Isa ka Manamit Internasyonal nga Prutas
SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA MEXICO
SI CRISTOPHER COLUMBUS kag ang iya mga tripulante mahimo nga amo ang unang mga Europeo nga nakatilaw sini sadtong tion sang ila paglakbay sa West Indies sang 1493. Ginpadala ini sa hari sang Espanya, kag nanamitan man sia sa sabor sini. Ginpabantog ini sang mga marinero sa bug-os nga Amerika kag, sang 1548, gindala ini sa mga Isla sang Pilipinas agod itanom.
Sang ulihi, sang mga tuig 1555, ining manamit nga prutas gindala sa Pransia. Sang katuigan 1700, may pagpabugal nga ginbutang na ini sa mga lamesa sang pila ka mga hari sa Europa subong isa ka malahalon nga prutas. Nangin bantog gid ini amo kon ngaa gilayon ini nga naglapnag sa nabilin pa nga bahin sang Europa kag sa Asia kag Aprika. Sa karon, panguna ini nga ginapatubas sa Brazil, Hawaii, Mexico, sa Pilipinas, Thailand, kag sa pila iban pa nga pungsod nga may nagakaigo nga klima kag duta.
Busa pagkatapos sang mga lima ka siglo nga paglakbay, nakalab-ot ini sa mga duog malayo sa Amerika, ang tumandok nga rehiyon sini. Nahibaluan mo bala ang prutas nga aton ginapatuhuyan? Amo ini ang manamit nga pinya.
Sa Mexico nakilal-an ini subong matzatli, sa Caribbean ananá, kag sa Sentral kag Bagatnan nga Amerika nga nana. Ang mga Espanyol lamang ang nagatawag sini nga piña bangod kaanggid ini sang bunga (cone) sang pine tree. Kilala ini karon sa Espanyol subong piña ukon ananás, samtang sa Ingles kilala ini subong pineapple. Walay sapayan sang ngalan sini, ang mga nakatilaw sini nagaugyon nga manamit ini.
Ang Pinya kag ang Iya Puno
Ano ang hitsura sang pinya? Korte itlog ini kag nagatungtong sa sentro sang puno. Ang prutas may matig-a nga panit, kag sa ibabaw may isa ka tungko nga ginahuman sang madamo magagmay, makisil nga berde nga mga dahon. Ang puno sang pinya mismo may malaba, korte-espada nga mga dahon nga nagatubo sa nanuhaytuhay nga direksion gikan sa pungango. Ang tanom nagataas halin sa 60 tubtob 90 sentimetros, kag mahimo magbug-at halin sa 2 tubtob 4 kilogramos.
Kon gamay pa ini, kaanggid ini sa pinecone sang pine tree, kag ang panit nagapabilin nga may mapulapula nga duag. Nagaberde ini kon maggulang na, kag kon luto na masami nga ang duag sini nagaagaw-agaw sa dalag kag berde, berde kag orange, ukon mapulapula. Kon luto na ang unod, matam-is ang sabor sini—mahumot kag maduga.
Paano Ini Ginatanom?
Paano mo ginatanom ang isa ka pinya? Una sa tanan, ang duta subong sang masapwan sa tropiko nga mga duog amo ang nagakaigo—balasbalason, dagaya sa organiko nga materyal, asidiko, kag manubo sing parat, nga may mataas nga nibel sing hun-og. Nian, kinahanglan itanom ang isa ka gamay nga singil nga nagatubo sa kilid sang puno kag nagapabilin sa puno tubtob maani ang bunga. Ukon ang tungko mismo sang pinya sarang mautod kag matanom. Apang, ang isa dapat mangin mapasensiahon agod matigayon ang bunga sini bangod nagakinahanglan ini sing kapin sa isa ka tuig agod maggulang kag magpamunga.
Si Antonio, nga nagatrabaho sing kapin sa 25 ka tuig sa pagpananom sang mga pinya, nagapaathag sang isa ka teknik nga ginagamit: “Kinahanglan nga butangan sing diutay nga calcium carbide ang sentro sang puno antes mag-ulhot ang bunga. Ginahimo ini agod ang tanan nga pinya maani sing dululungan, kay kon tugutan ini sa pagtubo sing kinaugali, ang iban magatubo sing madasig sangsa iban kag mas mabudlay ang pag-ani.”
Kon maggulang na ang pinya apang indi pa luto, dapat ini takpan agod indi malayong sa adlaw. Ginatakpan ini sang papel ukon dahon sang amo man nga tanom. Pagkatapos sang tion sa pagpaluto, puwede na nga anihon ang pinya. Pihaka ang pinya, kag magpaayaw sa mga kinihad sini! Apang mag-andam. Mahimo mahabasan ang dila kon kaunon ang tungatunga sang prutas. Amo sina kon ngaa ginakaon lamang sang iban ang unod kag ginahaboy ang tinae sini.
Kon luyag mo matilawan ang isa ka matam-is kag maduga nga pinya, indi magpadala sa guwa nga hitsura sini. Samtang ginapakita niya sa amon ang isa sini, si Antonio nagapaathag: “Ang iban nagapili sang pinya suno sa duag sang panit sini, kon bala berde ukon dalag. Apang ang prutas mahimo nga luto na bisan nga berde pa ang panit sini. Dapat pitikon mo ini sang imo mga tudlo. Kon nagapatubas ini sang kalong, ukon walay unod ang tunog sini, ang unod sini puti kag maaslom. Apang kon matino ang tunog sini, subong nga daw puno ini sing tubig, nian puwede na ini kaunon—matam-is kag maduga.” Madamo sing sahi ini nga prutas, apang pinakabantog amo ang isa nga gintawag mahining nga Cayenne (Cayena).
Manamit Gid
Magluwas sa pagpaayaw sa manamit nga sabor sang duga ukon sang kinihad nga pinya, mahimo mo man ini mainom, nga matigayon sa lata sa pila ka pungsod. Subong man, ang pinya nagaunod sing pila ka sustansia subong sang carbohydrates, fiber, kag mga bitamina, ilabi na sing A, kag C.
Sa Mexico makainom ikaw sing makaparepresko nga ilimnon nga himo sa panit sang pinya. Sa paghimo sini, ibutang ang mga panit sa isa ka kristal nga suludlan nga may tubig kag kalamay sa sulod sang duha ukon tatlo ka adlaw. Sa tion nga magbati na ini, sarang mo ini mainom subong isa ka mabugnaw nga ilimnon nga may yelo. Isa gid ini ka makarepresko nga ilimnon nga gintawag tepache kag may matulutam-is kag mauluaslom nga sabor. Luyag mo bala mag-inom sang isa ka baso? Sa Pilipinas, ang pinya ginatanom agod makakuha sing mga lanot gikan sa mga dahon sini. Ginagamit ini sa paghimo sing ditanto kaputi, silangon, kag tuman ka pino nga tela. Ginagamit ini sa paghimo sing mga panyo, tuwalya, paha, kamiseta, kag mga bayo sang kabataan kag mga dalaga.
Sang nagligad nga pila ka siglo, ang pinya gin-eksportar sa madamo nga pungsod nga wala ginatubuan sini. Ang tanan nga nanamitan sa sabor sini nagalaum nga magapadayon ini sa paglapnag sa bug-os nga duta, nga nagapahalipay sa mga tawo.
[Picture Credit Line sa pahina 19]
Sa ibabaw: Pinya. Century Dictionary