Pagbantay sa Kalibutan

Daw Ano Kadamo nga Aborsion?

“Mga 33 milyones ka legal nga aborsion ang nagakatabo kada tuig sa bug-os nga kalibutan, kag kon idugang pa ang tanan sang di-legal nga aborsion, mahimo nga ang kabilugan sini mangin sa ulot sang 40 milyones kag 60 milyones,” siling sang agahan nga pamantalaan sang Buenos Aires nga Clarín. “Sitenta’y-seis porsiento sang populasyon sang kalibutan ang nagapuyo sa mga pungsod diin legal ang pilit nga aborsion.” Ang kadamuon sang kabuhi nga ginkutol sang aborsion kapin pa sa populasyon sang Argentina kag kaanggid sa pagpapas sa bug-os nga populasyon sang isa ka pungsod subong sang Bagatnan nga Aprika, Britanya, Egipto, Italya, Pransya, ukon Turkey kada tuig. Kaanggid ini sa kabilugan nga napatay sa bug-os nga anom ka tuig sang ikaduha nga inaway kalibutanon, nga ginabanta nga mga 50 milyones ka tawo.

Pinakamaayo Puy-an nga Duog?

Ang Canada ginpili sang Nasyones Unidas subong amo ang pinakamaayo nga duog sa kalibutan nga puy-an. “Ikaduha na ini nga tion sa sulod sang lima ka tuig nga gintipon ang indise nga ang Canada nangibabaw sa listahan sang 173 ka pungsod,” report sang The Toronto Star. Nagdugang pa ini nga “wala [ini] nagakahulugan nga ang mga taga-Canada may pinakamataas nga kahimtangan sang pagkabuhi sa kalibutan.” Ngaa ginkabig ang Canada subong ang pinakamaayo nga duog? Ang report, nga ginhanda sang Development Program sang Nasyones Unidas, nagdesisyon sa mga pungsod suno sa tatlo ka tingob nga kabangdanan: promedyo nga kinitaan, nalab-ot nga edukasyon, kag kalawigon sang kabuhi. Ikan-om ang Canada sa kalawigon sang kabuhi, nga nagapromedyo sing 77.2 ka tuig. Ang Canada malapit sa ibabaw sang listahan tuhoy sa kuwarta nga nagasto sa edukasyon kag pag-atipan sa lawas, subong man sa pagpanag-iya sing mga butang subong sang mga telebisyon kag mga awto.

Indian nga mga Grupo sang Brazil

“Ang Brazil may 59 pa ka Indian nga grupo nga napain sing bug-os, ukon may talagsa lamang ukon dimainabyanon nga pagpakig-angot sa mga puti,” report sang O Estado de S. Paulo. “Sa sini nga kabilugan, siam ka grupo lamang ang nakilal-an sang National Indian Foundation sugod sang umpisa sang katuigan 1980.” Padayon pa gihapon nga may bag-o nga mga tribo nga makit-an sa kagulangan sang Amazon. Ang mga grupo sang kalabanan sang napain nga mga Indian ginahuman sing mga 150 ka tawo. Ang Brazil may 532 ka duog sang mga Indian, 180 ka nanuhaytuhay nga grupo sang minoridad nga rasa, kag 260 ka libo ka Indian. Nagaukupar sila sing kabilugan nga 909,705 kilometros kuwadrados​—mga 11 porsiento sang teritoryo sang Brazil​—bisan pa katunga sining mga duog ang wala sing pat-od nga mga dulunan. Sa panikasog nga buligan ang mga tribo nga maghiusa kag indi maagaw sang modernong kalibutan, ginatudluan sang mga antropologo ang mga katapo sang tribo kon paano gamiton ang video camera agod nga marekord nila ang mga kinabatasan sang minuro kag mapaambit ang mga video tape sa iban nga mga grupo sa malapit. Sining karon lang, sa tapos matan-aw ang pelikula sang tagsatagsa sa ila, nagsapol ang tribo sang mga Waiapi kag sang Zo’é. Bangod pareho sila sing dialekto, ginhambalan nila ang ila mga leyenda kag mga rito, subong man ang ila mga metodo sang pagpangayam, pagpamulong, pagpangluto, kag pagpanghabol.

Isa ka Madinalag-on nga Operasyon

Upod ang “takus gid nga bugal,” siling sang Italyano nga pamantalaan nga La Stampa, ang grupo sang mga doktor nga nag-opera kay Papa Juan Paulo II sang Abril nagsiling nga ang operasyon sa balikawang “madinalag-on gid.” Apang indi sa tanan nga tion maayo ang resulta sang mga operasyon nga nahimo sa karon nga papa. Sang gin-operahan sia pagkatapos sang pagtinguha nga patyon sia sang 1981, si Juan Paulo II dapat magpabilin sa ospital sing duha ka bulan agod bulngon ang grabe nga impeksion sang cytomegalovirus nga gintuga sang dugo nga gintayhon. Sa amo, indi makapakibot nga, bisan pa sini nga tion, suno sa La Stampa, “madamo nga dugo ang nadula,” wala sing dugo nga gintayhon. Sa baylo, siling sang pamantalaan, “ang dugo sang Papa ginsalod, gin-esterilisar, kag ginbalik sa tion sang operasyon.”

Wala sing Bulong sa AIDS nga Ginapanan-aw

Ang ikanapulo nga International Conference tuhoy sa AIDS, nga ginhiwat sa Japan sang Agosto sang nagligad nga tuig, nagkilala nga napaslawan ang kalabanan sang mga panikasog sa pagtukib sing mga bakuna nga makatapna sa AIDS kag sing mga droga nga makabulong sini, kag wala sing ginapaabot sa talipuspusan sang dekada. “Yara pa lang kami sa pamuno sang H.I.V. nga epidemya sa kalibutan,” siling ni Dr. James Curran sang Centers for Disease Control and Prevention sa Atlanta, Georgia. Ginasiling nga mga 17 milyones ka tawo sa bug-os nga kalibutan ang natapikan na sini, 3 milyones ang kalabawon sangsa nagligad nga tuig. Sing makapasubo, isa ka milyon sini mga kabataan. Kon ini nga kadasigon magapadayon gihapon, halin sa 30 milyones tubtob 40 milyones ka tawo sa kabilugan ang matapikan sa tuig 2000, siling sang World Health Organization. Ang grabe na nga mga kaso sang AIDS nagdugang sing 60 porsiento sa sulod sang 12 ka bulan, sa amo kuwatro milyones na tanan ang kabilugan sini sang tungatunga sang 1994, lakip ang mga napatay na. Mahimo ini magdugay sing napulo ka tuig sa ulot sang tion nga natapikan ang isa sing HIV kag sang pagsugod sang mga simtoma sang AIDS. Bangod sang mahinay nga pag-uswag sa pagsumpo sa nagadaku nga pandemya, gin-anunsio nga ang komperensia bahin sa AIDS dapat hiwaton kada duha ka tuig sa baylo sang isa ka tuig lang, kag ang masunod nga sinapol gin-iskedyul sa Hulyo 1996 sa Vancouver, British Columbia, Canada.

Kabataan Apektado sa Maaga nga Bahin sang Ila Kabuhi

“Ang huyog sang isa ka bata ayon sa kalibutan nasandig gid sa sahi sang pagpadaku nga iya mabaton antes sa edad nga 3 anyos, nga may epekto man sa neurolohiko nga pagtubo kag sa kompiansa kag ikasarang sang isa ka bata sa maideyahon nga paglubad sing mga palaligban,” report sang The Globe and Mail sang Toronto. “Ang mga lampukon nga nagakabuhi sa pigado kag imol nga katilingban may kubos nga kahigayunan nga mangin mabungahon, mapasibuon nga mga hamtong.” Suno kay Dr. Fraser Mustard, presidente sang Canadian Institute for Advanced Research, ina nga kabataan mahimo gid nga mag-untat sa pag-eskwela kag may huyog sa paghusay sing mga palaligban paagi sa kasingki. “Kon daw ano mo kaayo napalambo ang imo kalantip sa paghusay sing mga palaligban may daku nga epekto sa imo ikasarang sa pagpasibu sa katilingban,” siling niya. Ang Globe nagsiling nga ang mga pagtuon nga ginhimo sang Yale University kag University of Montreal nagapakita nga ang “maayo nga impluwensia sang mga ginikanan sa kabataan may daku nga kaayuhan sa pagtubo sang lawas, hunahuna, kag balatyagon sang isa ka lampukon.”

Mangin Alisto Samtang Nagalakbay

Samtang nagalakbay, mangin alisto sa nagakatabo sa palibot mo. “Madali gid mabalani ang mga kawatan sang bagahe kag mga switik sa malipaton nga mga nagalakbay,” pahibalo sang Claúdia nga magasin sang Brazil. Subong man, “kon may isa nga magbunggo sa imo ukon mag-ula sing isa ka butang sa imo bayo, mangin alisto. Malaut nga mga paagi ini agod lingahon ikaw.” Isa pa, magbantay kon may isa nga mangayo sing impormasyon ukon bulig. Mahimo nga sa imo makadali nga pagkalinga madula ang imo bagahe. Suno kay Adriano Caleiro sa International Airport sang Säo Paulo, kinahanglanon ang mahalungon gid nga pagbantay kon nagapresentar sing inugpakarga nga mga maleta sa erport, kon nagapirma sing mga papeles sa arkilahan sing salakyan, kon manugsulod ukon manugguwa sa isa ka otel, kon nagapasakay sang kabataan sa taxi, kon nagapaningadtingad sa mga balaligyaan, ukon kon nagainom sing kape sa isa ka restawran. Ang magasin nagapaandam sa imo nga islan dayon ang mga kandado kon ginkawat ang imo mga yabi. Mahimo masiling ang kawatan nga nakit-an niya ang imo bagahe kag iuli pa gani ang tanan nga nadula, apang mahimo nga ginpaduplikar na niya ang imo mga yabi agod nga masulod niya ang imo balay sa ulihi.

Wala sing Halit nga Gintuyo

Ang mga bisita nga nagaduaw sa Japan nga makakita sing mga karatula nga nagasiling “No Foreigners” (Mga Dumuluong Ginadumilian) indi dapat maugot kag mangakig, siling sang Japan Helpline, nga nagausisa sang mga reklamo. Ang kalabanan sang mga karatula ginpasundayag sang mga tawo nga luyag gid makabulig. Ang isa ka halimbawa sining panghunahuna amo ining paathag nga ginhatag sang tag-iya sang isa ka diutay nga balaligyaan sang mga electronics sa Akihabara sa Tokyo: “Sanglit indi ako makahambal sing bisan anong [dumuluong nga hambal], ginapabudlayan ko ang madamo sang indi makahambal sing Hapones nga mga tawo nga nagasulod sa akon balaligyaan. Ginhunahuna ko nga ang labing maayo nga mahimo ko amo ang pagpasundayag sina nga karatula agod nga indi na mabudlayan ang mga tawo.” Ang Asahi Evening News nagreport: “Masami nga nagapang-ihig-ihig ang mga tawo nga talagsa lang nagapakig-angot sa mga indi Hapones kag busa nagahunahuna nga ang pagsiling sing indi amo ang labing maayo nga paagi sa pag-atubang sini nga kahimtangan.”

Edukado nga mga “Pied Piper”

Sang ginpasayod ang 76 ka bakante pa nga posisyon subong manugpatay sing mga ilaga, ang Municipal Corporation sang Bombay nakasumalang sing problema. “Ang kalabanan sang mga 40,000 ka aplikante mga gradwado, mga estudyante sa kolehiyo kag nag-uluntat na sa kolehiyo, samtang ang akademiko nga talaksan para sa isa ka manugpatay sing ilaga amo lamang ang edukasyon sa elementarya,” report sang Indian Express. “Paano namon matangdo ang isa ka gradwado nga mangin isa ka manugpatay sing ilaga?” pamangkot sang isa ka opisyal. Ang mga ilaga ginapangita kon gab-i kag ginapamatay paagi sa batuta sa suhol nga Rs.100 (sulusobra lang sa $3, U.S.) para sa kada 25 ka bag-o napatay nga ilaga. Ang korporasyon nagapangita sing isa ka “mas maayo nga plano sa pagpangita sing mga trabahador.” Apang indi lamang ini ang problema nga ginaatubang sang mga awtoridad sibiko. May relihioso man sila nga problema. Ang mga katapo sang Jain nga relihion, subong man ang iban pa nga nagapakamalaut sang pagpatay sa mga sapat, nagahamham sa mga trabahador nga indi pagpamatyon ang mga ilaga bilang kaluoy.