Pagbantay sa Kalibutan

“Sumpakilay” sa Batikano

“Halangdon nga amay, ngaa nagabaligya gihapon ang Batikano sing sigarilyo?” pamangkot sang isa ka pari kay Juan Paulo II sa tuigan nga interbyu sa papa upod sa mga klero sang Roma. Sia nagpadayon: “Magluwas nga nagahalit sa panglawas, ini nga negosyo nagasumpakil sa imo padayon nga mga pangabay pabor sa proteksion sang panglawas kag sa aton pagbantay nga hilikuton.” Para kay Ugo Mesini, ang 76-anyos nga pari, ang katunayan nga ang Batikano nagabaligya sing tabako kag mga sigarilyo nga may nasulat nga dinalan “ang pagpanigarilyo makatalagam sa imo panglawas” isa ka “supak nga testimoniya” kag isa ka “pagsumpakil” sa mensahe sang papa. Subong sang ginreport sa pamantalaan sang Roma nga Il Messaggero, ang papa nagsabat nga kon tuhoy sa tabako, “matinlo ang iya konsiensia.” Apang, nanaad sia nga sugilanunon ang kardinal nga nagadumala sang pagbaligya sang Batikano sing sigarilyo.

“Siglo ni Satanas”

“Bangod sang malaut nga mga hitabo sining siglo, ini nangin amo ang siglo ni Satanas,” siling sang isa ka editoryal sang New York Times. “Wala pa gid matabo sa maragtas sang tawo nga ang katawhan nagpakita sing daku gid nga huyog, kag gana, sa pagpatay sing minilyon iban pa nga tawo bangod sang rasa, relihion, ukon kahimtangan sa kabuhi.” Subong pamatuod, ginasambit sini ang kampo nga palatyan sa Auschwitz nga nadiskubrehan 50 ka tuig na ang nakaligad. Nasapwan sang mga manugsalbar sining Aleman nga kampo konsentrasyon ang “ulipon nga mga trabahador nga daw palito kaniwang, ang mga kabataan nga ginhatukhatok sa binuang nga mga eksperimento sa laboratoryo, kag ang mga nabilin sang apat ka gas chamber kag sulunugan nga mga dapog nga nagpatay anay sing 20,000 ka biktima sa isa ka adlaw,” siling sang editoryal, kag ang nagpabilin gid sa ila hunahuna amo ang “mga lawas nga gintumpok kaangay sang inuggatong, ang 43,000 ka paris sang sapatos, ang tinumpok nga buhok sang tawo.” Ini nagadugang: “Tubtob sa sini nga adlaw, ang natabo sa Auschwitz indi mapaathag kag mahangpan.”

Ginapaabot nga Kakulang sa Kalan-on

“Kon wala sing daku nga pundo sa pagbag-o sa teknolohiya, mahimo kita magaatubang sing daku gid nga mga problema,” siling ni Ismail Serageldin, isa ka eksperto sa kauswagan gikan sa Ehipto kag bise presidente sang World Bank. Ginapatuhuyan niya ang nagadaku nga pagkinahanglan sing pangunang mga kalan-on​—ang pagkinahanglan nga naglabaw na sa suplay nga pagkaon sa pila ka bahin sang Asia kag Aprika, nga may pinakadasig nga pagdamo sang populasyon. “Magatigayon kita sing duha pa ka bilyon [ka tawo] sa masunod nga 20 ka tuig walay sapayan sang bisan anong himuon nga pagtapna, kag 95 porsiento sini ang mangin sa pinakaimol nga mga pungsod,” siling niya. Walay sapayan sing natigayon nga dakung pag-uswag sa pangunang mga patubas sang nagligad nga 25 ka tuig, ang dugang nga mga patubas labi nga nagabudlay matigayon bangod sang mga limitasyon sa kinaugali kag sa biolohiya. Ang mga patubas yara man sa katalagman bangod sang masupog nga mga peste kag mga balatian sa tanom kag sang paglamgod sang duta. Nagaugyon ang Worldwatch Institute: “Ang pamatuod nga ang kalibutan yara sa banas sang ekonomiya nga indi na masakdag sang kinaugali nga manggad makita sa nagapigaw nga pangisda, nagadalom nga tuburan sang tubig, nagadiutay nga kapispisan, dikinaandan nga kainit kag nagadiutay nga pundo sang humay, sa pagsambit lamang sing pila,” siling sini sa iya State of the World 1995 nga report.

Edad kag Dieta

Ginasiling karon sang pila ka mananalawsaw nga ang mga tawo nga kapin sa 50 anyos ang edad indi dapat magkabalaka tuhoy sa ila dugang nga kabug-aton, report sang The Times sang London. Halimbawa, si David Dickinson, editor sang magasin sang Asosasyon sang mga Konsumidor, nagasiling: “Ang laygay nga ang tagsa nga may mas mataas nga proporsion sang kataason sa kabug-aton tuman katambok kag kinahanglan nga magpaniwang indi matuod. Ang pagpaniwang makahalit sang imo panglawas walay sapayan sang epekto sini sa proporsion sang kataason sa kabug-aton. Ang kalabanan nga tawo nga nagaedad sing kapin sa 50 indi na kinahanglan nga magpaniwang pa.” Ang propesor sang Nutrition kag Dietetics nga si Tom Sanders nagapaathag: “Ang katalagman sa panglawas bangod sang tuman nga katambukon masami nga ginapasobrahan. Nagapadaku matuod ini sang katalagman sa diabetes kag arthritis, apang ang katalagman sa panglawas bangod sang katambukon indi dapat kabalak-an. Mahimo pa gani ini makahatag sing bentaha sa mga babayi.” Kag si Dr. Martin Wiseman sang Department of Health nagalaygay: “Sa bisan anong pangidaron importante nga indi mangin tuman katambok ukon tuman kaniwang. Ang pagkaon sing nagakaigo kag padayon nga pagkaaktibo amo ang pinakamaayo nga paagi sa pagtigayon sini apang samtang nagatigulang kita ang pagtambok maayo sangsa pagniwang.”