Pagkawalay Palamugnan—Ngaa?
SA MADAMO nga pungsod madamong tawo ang napilitan sa pagtrabaho paagi sa mabudlay pisikal nga trabaho sa malawig makalalapyo nga inoras, ayhan nagahimo sing makatalagam nga trabaho sa diutay nga suweldo. Tubtob sining ulihi lang madamo sa iban nga kadutaan ang nakapat-od nga sa tapos mapaobra sang isa ka daku nga kompanya ukon sang isa ka ginapadalagan sang gobierno nga departamento, may sigurado na sila nga trabaho tubtob magretiro. Apang sa karon daw wala na sing mga negosyo ukon korporasyon nga sarang makatanyag sing kalahamut-an nga palangitan-an kag kasiguruhan sa bisan anong posisyon. Ngaa?
Mga Kabangdanan sang Problema
Linibo sang lamharon nga tawo ang indi gani makakita sing nahauna nila nga trabaho—nakagradwar man sila sa kolehiyo ukon wala. Sa Italya, halimbawa, kapin sa un tersia sang mga wala sing palangitan-an nga tawo ang yara sa ulot sang 15 kag 24 nga pangidaron. Ang promedyo nga edad sadtong mga nagatrabaho na kag nagatinguha nga mahuptan ang ila trabaho nagataas, kag gani mas mabudlay para sa lamharon nga mga tawo nga makakita sang ila nahauna nga trabaho. Bisan sa mga babayi—diin dugang kag dugang pa ang mga nagatrabaho—may mataas nga kasangkaron sang pagkawalay palamugnan. Busa, ang dikinaandan nga kadamuon sang bag-o nga mga trabahador nagapanikasog nga makaobra.
Kutob sang tion sang una nga mga makinaryas sa industriya, ang teknikal nga pag-uswag nagbuhin sang pagkinahanglan sang mga trabahador. Sanglit madamo nga tawo ang nagaobra sa malawig trabahuso nga mga relyebo sa trabaho, ginlauman sang mga trabahador nga ang mga makinaryas makabuhin sing ulubrahon ukon makadula pa gani sini. Ang pagkaawtomatik nagdugang sing patubas kag nagdula sing madamong katalagman, apang ginbuhinan man sini ang mga trabaho. Yadtong mga ginpahalin may katalagman nga walay palangitan-an sa malawig nga tion luwas kon magtuon sila sing bag-o nga mga ikasarang.
May katalagman kita nga mabahaan sang tuman kadamo nga komersial nga produkto. Ginabatyag sang iban nga nalab-ot na naton ang dulunan sang pag-uswag. Dugang pa, bangod diutay ang nagatrabaho, diutay man ang bumalakal. Busa ang palatikangan nagapatubas sing sobra sangsa makonsumo. Wala na sing ikasarang sa pinansial, ang dalagku nga mga planta nga gintukod para sa ginpaabot nga pagdugang sing patubas ginsira ukon gingamit sa lain nga katuyuan. Ang mga huyog kaangay sini nagaani sing mga biktima—yadtong nadulaan sing palangitan-an. Sa pag-usmod sang ekonomiya, ang pagkinahanglan sang mga trabahador nagabuhin, kag ang nadula nga mga trabaho sa tion sang pag-usmod, halos indi na mapabalik sa tion sang pagpasangkad. Sing maathag, ang pagkawalay palamugnan may madamo nga ginatunaan.
Isa ka Salot sa Katilingban
Sanglit mahimo ini magsalakay kay bisan sin-o, ang pagkawalay palamugnan isa ka salot sa katilingban. Ang iban nga mga pungsod nagaaman sing nagkalainlain nga mga pamaagi para amligan yadtong nagatrabaho pa—halimbawa, ang pagbuhin sang inoras sa pagtrabaho kada semana nga ginpanubuan ang suweldo. Apang, mahimo ini maghalit sa paglaum sang iban nga nagapangita sing trabaho.
Ang mga may palangitan-an kag wala masami nagaprotesta sing dugang pa tuhoy sa mga problema may kaangtanan sa trabaho. Apang samtang ang wala sing palangitan-an nagapangayo sing bag-o nga mga trabaho, ang mga may trabaho nagatinguha sa pag-amlig sang ila kasiguruhan—duha ka tulumuron nga wala pirme nagasantuanay. “Yadtong may trabaho masami ginaagda nga magtrabaho sing dugang nga inoras. Yadtong mga wala sing trabaho nagapabilin nga wala sing palangitan-an. May peligro nga ang katilingban matunga sa duha ka grupo . . . sa isa ka bahin, ang nagatrabaho sing dugang nga inoras kag sa isa ka bahin, ang ginsikway nga wala sing palangitan-an, nga halos bug-os nga nagasalig sa maayong kabubut-on sang iban,” siling sang magasin sa Italya nga Panorama. Sa Europa, siling sang mga eksperto, ang mga resulta sang pag-uswag sa ekonomiya panguna nga natigayon sadtong mga nagatrabaho na, tigaylo sang mga wala sing trabaho.
Dugang pa, ang pagkawalay palamugnan naangot sa kahimtangan sang lokal nga ekonomiya, amo nga sa iban nga mga pungsod, subong sang Alemanya, Italya, kag Espanya, ang daku nga kinatuhayan nagaluntad sa ulot sang mga kinahanglanon sa isa ka duog kag sa iban pa. Handa bala ang mga trabahador nga magtuon sing bag-o nga mga ikasarang ukon magsaylo pa gani sa iban nga duog ukon sa iban nga pungsod? Masami ini nga makabulig sa pagpangita sing palangitan-an.
May mga Solusyon Bala sa Palaabuton?
Sa kalabanan nga bahin, ang mga paglaum nasandig sa pag-uswag sang ekonomiya. Apang ang pila ka tawo maduhaduhaon kag nagahunahuna nga inang pag-uswag indi mahanabo tubtob sa mga tuig 2000. Para sa iban, ang pag-uswag nagsugod na, apang mahinay ini sa pagpatubas sing mga resulta, subong ginapamatud-an sining karon lang nga pag-usmod sang palamugnan sa Italya. Ang pag-uswag sa ekonomiya wala man gid nagakahulugan sang pagbuhin sang pagkawalay palamugnan. Samtang ang pag-uswag haganhagan, ginapakamaayo sang mga kompanya sa negosyo nga gamiton ang ila na nga daan nga mga empleyado sangsa magdugang sing tinawo—buot silingon, may pag-uswag sa ekonomiya nga wala sing pagdugang sa palamugnan.” Dugang pa, ang kadamuon sang wala sing palangitan-an mas madasig nga nagauswag sangsa kadamuon sang natuga nga bag-ong palamugnan.
Karon ang pungsudnon nga mga ekonomiya nangin bug-os kalibutan ang kasangkaron. Ang pila ka ekonomista nagahunahuna nga ang pagtukod sing dalagku, bag-o nga supranational nga mga negosyo, subong sadtong North American Free Trade Agreement (NAFTA) kag ang Asia-Pacific Economic Cooperation (APEC), mahimo man magpadasig sa ekonomiya sang kalibutan. Apang, ining huyog nagasugyot sa dalagku nga mga korporasyon sa pagtukod sa kon diin barato ang pagpangabudlay, nga nagaresulta nga ang industriyalisado nga mga pungsod nadulaan sing mga trabaho. Sa amo man nga tion, namutikan sang mga trabahador nga diutay ang kita nga ang ila hawot-hawot na nga daan nga kinitaan nagabuhin. Indi katingalahan nga sa madamong pungsod, madamo ang nagaprotesta, sing masingki pa gani, batok sining mga kasugtanan sa negosyo.
Ang mga eksperto nagapanugda sing madamo nga pamaagi sa pag-away sa pagkawalay palamugnan. Ang pila nagsumpakilay pa gani, depende sa kon bala ginpanugda ini sang mga ekonomista, mga politiko, ukon sang mga trabahador mismo. May mga nagpanugyan sa pagtanyag sa mga kompanya sing mga insintibo sa pagdugang sing mga tinawo paagi sa pagbuhin sang balayran nga buhis. Ang iban nagapanugyan sing daku nga pagpasilabot sang panguluhan. Ang iban nagapanugda sing lain nga paagi sang pagbahinbahin sing trabaho kag buhinan ang inoras sa pagtrabaho. Ginhimo na ini sa pila ka dalagku nga mga kompanya, bisan pa sang nagligad nga siglo, ang semanal nga pagtrabaho ginbuhinan sing sistematiko sa tanan nga industriyalisado nga pungsod apang wala ini nakabuhin sa pagkawalay palamugnan. “Sa katapusan,” siling sang ekonomista nga si Renato Brunetta, “ang tanan nga pamaagi nangin indi epektibo, bangod ang mga bili nagalabaw sa mga benepisyo.”
“Indi naton dapat pagdayaan ang aton kaugalingon,” hinakop sang magasin nga L’Espresso, “ang problema mabudlay.” Tuman bala kabudlay agod malubad? May solusyon bala sa problema sang pagkawalay palamugnan?
[Kahon sa pahina 8]
Isa ka Dumaan nga Problema
Ang pagkawalay palamugnan isa ka daan na nga problema. Sa sulod sang siniglo nasapwan sang mga tawo kon kaisa ang ila kaugalingon nga napilitan nga wala sing trabaho. Sa tion nga matapos ang trabaho, tignapulo ka linibo sang mga trabahador nga nagtrabaho anay sa daku nga mga proyekto sang konstruksion ang wala na sing palangitan-an—sa dimagkubos tubtob nga makatrabaho sa iban. Samtang wala pa, nagakabuhi sila nga walay kapat-uran, sa pinakakubos nga paghambal.
Sang Edad Media, “bisan pa nga ang problema sa pagkawalay palamugnan sa moderno nga paghangop sini wala pa magluntad,” may yara na sing mga wala sing palangitan-an. (La disoccupazione nella storia [Pagkawalay Palamugnan sa Maragtas]) Apang, sadtong mga adlaw, ang bisan sin-o nga wala nagatrabaho ginkabig, sing labi, nga mga walay pulos ukon mga lihu-liho. Sang naulihi nga bahin sang ika-19 nga siglo, madamong Britaniko nga manug-usisa “ang panguna nga nag-angot sa mga wala sing palangitan-an sa ‘barumbado nga mga tawo’ kag mga landolando nga nagatulog sa wayang ukon nagalagawlagaw sa mga kalye kon gab-i,” paathag ni Propesor John Burnett.—Idle Hands.
Ang “pagtukib sa pagkawalay palamugnan” natabo sang hingapusan nga bahin sang ika-19 nga siglo ukon sang pamuno sang ika-20. Ginpatok ang mga pinasahi nga mga komisyon sang panguluhan sa pagtuon kag paglubad sa problema, subong sang Select Committee of the British House of Commons sa “Kasakit Gikan sa Kakulang sang Palangitan-an,” sang 1895. Ang pagkawalay trabaho nangin isa ka salot sa katilingban.
Ining bag-o nga ihibalo nagtubo sing madasig, labi na pagkatapos sang unang inaway kalibutanon. Yadto nga inaway, lakip ang patuyang nga pagpatubas sing mga armas, halos nagdula sa pagkawalay palamugnan. Apang sa pamuno sang 1920, ang Nakatundan nga kalibutan nag-atubang sing sunod-sunod nga pag-usmod nga nagdangat sa Great Depression nga nagsugod sang 1929 kag nag-atake sa tanan industriyalisado nga ekonomiya sang kalibutan. Pagkatapos sang ikaduha nga inaway kalibutanon, madamong pungsod ang nakaeksperiensia sing pag-uswag sa ekonomiya, kag ang pagkawalay palamugnan nag-usmod. Apang “ang ginsuguran sang karon nga problema sang pagkawalay palamugnan sarang masumay pabalik sa tunga-tunga sang katuigan 1960,” siling sang Organization for Economic Cooperation and Development. Ang patag sang pagpangabudlay nag-antos sing bag-o nga problema nga gintuga sang krisis sa langis sang katuigan 1970 kag sang madasig kag makadalayaw nga paglapnag sang paggamit sing mga kompyuter lakip ang resulta sang mga pagpahalin sa mga trabahador. Ang pagkawalay palamugnan nagsugod sa pagsaka nga walay untat, naglab-ot pa bisan sa sadtong de-opisina ukon tagdumalahan nga mga sektor nga ginkabig sadto nga malig-on.
[Laragway sa pahina 7]
Ang pagpangayo sing dugang nga trabaho indi magalubad sa problema nga pagkawalay palamugnan
[Credit Line]
Reuters/Bettmann