Pagbantay sa Kalibutan

‘Ang Katapusan nga Sistema sang Absolutismo’

“Ang pagkadikontento sang Aleman nga Iglesia Katolika tuhoy sa konserbatibo nga panuytoy sang Batikano nagadugang,” report sang pamantalaan nga La Repubblica sang Roma pagkatapos sang nagligad nga pagtangdo ni Juan Paulo II sing 30 ka bag-o nga kardinal. Ang bantog nga kritiko nga teologo nga si Hans Küng nagapahayag nga sa pagpili sing masunod nga papa, may “hilingagawon nga pagkinahanglan sing isa ka hubon sang mga botante nga nagatiglawas gid sang bug-os nga Iglesia Katolika.” Nagapati si Küng nga “nadula sang papa ang pagsalig sang daku nga bahin sang matutom nga mga katapo sang iglesia.” Si Küng nagapadayon: “Indi mapanghiwala nga, pagkatapos nalusod ang Stalinism, ang sistema sang Romano amo ang katapusan nga nabilin nga sistema sang absolutismo sa Nakatundan nga kalibutan.”

Sin-o ang Magahimo sang mga Hilikuton sa Balay?

“Daw subong nga ang pag-alalangay [sa tunga sang mga lalaki kag mga babayi] wala gihapon sa sulod sang pamilya,” siling sang Corriere della Sera, nga nagareport sa surbey sang Central Statistic Institute tuhoy sa paggamit sing tion sang mga pamilya sa Italya. Nagatrabaho man sia sa guwa sang puluy-an ukon wala, ang babayi gihapon ang “nagapas-an sang pag-organisar sa pamilya,” nagahinguyang​—kon may mga anak sia—​sing promedyo nga 7 ka oras kag 18 minutos sa hilikuton sa balay, kon ipaanggid sa 1 ka oras kag 48 minutos sang iya bana. Sing daw indi mapatihan, ang nagaisahanon nga mga iloy daw mas maayo pa, kay kubos sing duha ka oras ang ginahinguyang nila sa hilikuton sa balay kada adlaw. “Sugod sa lamharon nga panuigon, ‘ginahanas’ na sang mga iloy ang ila magagmay nga mga anak nga babayi sa mga hilikuton sa balay,” dugang sang La Repubblica.

Tapnaa ang Temprano nga Pagtigulang

“Ang mga tawo nagapasibu sang mga balay para sa kabataan. Ngaa indi pagpasibuon ini sa tigulang nga mga tawo?” pamangkot sang gerontologist nga si Wilson Jacob Filho sang São Paulo University, Brazil. Magluwas sa mas hilway sa katalagman nga puluy-an para sa mga tigulang, nagapanugda sia nga mag-ehersisyo sila sa pagpapag-on sa sistema sang kaunoran agod mabuhinan ang katalagman nga matumba. Ano bala ang pinakadaku nga mga kaaway sang malawig nga pagkabuhi? Suno sa plastic surgeon nga si Rogério Izar Neves, sang São Paulo University gihapon, ang mga kaaway amo ang “diaktibo nga paagi sang pagkabuhi, dibalanse nga nutrisyon (ilabi na ang pagkaon nga madamo sing tambok), pagpanigarilyo, sobra nga paggamit sing alkoholiko nga mga ilimnon, kahuol, kakulang sing tulog.” Ang Jornal da Tarde nagapaathag nga ang tuman nga kahuol nagapaluya sa resistensia, “nga may labot gid sa pagsugod sang nagkalainlain nga mga balatian kag subong man sa pagtigulang.” Si Dr. Neves dugang nga nagasiling: “Ang pagkawala sing gana sa kabuhi amo ang panguna nga kabangdanan sang temprano nga pagtigulang.”

Katalagman sa Panglawas Bangod sang Pagpanuhog sa mga Bahin sang Lawas

“Gintuhog sang mga tawo ang mga bahin sang ila lawas nga wala ginatuhog sang una nga mga tinuig,” siling ni John Pelton, direktor sang environmental health sang Calgary Health Services sa Canada. Nagalakip ini sang mga kilay, mga bibig, mga dila, kag mga pusod, suno sa isa ka report sa The Vancouver Sun. Ang kahadlok nga ining nagauswag nga uso sarang makapaliton sing AIDS kag hepatitis B kag C nagpahulag sa Environmental Health Services sa Alberta Health sa paghatag sing mga panuytoy sa pagkontrol sang pagtuhog sa mga bahin sang lawas. “Ang bag-o nga mga talaksan sa ulihi magalakip sing bug-os nga kasangkaron sang indi makontrol personal nga mga serbisyo, subong sang pagmarka, waxing, pagpika, electrolysis, kag sensory deprivation,” kag ang isa ka balayan sining mga regulasyon pagarepasuhon sang mga opisyales sang panglawas sang publiko kag sang industriya, dugang sang report. Kon tuhoy sa paggamit sing kagamitan sa pagtuhog sa dulunggan agod gamiton sa pagtuhog sa iban pa nga bahin sang lawas, ang isa nga nagahimo sining pamaagi nagaako: “Nakita namon ang mga tawo nga naospital bangod sang inpeksion. Makahaladlok gid ini sa pagkamatuod.”

Mga Unibersidad nga Yara sa Katalagman

“Ang ginpatumbayaan nga mga unibersidad sa Aprika yara sa bibi sang pagkalusod,” report sang WeekendStar sang Johannesburg. Bangod sang kakulang sang mga pundo, diutay lamang ang mga kompyuter, kag sa pila ka kaso gin-utod ang mga telepono. Ang isa ka unibersidad may 35,000 ka narehistro nga estudyante, apang orihinal nga gindesinyo ini para lamang sa 5,000. Katunga lamang ang mga manunudlo sa isa anay ka bantog nga unibersidad sa Uganda. Ang sweldo sang manunudlo sa sining eskwelahan maathag nga mga $19 sa isa ka bulan. Ang pila ka unibersidad nasira sing mga binulan subong resulta sang pagwelga sang mga manunudlo kag mga estudyante. Isa ka propesor sa Kenya ang nagkomento: “Ang kaugalingon nga paglaglag sang mga eskwelahan sa Aprika nagalain kag nagalain pa.”

Ang Iglesia Nagahuyang

Ang pinakadaku nga denominasyon sang Protestante sa Canada, ang United Church sang Canada, “may madasig nga pagtigulang kag pagbuhin sang mga miembro, kag ang iya mga lider kag mga parokyano wala nagahilisugot sa kon ano ang dapat nga mangin mga prioridad sini,” siling sang The Toronto Star. Walay sapayan nga kapin sa 3,000,000 ka tawo ang nakilal-an nga nagapakig-upod sa iglesia, 750,000 lamang ang narehistro. Ang kalabanan sang iya pinakamaayo nga mga sumalakdag kapin sa 55 anyos samtang ang mga anak kag mga apo sang mga miembro wala naganyat sa sini. Ginpaandaman ang iglesia nga kinahanglan maghimo ini sing gilayon nga aksion sa pagtadlong sang iya dalanon ukon maalimunaw ini. Luyag sang mga katapo nga hatagan sing prioridad ang pagsimba kag espirituwalidad, samtang ang mga lider sang iglesia maluyag maghatag sing daku nga igtalupangod sa sosyal kag pangkalibutan nga mga hulusayon. Kon ang iglesia malusod, “magakahulugan man ini nga kon ano ang nangin importante sa United Church indi nangin importante sa mga taga-Canada,” paandam sang sosyologo sa Alberta nga si Reginald Bibby. “Indi ini nangin takus sang ila tion, kuwarta ukon igtalupangod.”

Ang Ginpapanubli sang Giyera

Pito ka libo ka beterano sang pagpanalakay sang Allied sa Europa, 51 ka tuig na ang nakaligad, ang nagbalik sa mga baybayon sang Normandy sang Hunyo 1994. Apang ang mga handumanan tuman gid para sa ginatos sa ila amo nga kinahanglan nila ang bulig sang psychiatrist agod malandas ang kabalaka nga gintuga sang selebrasyon. “Ang pila sang mga beterano nalisdan gid sing tuman pagkatapos sang D-Day,” paathag ni Dr. Graham Lucas, nga nagahambal para sa Combat Stress, isa ka institusyon nga nagabulig sa mga beterano. “Nagbatyag sila nga nakasala, nga indi sila nagakabagay nga luwason samtang ang iban napatay, kag nagaantos sang makakulugmat nga mga damgo kag dimaayo nga katulugon.” Inang natago sing madugay na nga mga balatyagon nagtuga sing mga ulser, hapo, kag mga balatian sa panit, report sang The Sunday Times sang London. Ang isa ka tigulang na nga soldado, nga ang mga inagihan nagahatag pa gihapon sa iya sing makakulugmat nga mga damgo, nagpabutyag sa sining paagi: “Sarang mo mapasobrahan ining mga butang. Ang mga tawo nga wala didto indi makahangop kon daw ano gid ini nga hitabo.”