Ang Pinasahi nga Matterhorn

SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA SWIT­ZER­LAND

“MAY ISA lamang ka Mat­ter­horn sa bug-os nga duta; NAGAISAHANON lamang nga bukid nga may balanse gid nga proporsion. Isa ka makadalayaw nga talan-awon!” Amo ang siling ni Gui­do Rey, isa ka Italyano nga manugtaklad sa bukid.

Sa pagkamatuod, ang Mat­ter­horn isa ka pinasahi nga bukid, isa sang pinakabantog nga mga bukid sa kalibutan. Ang laragway sa sining mga pahina ayhan indi amo ang una nga larawan nga nakit-an mo tuhoy sa sining makadalayaw nga bukid.

Ang kaangay-piramid nga Mat­ter­horn nahamtang sa dulunan sang Italya kag Swit­zer­land, 10 kilometros sa nabagatnan-nakatundan sang minuro sang Zer­matt, Swit­zer­land, ang banwa nga ginkuhaan sang ngalan sang bukid. May kataason ini nga 4,478 metros kag may duha ka putukputukan nga halos 100 metros ang antad.

Bisan pa nga bahin ini sang Cen­tral ­Alps, ang Mat­ter­horn nagatindog sing isahanon, nga wala sing kaingod. Amo ini ang rason kon ngaa matahom tulukon ini nga bukid gikan sa tanan nga direksion kag matahom gid tulukon sa litrato.

Nagakaigo nga ginlaragway sang iban ang Mat­ter­horn subong korte-obelus. Ginapakita sini ang iya apat ka kilid sa apat ka direksion, ang tagsa ka kilid ginapain sing tuhay sang isa ka putukputukan.

Ang Mat­ter­horn, walay sapayan sang iya kataason, wala pirme nagakatabunan sang nieve. Sa hingapusan sang tigpamulak nagakatunaw ang iya kunop nga nieve kag yelo sa naibabaw nga bahin sang iya mataas batuhon nga mga kilid bangod sa init sang adlaw. Sa idalom nga bahin, nagailig ang mga yelo sa nasidlangan kag sa naaminhan-nakatundan sang bukid kaangay sang isa ka maputi nga wagkos sa hawak sini sa bug-os nga tuig.

Madamong dumalayaw ang nagpalibog kon paano nagsugod ining dimatupungan nga bukid. Wala sing tinumpok sang mga sagbot ang makit-an sa palibot sang tiilan sini subong nabilin nga mga materyales diin gindihon ini. Ang amo nga mga sagbot ­mahimo nga gin-anod na sa tion sang dimaisip linibo ka tuig nga pagluntad sini. Daw ano kabaskog nga mga puwersa sang kinaugali ang mahimo nga naghuman sa sining matahom nga talan-awon!

Una nga mga Pumuluyo

May mga nagapuyo na sa nalupyakan nga nagalab-ot tubtob sa tiilan sang Mat­ter­horn kutob pa sang tion sang Emperyo sang Roma. Ginareport sang maragtas nga sang tuig 100 B.C.E., ­gintabok sang Romanong heneral nga si Marius ang Theo­dul ­Pass, sidlangan sang Mat­ter­horn, nga may 3,322 metros nga kataason. Ining alagyan sa bukid gingamit man sang Edad Media sa pagdala sing mga pagkaon gikan sa bagatnan pakadto sa aminhan.

Sadtong mga tion daku gid ang pagtahod sang mga pumuluyo sa Mat­ter­horn, nga nahadlok pa gani bangod sang disparatis. Wala gid sila magtilaw sa pagtaklad sa bukid, nga ginhunahuna nila nga ginapuy-an mismo sang Yawa! Kay si sin-o pa bala ang makapabaha sang yelo kag nieve kag mga bato nga subong kadaku sang mga balay?

Nagadaku nga Interes sa Siensia sang Kinaugali

Ang ginalikawan anay sadtong kubos nga mga tawo bangod sang kahadlok nangin interesante gid sang ulihi sa alta-sosiedad sang Inglaterra. Nagsugod sa pagtubo ang interes sa siensia, nga nagpahulag sa mga manuglagulad sa pagtaklad sa mga bukid para sa mga pagtuon sa mga patag sang ihibalo subong sang geolohiya, topograpiya, kag botanya.

Sa katunayan, sang 1857 gintukod ang Al­pine ­Club sa Lon­don, kag madamong manggaranon nga mga Ingles ang nagkadto sa Pransia, Italya, ukon Swit­zer­land agod makigbahin sa pagtaklad sa Bukid. Gintaklad sang mga adbenturero ang madamong putukputukan, lakip ang ­Mont ­Blanc. Walay sapayan nga ining bukid amo ang pinakamataas sa Europa nga may 4,807 metros nga kataason, mas mahapos ini taklaron sangsa Mat­ter­horn.

Ang tanan nga ginhimo nga panikasog ginhimo indi lamang para sa siensia sang kinaugali. Nagsulod ang ambisyon. Nangin importante nga butang ang kon sin-o ang pinakauna, pinakamaisog, pinakamabudlay. Sadtong tion sa Inglaterra, ang tinaga nga “isport” nagakahulugan lamang sing pagtaklad sa bukid.

Ang tig-ilinit sang 1865 amo ang pinakamasako sa pagtaklad sa bukid, ilabi na kon tuhoy sa Mat­ter­horn. Ining makadalayaw nga piramid amo ang isa sang ulihi nga mga bukid nga wala pa mataklad. Wala kuno ini sing alagyan, kag nagapangindi ang lokal nga mga giya bisan sa pagtilaw lamang. Ang ila panimuot amo, ‘Mataklad sila sa bisan anong bukid​—⁠apang indi sa Horn.’

Apang, nahimo ang pagtaklad sa Mat­ter­horn. Sang maaga nga bahin sang katuigan 1860, madamong putukputukan sang bukid ang nataklad. Ang mga manugtaklad nangin mga eksperien­siado kag nakatuon sing bag-ong mga teknik. Sa edad nga 20 anyos, si Ed­ward Whym­per gikan sa Inglaterra ginpadala sang isa ka editor sa London sa Swit­zer­land agod magkuha sing mga litrato sang mga talan-awon sa bukid subong larawan sa isa ka libro tuhoy sa amo nga topiko. Nagdayaw gid si Whym­per sa mga bukid, kag nangin handum gid niya ang pagtaklad sa bukid. Nataklad niya ang madamong kabukiran sa Pransia kag sa Swit­zer­land kag pila ka beses nga gintinguhaan niya nga taklaron ang Mat­ter­horn. Apang wala niya mahimo ini.

Nataklad ang Mat­ter­horn!

Sang ulihi, sadtong Hulyo 1865 tatlo ka nanuhaytuhay nga grupo sing mga manugtaklad ang nagtabuay sa Zer­matt​—⁠ang tanan determinado sa pagtaklad sa Mat­ter­horn. Naipit sang tion basi maunahan sila sang isa ka grupo gikan sa Italya, ang tatlo ka grupo namat-od nga magbuylog subong isa ka cordée, ukon raya sang mga manugtaklad nga nagagamit sing lubid. Ang grupo gintapuan sang pito ka tawo​—⁠sanday Ed­ward Whym­per kag ­Lord Fran­cis Doug­las, ­Charles Hud­son kag ang iya bataon nga amigo nga si Hadow​—⁠tanan mga taga-Inglaterra⁠—​kag duha ka Swiso kag isa ka Pranses nga giya nga ginbulusbulusan nila nga suhulan.

Naghalin sa Zer­matt sang aga sang Hulyo 13, amat-amat nila nga gintaklad ang bukid sa sidlangan ayon kag ila nasapwan nga mahapos taklaron ang naubos nga bahin. Nagpatindog sila sing tolda sa mga 3,300 metros nga kataason kag malipayon nga nagpahuway sa sadtong mainit nga adlaw.

Sang masunod nga aga, Hulyo 14, antes magbutlak ang adlaw, nagsugod sila sa pagtaklad. Talagsa lamang sila nagagamit sing lubid. Ang iban nga bahin mas mabudlay sangsa iban, apang masami sila makakita sing alagyan sa labi kabudlay nga mga kahimtangan. Pagkatapos sang duha ka pagpahuway, nalab-ot nila ang pinakamabudlay nga bahin. Ang nabilin nga 70 metros nga isa ka duog sang nieve, kag sang 1:45 s.h., nalab-ot nila ang putukputukan. Ang Mat­ter­horn nataklad na!

Wala sing bisan anong palatandaan nga may nakataklad na sa duha ka putukputukan, busa maathag nga sila ang pinakauna. Daw ano nga kalipay! Sa sulod sang halos isa ka oras, nagpaayaw ang madinalag-on nga grupo sa pagtan-aw sa makahalawhaw nga mga danyag sa tanan nga direksion, nian naghanda sila sa pagpanaug. Ang Italyano nga mga manugtaklad nga nagtilaw sa pagtaklad sa amo man nga adlaw naulihi kag nagbalik sang mahibaluan nila nga nalutos na sila sa palumba.

Tuman ka Daku nga Bili

Apang, ang kadalag-an sang mga manugtaklad, nagbili sa ila sing tuman kadaku nga bili. Sa isa ka mabudlay nga alagyan panaug, nag-agi sila sa lubid sing tingob, nga ginpangunahan sang labing eksperiensiado nga giya. Walay sapayan sang ila paghalong, nakadanlog ang pinakabataon nga kaupod kag nahulog sa isa nga yara sa idalom, kag nadala niya ang iban pa sa ibabaw. Nakugmat sang pagsugahaw, ang naulihi nga tatlo nakapanguyapot sa pila ka bato. Apang nautod ang lubid, kag sa pila lamang ka gutlo ang nauna nga apat ka lalaki nahulog sa pil-as.

Wala makahulag, si Ed­ward Whym­per kag ang duha ka Swiso nga giya nagpabilin sa mabudlay gid nga posisyon. Kinahanglan nga magpalipas sila sing gab-i kag magbalik sa Zer­matt sa masunod nga adlaw. Sa amo ang himaya sang amo nga adlaw hinali nga nangin isa ka trahedya nga indi gid malipatan sang mga nakalampuwas sa bug-os nila nga kabuhi.

Ang tatlo sang apat ka bangkay nakuha sang ulihi gikan sa isa ka gla­cier 1,200 metros sa ubos sang duog sang aksidente. Ang ikap-at, si ­Lord Doug­las, wala gid makit-an.

Indi sila ang katapusan nga mga biktima sa mga dulhugon sang Mat­ter­horn. Walay sapayan sang katunayan nga madamong lubid ang ginhigot sing mabakod sa bato sa lainlain nga alagyan pasaka ukon tabok sa batuhon nga kilid kag makitid nga mga pil-as kag walay sapayan sang dugang nga eksperiensia kag mauswagon nga mga galamiton sang mga manugtaklad, mga 600 na ang napatay sa sining bukid lamang.

Mga Katalagman

Ang isa ka butang nga nagaamot sing daku sa katalagman amo ang panahon. Nagabag-o ini sing hinali. Ang adlaw nagasugod nga may maayong panahon, apang antes ini matalupangdan sang isa, madamong alipuop ukon madamol nga gal-om ang mahimo magtabon sa bukid kag mahimo magbundak ang makahaladlok nga pugada sang ulan. Ginaupdan ini sang makahaladlok nga mga kilat kag daguob, upod ang paghuyop sang mabaskog nga hangin, kag nagaresulta sa mabaskog nga pag-ulan sang nieve. Kag ini tanan nagakatabo sa matahom nga adlaw sa tion sang tig-ilinit!

Kon masumalang sang mga manugtaklad inang pagbag-o sang kahimtangan, mapilitan sila sa pagpaligad sing gab-i sa wayang, ayhan sa makitid matapan nga bahin nga haluson sila makatindog. Ang temperatura mahimo magnubo tubtob sa freez­ing ­point. Sa ubos amo ang pil-as. Nian mahimo handumon sang isa nga gintan-aw na lang niya kuntani ang Mat­ter­horn gikan sa malayo!

Ang isa pa ka katalagman amo ang nagakalahulog nga mga bato. Kon kaisa ang dimahalungon nga mga manugtaklad amo mismo ang nagatuga sing pagkahulog sing mga bato. Apang, sa kalabanan nga kaso, nagakahulog ini sing kinaugali. Ang mga pagbag-o sa temperatura, ang yelo kag nieve, ang pagbundak sang ulan, kag ang mainit nga adlaw, subong man ang mabaskog nga hangin sa palibot sang Horn, tanan nagaapektar sa mga bato, nga ginabangdan sang pagkahulog sang dalagku nga tinipik sang bato. Kon kaisa nagapabilin ini sa isa ka duog sa sulod sing mga tinuig, kaangay sang daku nga tinumpok sang mga plato, apang ginapahulag ini sang pagbaha sang nieve kag nagakahulog.

Madamong manugtaklad ang natingala bangod ining pagbulubag-o sang panahon nagakatabo sa sulod sang linibo na ka tuig apang ang bukid nagpabilin sa maligwis kag tulad obelus nga porma sini, nga wala sing makita nga mga pagbag-o sa iya nga korte. Apang, kon ipaanggid sa ginabulubanta nga 2.5 bilyones metros kubikos nga mga bato sini, ang nagakalahulog nga mga bato indi tuman kadaku nga makaapektar sa korte sini. Walay sapayan, makahalit ini, kag makamamatay.

Sa gihapon, nangin popular ang pagtaklad sa Mat­ter­horn. Ang pila ka giya nakataklad na sa putukputukan sini sing ginatos na ka beses. Subong man, madamong lalaki kag babayi ang liwat nga nagataklad, nagapili sing lain naman nga alagyan sa tagsa ka tion.

Apang may pila man nga nagtilaw sa pagtaklad apang narealisar nila nga indi paborable ang kahimtangan ukon ang ila kaugalingon nga ikasarang, pisikal nga kondisyon, ukon dibastante nga paghanas. Gani wala sila nagpadayon sa pagtaklad, apang gintugutan nila nga mangibabaw ang pangatarungan sangsa kabantugan nga “nataklad” nila ang Mat­ter­horn.

Walay sapayan, bisan kon nakita mo ining matahom nga bukid sa mga larawan ukon sa sine ukon nakatindog malapit nga nagadayaw sa matahom nga silak sang pagbutlak ukon pagtunod sang adlaw, mahimo nga nagpahinumdom ini sa imo sa Dakung Eskultor. Upod ang hanuot nga pagtahod sa iya binuhatan, mahimo ipalanog sang imo tagipusuon ang mga pinamulong sa Salmo 104:24: “Daw ano kadamo sang imo mga binuhatan, O Jehova! Tanan sila ginhimo nimo nga may kaalam. Ang duta puno sang imo mga hinimuan.”