Ang Aton Halalungan nga Planeta Ano ang sa Palaabuton?

SANG nagligad nga duha ka gatos ka tuig, ang Amerikanong manghimanwa nga si Pat­rick Hen­ry nagsiling: “Wala ako sing nahibaluan nga paagi sa pagpakot sang palaabuton kundi paagi sa pagrepaso sang nagligad.” Sang nagligad, gindagtaan sang tawo ang palibot. Magabag-o ayhan sia sa palaabuton? Tubtob sa karon, ang mga tanda indi makapalig-on.

Walay sapayan sang pila ka dalayawon nga pag-uswag nga nahimo, nangin hapaw lamang ini, ginalubad ang mga sintoma sa baylo sang mga kabangdanan. Kon ang isa ka balay naggabok na, ang pagpintura sa tapi indi makapugong sa pagkaguba sini. Masalbar lamang ini kon kay-uhon ini sing bug-os. Sing kaanggid, dapat bag-uhon ang paagi sang paggamit sang tawo sa sining planeta. Indi tuman ang pagkontrol lamang sa halit.

Nagausisa sa mga resulta sang 20 ka tuig nga pagkontrol sa palibot sa Estados Unidos, ang isa ka eksperto nagahinakop nga “ang pagsalakay sa palibot indi makontrol sing epektibo, apang dapat nga tapnaon.” Sing maathag, ang pagtapna sa polusyon mas maayo sangsa pag-ayo sa makahalalit nga mga epekto sini. Apang agod matigayon ining tulumuron ginakinahanglan gid ang sadsaran nga pagbag-o sa katilingban sang tawo kag sa interes sang dalagku nga negosyo. Ginakilala sang libro nga Caring for the Earth nga ang pag-atipan sa duta nagakinahanglan sing “mga kabilihanan, ekonomiya kag katilingban nga tuhay sangsa kalabanan nga nagaluntad karon.” Ano ang pila sining mga kabilihanan nga dapat bag-uhon agod salbaron ang planeta?

Madalom nga mga Kabangdanan sang Krisis

Kakagod. Ang pag-una sa kaayuhan sang planeta sangsa paghingalit sa mga tawo amo ang una kinahanglanon nga tikang sa pag-amlig sa palibot. Apang, diutay lamang ang handa sa pagbiya sa luho nga estilo sang kabuhi, bisan pa nga mahimo nagaguba ini sa planeta para sa palaabuton nga kaliwatan. Sang ang panguluhan sang Neth­er­lands​—⁠isa sang pinakamahigko nga mga pungsod sa Nakatundan nga Europa​—⁠nagtinguha nga limitahan ang pagbiyahe sa salakyan subong bahin sang isa ka kampanya batok sa polusyon, ang plano ginsabotahe sang lapnag nga pagpamatok. Walay sapayan nga ang mga kalye sa Neth­er­lands amo ang pinakagutok sa kalibutan, indi luyag sang mga motorista nga madula ang ila kahilwayan sa pagbiyahe sa salakyan.

Ang kaugalingon nga interes nagaapektar sa mga nagahimo sang desisyon subong man sa publiko sa kabilugan. Ang mga politiko nagapangalag-ag sa pagpatuman sing mga kasuguan tuhoy sa palibot nga mahimo makadula sang ila mga boto, kag ginapamalabagan sang mga negosyante ang bisan anong panugda nga mahimo makaapektar sa ganansia kag pag-uswag sang ekonomiya.

Pagkasakon. Kon tuhoy sa pagpili sa ulot sang ganansia kag pagtipig, sa masami ang kuwarta amo ang mas gamhanan kag maimpluwensia. Ang gamhanan nga mga industriya nagaprotesta nga pahaganhaganon ang pagkontrol sa polusyon ukon likawan sing lubos ang mga regulasyon sang panguluhan. Ang halit sa ­ozone lay­er amo ang halimbawa sini nga problema. Sang Marso 1988, ang tsirman sang isa ka nagapanguna nga kompanya sang kemikal sa Estados Unidos nagsiling: “Sa karon, wala ginapakita sang sientipiko nga ebidensia nga kinahanglan buhinan sing daku ang pagpatubas sing CFC.

Apang, ginrekomendar sang pareho man nga kompanya nga dulaon sing bug-os ang mga chlo­ro­flu­o­ro­car­bons (CFCs). Isa bala ka pagbag-o sing pagtamod? “Wala ini nagapatuhoy sa kon bala nagakahalitan ang palibot ukon wala,” paathag ni Mos­ta­fa Tol­ba, direktor-heneral sang Unit­ed Na­tions En­vi­ron­ment Pro­gramme (UNEP). “Tuhoy ini sa kon sin-o ang makaganansia sing mas daku.” Narealisar sang madamong sientipiko karon nga ang pagkaguba sang ­ozone lay­er isa sang pinakadaku nga kapahamakan sa palibot nga ginhimo sang tawo sa bug-os nga maragtas.

Pagkawalayhinalung-ong. Ang aton nahibaluan diutay kaayo sangsa wala naton mahibaluan. “Diutay lamang ang aton nahibaluan tuhoy sa bugana nga kabuhi sa tropiko nga mga ­rain for­est,” paathag ni Peter H. Raven, direktor sang Mis­souri Bo­ta­ni­cal Gar­den. “Sing makatilingala, mas madamo ang aton nahibaluan​—⁠madamo gid​—⁠tuhoy sa kadaygan sang bulan.” Amo man kon tuhoy sa atmospera. Daw ano kadamo nga car­bon di­ox­ide ang mabuga naton sing padayon sa kahawaan nga indi maapektuhan ang klima sang bug-os nga globo? Wala sing nakahibalo. Apang subong sang ginasiling sang magasin nga Time, “makatalagam nga ipaidalom ang kinaugali sa amo kadaku nga mga eksperimento kon wala mahibaluan ang resulta kag ang posible nga kahalitan tuman ka makahaladlok nga hunahunaon.”

Suno sa pagbulubanta sang UNEP, mahimo nga ang pagnipis sang ­ozone lay­er sa hingapusan sining dekada pagatunaan sa ulihi sing ginatos ka libo ka bag-o nga kaso sing kanser sa panit kada tuig. Wala pa mahibaluan ang mangin epekto sa mga tanom kag kaisdaan, apang ginapaabot nga mangin daku gid ini.

Dimaalamon nga mga pagtamod. Indi kaangay sang iban nga mga kapahamakan, ang mga problema sa palibot nagatiid sa aton sing malalangon. Ginaupangan sini ang mga pagtinguha nga sakdagon ang nahiusa nga buhat antes mahimo ang dayon nga kahalitan. Ginapaanggid sang libro nga Saving the Planet ang aton kahimtangan karon sa sadtong napatay nga mga pasahero sang inutil nga Titanic sang 1912. “Pila lamang ang nakahibalo sa kadakuon sang trahedya.” Nagapati ang mga awtor nga masalbar lamang ang planeta kon batunon sang mga politiko kag mga negosyante ang kamatuoran kag maghunahuna sing nagadugay malig-on nga mga solusyon sa baylo sang umalagi nga mga benepisyo.

Maiyaiyahon nga panimuot. Sa tion sang ­Earth Sum­mit sang 1992, ang punong ministro sang Espanya nga si Fe­li­pe Gon­zá­lez nagsiling nga “ang problema bug-os globo, busa ang solusyon dapat nga pangbug-os globo.” Matuod gid ina, apang ang pagtigayon sing mga solusyon nga kalahamut-an sa bug-os nga globo isa ka mabudlay nga hilikuton. Ang isa ka delegado sang Estados Unidos sa ­Earth Sum­mit nagsiling sing matigdas: “Ang mga Amerikano indi handa sa pagbag-o sang ila estilo sang kabuhi.” Sa pihak nga bahin, ang en­vi­ron­men­tal­ist sa In­dia nga si Ma­ne­ka Gan­dhi, nagreklamo nga ang “isa ka bata sa Nakatundan nagakonsumo sing tubtob sa ginakonsumo sang 125 ka tawo sa Sidlangan.” Nagsiling sia nga “ang halos tanan nga pagkapierde sang palibot sa Sidlangan naghalin sa ginakonsumo sang Nakatundan.” Sa liwat kag liwat, ang internasyonal nga mga pagtinguha agod pauswagon ang palibot napaslawan bangod sang maiyaiyahon pungsudnon nga mga interes.

Walay sapayan sining sadsaran nga mga problema, may mga rason sa pagtulok sa palaabuton nga may pagsalig. Ang isa sini amo ang pagbalik sang nagadepensa nga sistema sang aton planeta.

Ang Pagbulong sa Duta

Kaangay sa lawas sang tawo, ang duta may makatilingala nga ikasarang sa pagbulong sang iya kaugalingon. Ang isa ka talalupangdon nga halimbawa sini natabo sang nagligad nga siglo. Sang 1883 ang bulkan nga isla sang Krak­a­tau (Krak­a­toa) sa In­do­ne­sia naglupok sing tuman kabaskog nga nabatian tubtob sa 5,000 kilometros nga kalayuon. Mga 21 kilometros kubikos sang mga butang ang nagtalalsik sa kahawaan, kag dos tersia sang isla ang natabunan sang dagat. Siam ka bulan sang ulihi ang lamang nga tanda sang kabuhi amo ang isa ka tuman ka gamay nga damang. Sa karon ang bug-os nga isla natabunan sang buganang tropikal nga mga katamnan, nga ginapuy-an sing duha ka gatos ka espesyi sang kapispisan, mamalya, man-ug, kag mga insekto. Walay duhaduha nga ining pag-ayo ginpadasig sang pag-amlig sa isla subong bahin sang Ujung Kulon Na­tion­al Park.

Ang halit nga ginhimo sang tawo sarang man mabulong. Sa sulod sang nagakaigo nga tion, sarang mabulong sang duta ang iya kaugalingon. Ang pamangkot amo, ihatag ayhan sang tawo sa duta ang kapahuwayan nga ginakinahanglan sini? Mahimo nga indi. Apang may Isa nga determinado sa pagtugot sa aton planeta nga mabulong ang iya kaugalingon​—⁠ang Isa nga nagtuga sini.

“Magkasadya ang Duta”

Wala gintuyo sang Dios nga laglagon sang tawo ang duta. Ginsugo niya si Adan nga ‘magpanguma kag bantayan’ ang hardin sang Eden. (Genesis 2:15) Ang pag-ulikid ni Jehova sa pag-amlig sa palibot makita man sa madamong kasuguan nga ginhatag niya sa mga Israelinhon. Halimbawa, ginsugo sila nga papahuwayan ang duta sing makaisa sa tagsa pito ka tuig​—⁠ang tuig nga Inugpahuway. (Exodo 23:​10, 11) Sang padayon nga ginsikway sang mga Israelinhon ini kag ang iban pa nga mga kasuguan sang Dios, gintugutan sang ulihi ni Jehova nga hapayon sang mga Babilonianhon ang duta, nga wala nian mapuy-an sa sulod sang 70 ka tuig “tubtob nga ang duta nakaagom sang iya mga inugpahuway.” (2 Cronica 36:21) Bangod sining maragtason nga hitabo, indi katingalahan nga ang Biblia nagasiling nga ang Dios “magalaglag sa mga nagalaglag sa duta” agod maumpawan ang duta gikan sa pagsalakay sang tawo sa palibot.​—⁠Bugna 11:⁠18.

Walay sapayan, ina nga buhat mangin una lamang nga tikang. Ang pagsalbar sa planeta, subong sang husto nga ginsiling sang biologo nga si Bar­ry Com­mo­ner, “nasandig sa pagtapos sang inaway batok sa kinaugali kag sa pagtapos sang mga inaway sa tunga naton mismo.” Agod malab-ot ina nga tulumuron, ang katawhan sang duta dapat mangin “natudluan ni Jehova” sa pagtatap sa isa kag isa kag sa pagtatap sa ila dutan-on nga puluy-an. Subong resulta, ang ila paghidait mangin “bugana.”​—⁠Isaias 54:⁠13.

Ginapasalig sa aton sang Dios nga may yara pagbag-o sa sistema sang ekolohiya sang duta. Sa baylo nga maglapad sing padayon, ang mga desyerto “magapamulak subong sang rosa.” (Isaias 35:⁠1) Sa baylo sang kakulang sing pagkaon, “may bugana nga uyas sa duta.” (Salmo 72:16) Sa baylo nga mapatay bangod sang polusyon, ang mga suba sang duta “magpamalakpak sang ila mga kamot.”​—⁠Salmo 98:​8

San-o matabo ina nga pagbag-o? Kon “si Jehova magahari na.” (Salmo 96:10) Ang paggahom sang Dios magagarantiya sing isa ka pagpakamaayo sa tagsa ka buhi nga butang sa duta. “Magkasadya ang duta,” siling sang salmista. “Magngurob ang dagat, kag ang iya kabug-usan; maghinugyaw ang latagon, kag ang tanan nga yara sa iya. Nian ang tanan nga kahoy sa kagulangan magaamba sa kalipay.”​—⁠Salmo 96:​11, 12, New International Version.

Ang isa ka duta nga ginpakamaayo sang iya Manunuga kag ginagamhan sa pagkamatarong may mahimayaon nga palaabuton. Ginalaragway sang Biblia ang mga resulta: “Ang pagkamatarong kag ang paghidait​—⁠magahalukay. Ang kamatuoran magaulhot sa duta, kag ang pagkamatarong magatamod kutob sa langit. Huo, si Jehova magahatag sing maayo, kag ang aton duta magahatag sang iya patubas.” (Salmo 85:​10-12) Sa pag-abot sina nga adlaw, ang aton duta mahilway sing dayon sa katalagman.

[Laragway sa pahina 13]

Kaangay sa lawas sang tawo, ang duta may makatilingala nga ikasarang sa pag-ayo sang iya kaugalingon