Mga Bulkan—Yara Ka Bala sa Katalagman?

ANG nagalupok nga mga bulkan, nga nagabuga sing mainit nga mga agbon kag sing tuman kainit nga ilig sang lava, nagapatubas sing pila ka labing makawiwili nga mga pasundayag sang kinaugali nga enerhiya sa duta. Ayhan wala pa ikaw personal nga makasaksi sinang sahi sang hitabo, apang mahimo nga naluyagan mo ang magpaligo sa bulkaniko nga mainit nga mga tuburan ukon nanamitan sa pagkaon sing mga kalan-on nga nagatubo sa matambok nga duta halin sa agbon sang bulkan. Ang iban nagabenepisyo pa gani gikan sa geo­ther­mal nga enerhiya sa ila mga puluy-an.

Apang, sining karon lang, madamo sang nagapuyo sa aktibo nga mga bulkan ang nakasaksi sa kamatayon kag kahapayan nga gintuga sang mga kalamidad sang bulkan. Kutob sang mabaskog nga paglupok sang ­Mount St. Helens sa bagatnan-nakatundan sang Wash­ing­ton ­State E.U.A., sang Mayo 18, 1980, madamong duog sa kalibutan ang nakaeksperiensia sing daw alagisod makamamatay nga mga paglupok sang bulkan. Ang kadamuon sang napatay sa sining dag-on sang tion naglabaw sa tingob nga kadamuon sang mga napatay nga narekord sang nagligad nga pito ka dekada, kag ang kahalitan sa mga pagkabutang naglab-ot sa ginatos ka milyon ka dolyar. Diutayan lang nga mga kalamidad ang natabo sang napatay ang mga makina sang mga eroplano bangod sang agbon sang bulkan, nga nagpilit sa ila nga maghugpa sa gilayon.

Ang labi ka makahalapay amo ang paglupok kag ang pag-ilig sang lunang sang ­Mount Pinatubo, sa Pilipinas, nga naghapay sa tignapulo ka libo ka kabalayan, kag sang Ne­va­do ­del ­Ruiz, sa Co­lom­bia, nga nagpatay sa kapin sa 22,000 ka tawo. Madamong kalamidad ang mahimo pa matabo. Ang mga eksperto sa bulkan nga sanday Ro­bert Til­ling kag Pe­ter Lip­man, sang U.⁠S. Geo­log­ical Sur­vey, nagsiling nga sa “tuig 2000, ang populasyon nga mabutang sa katalagman sang paglupok sang bulkan magadamo sing dimagkubos sa 500 milyones.”

Busa mahimo masapwan mo nga maalamon ang magpamangkot: ‘Nagapuyo bala ako malapit sa isa ka aktibo, ukon mahimo mangin aktibo, nga bulkan? Anong sahi sang paglupok ang labi nga makatalagam, kag makadul-ong sa mas makamamatay nga sahi sang paglupok? Kon nagapuyo ako sa may peligro sa bulkan nga duog, ano ang mahimo ko agod mabuhinan ang katalagman?’

Aktibo nga mga Bulkan​—⁠Diin Ini Nahamtang?

Mahimo makibot ikaw kon mahibaluan mo nga nagapuyo ka gali sa nagakatulog nga bulkan kag pat-od nga maapektuhan ka kon magbugtaw ini. Ang mga sientipiko nga nagatuon sa mga bulkan (nakilal-an subong mga vol­can­o­lo­gist) nangin madinalag-on sining karon nga mga dekada indi lamang sa pagkilala sa aktibo kag diaktibo nga mga bulkan kundi subong man sa paghangop kon ngaa ang mga bulkan nagatubo sa pila ka mga duog.

Tan-awa ang mapa (pahina 17), nga nagapakita sang mga duog sang pila sing kapin sa 500 ka bulkan nga narekord subong aktibo. Nagapuyo ka bala malapit sa isa sini? Sa iban nga mga duog, ang mga gey­ser, mga fu­ma­role, kag mainit nga mga tuburan nagapakita nga may yara iban pa nagakatulog nga mga bulkan; mahimo man ini mangin aktibo sa ulihi. Kapin sa katunga sang aktibo nga mga bulkan ang nahamtang sa kilid sang Pasipiko, nga nagahuman sang ginatawag Ring of Fire. Ang iban sining mga bulkan yara sa mga kontinente, subong sang mga Kabukiran sang Cas­cade sa Naaminhan nga Amerika kag sa An­des Moun­tains sang Bagatnan nga Amerika, samtang ang iban nagaporma sing mga nagasinugponsugpon nga mga isla sa kadagatan, subong sang Aleu­tian Is­lands, Ja­pan, Pilipinas, kag bagatnan nga In­do­ne­sia. Madamo man sang bulkan sa sulod kag malapit sa Mediterraneo.

Natukiban sang mga sientipiko nga ining mga bulkan nagatubo malapit sa mga dulunan sang dalagku, nagahulag nga mga anib sang matig-a nga duta, ukon mga ­plate, ilabi na sa duog diin ang ­ocean ­plate nagausmod sa idalom sang con­ti­nen­tal ­plate. Ini nga proseso ginatawag nga sub­duction. Ang init nga ginapatubas sining proseso nagapatubas sing magma (natunaw nga bato) nga nagasaka paibabaw. Dugang pa, ang hinali nga mga paghulag sa ulot sang mga ­plate nagatuga sing mabaskog nga mga linog sa madamong pareho nga duog nga nakaeksperiensia sing mga paglupok sang bulkan.

Ang mga bulkan mahimo man magtubo sa mga duog diin nagalapta ang mga ­ocean ­plate. Ang madamo sining paglupok nga nagakatabo sa letso sang dagat indi makit-an sang tawo. Apang, kon nagapuyo ikaw sa isla nga pungsod sang Ice­land, nagatungtong ikaw sa ibabaw sang Rey­kja­nes ­Ridge nga nagaangot sa Mid-At­lantic ­Ridge, diin ang mga ­plate nga nagalakip sa Naaminhan kag Bagatnan nga Amerika nagahulag palayo sa iban nga nagalakip sang Europa kag Aprika. Sa pila ka mga hitabo, ang nalapta nga mga hot spot sa idalom sang matig-a nga duta nagpatubo sing dalagku nga mga bulkan sa Hawaii kag sa kontinente sang Aprika.

Ano ang mga Katalagman?

Ang kadakuon sang katalagman sang isa ka bulkan nasandig sa kasaysayan sang pagpanghikot sini, lakip ang kabaskugon sang paglupok sang bulkan kag kaupod nga mga katalagman. Ang kadakuon sang katalagman nagapakita sing pagkahanda sang mga pumuluyo sa duog nga may peligro. Una, usisaon naton ang mga katalagman.

Sa masami, ang mas makatalagam nga paglupok ginapatubas sang magma nga dagaya sa sil­i­ca. Ini nga sahi sang magma madamol kag sarang sini masupnan sing temporaryo ang bulkan tubtob nga ang gas magpatubas sing bastante nga puwersa sa pagpawasaag sang bulkan. Ang magma nga dagaya sa sil­i­ca nagabilog kag nagaporma subong malus-aw sing duag nga mga bato kag kinaandan sa mga bulkan malapit sa mga ­plate mar­gin. Ang paglupok mahimo man matabo kon ang nagasaka nga magma makasimpon sa tubig kag nagaalisngaw. Ang mainit nga agbon nga ginapatubas sang mabaskog nga mga paglupok mahimo makamamatay​—⁠tatlo ka bulkan sa Ca­rib­be­an-Cen­tral nga Amerika nga rehiyon ang nagpatay sing kapin sa 36,000 ka tawo sa sulod sang anom ka bulan sang 1902.

Sa pihak nga bahin, ang ocean­ic hot-spot kag ­plate-spread­ing nga mga bulkan, kag ang madamo nga iban pa, masami ginahuman sang maitom nga ba­salt, nga may diutay nga sil­i­ca apang dagaya sa ­iron kag mag­ne­sium. Ang ba­salt nga magma isa ka pluido kag sa masami nagaresulta sa mabulubaskog ukon sa indi mabaskog nga mga paglupok kag sa mahinay nga pag-ilig sang lava nga mahapos malikawan sang mga tawo. Apang, mahimo nga nagadugay ini nga mga paglupok​—⁠ang bulkan sang Kilauea sa isla sang Hawaii dalayon nga nagalupok kutob sang Enero 1983. Walay sapayan nga nagresulta ini sa daku nga kahalitan sa pagkabutang, malaka lang ini nagaresulta sa kasamaran ukon kamatayon.

Ang iban nga paglupok nagapundo sing madamong buhaghag nga agbon sa kilid sang bulkan, nga mahimo magresulta sa mga land­slide ukon, kon magsimpon ini sa madamo nga nieve, yelo, ukon tubig, mangin mabug-at ini nga lunang nga makalubong sa mga minuro sing madasig. Ina nga mga pag-ilig sang lunang (ginatawag man nga lahar, gikan sa tinaga sa In­do­ne­sia para sa lava) makalab-ot sa madamo nga minilya gikan sa isa ka bulkan, ayhan sa madugay pagkatapos sang mga paglupok.

Ang mas mabaskog, apang talagsahon lamang, amo ang mga tsu­na­mi​—⁠higante nga mga balod nga ginapatubas sang paglupok sa dagat ukon sang land­slide sa kilid sang nagaulbo nga bulkan. Ining makusog nga mga balod nagadalagan sa ginatos ka milya por ora nga kadasigon. Bisan pa ang mga tsunami manubo kaayo sa madalom nga kadagatan, nga wala nagahatag sing peligro sa nagalabay nga mga barko, madasig ini nga nagataas malapit sa baybayon. Ining mga balod mas mataas pa sa mga balay kag madamong tinukod. Sang 1883 sang maglupok ang Krakatau, 36,000 ang napatay sang maghampas ang mga tsu­na­mi sa mga baybayon sang Java kag Su­mat­ra.

Ang iban pa nga mga katalagman sang bulkan nga makahalit ukon makapatay nagalakip sa nagakahulog nga mga agbon kag mga pidaso, mga ­shock ­wave sa hangin nga ginapatubas sang mabaskog nga paglupok, makahililo nga mga alisngaw, ­acid ­rain, kag mga linog. Bangod sang madamong makatalagam nga bulkan nga nakilal-an sa bilog nga kalibutan kag sang ginatos ka libo sang potensial nga mga katalagman, ang mapuslanon nga paghibalo sang mga katalagman sa bulkan isa gid ka masibod, makahalangkat nga trabaho.

Mabuhinan Mo Bala ang Katalagman?

Samtang nagadamo ang populasyon sa kalibutan, madamong tawo ang nagapuyo sa makatalagam nga duog nga may bulkan. Bangod sining rason, kag ang pagdamo man sang aktibo nga bulkan sa bug-os nga kalibutan sining karon lang, gindugangan sang mga vol­can­o­lo­gist ang ila panikasog nga mabuhinan ang katalagman sa bulkan. Sa pila ka mga kaso, ang mga pahibalo kag pagpakot sa paglupok sang bulkan nangin madinalag-on, kag nakaluwas sing madamo nga kabuhi. Ano ang sadsaran sina nga sahi sang mga pagpakot?

Ang mga paglupok kinaandan nga ginaunahan sang mga linog sa bulkan ukon sa idalom sini, nga nagapatimaan sang pagsaka sang magma. Samtang nagasaka ang magma sa bulkan, nagadugang ang presyon. Nagaguwa ang mga gas, kag mahimo magsaka ang temperatura kag asido sang tubig sa idalom sang duta. May magagmay man nga mga paglupok antes ang isa ka daku nga paglupok. Ining tanan nga mga hitabo sarang mabantayan.

Malayo pa antes sang isa ka paglupok, ang mga ge­o­lo­gist sarang makahibalo sang potensial nga mga peligro paagi sa pag-usisa sa rekord sang pag-uyog. Sa madamong tion ang mga sahi sang pag-ilig sang bulkan kag ang nagasunod nga mga katalagman nagasulit, ukon ang mga paglupok pareho sa sadtong gintun-an nga mga bulkan. Pasad sa amo nga mga impormasyon, ginhimo ang mga mapa nga nagapakita sang mga duog nga may daku nga katalagman sa mga bulkan.

Busa ang yabi sa pagluwas sang kabuhi gikan sa katalagman sang bulkan nagalakip sang paghibalo sang kadakuon sang katalagman kag pagbantay sa bulkan sang mga vol­can­o­lo­gist subong sang temprano nga paandam sang nagapakari nga kapahamakan sang lokal nga mga awtoridad. Kabaliskaran sa mga linog, nga indi sa masami mapaktan, madamong paglupok sang bulkan ang mabantayan sing sibu agod nga ang mga tawo nga mahimo maapektuhan sang paglupok makahalin antes sang makahalapay nga hitabo. Ang paghalin sa may katalagman nga duog importante, kay ang himo-tawo nga mga tinukod sa masami wala sing mahimo batok sa kabaskog kag kainit sang pag-ilig ukon paglupok sang bulkan kag ang makahalapay nga puwersa sang mga land­slide, ilig sang lunang, kag mga tsunami.

Walay sapayan sang dalayawon nga mga panikasog nga ginhimo agod buhinan ang kahalitan kag kamatayon nga ginatuga sang paglupok sang bulkan kag kaupod nga mga katalagman sini, ang tawo wala pa makahatag sing sibu gid nga pagpakot sang mga paglupok kag sang kaupod nga mga kahalitan sini agod mapat-od ang lubos nga kahilwayan gikan sa mga katalagman sang bulkan. Bisan gani ang pila sadtong nagabantay sa mga bulkan napatay bangod nakibon sila sang wala ginapaabot nga paglupok. Apang, kon nagapuyo ikaw malapit sa isa ka potensial nga aktibo nga bulkan, dapat nimo pamatian ang bisan anong paandam nga ginahimo sang lokal nga mga awtoridad. Paagi sa sini, mangin daku ang imo kahigayunan nga maluwas gikan sa kapahamakan sang bulkan.​—⁠Gin-amot sang isa ka as­tro­ge­o­lo­gist.

[Kahon sa pahina 22]

Pagpahibalo sang Paglupok sang Bulkan Gikan sa Kahawaan?

Handurawa ang pagtakus sang hulag sang mga bulkan sa 1 ka sentimetro nga kasibuon gikan sa mga sa­tel­lite nga 20,000 kilometros ang kalayuon sa ibabaw sang duta​—⁠nga nagalakbay sa dimagkubos sa 5 kilometros kada segundo! Nangin posible ini paagi sa Glo­bal Po­si­tion­ing Sys­tem (GPS), nga nagalakip sang madamo nga sa­tel­lite dugang sa mga ­radio re­ceiv­er nga ginbutang sing estratehiko sa duta. Sa tagsa ka takus, ang mga posisyon sang dimagkubos apat ka sa­tel­lite ang nagapanghikot sang sibu. Ang tion ginatakus paagi sa atomiko nga mga relo, nga tuman gid ka sibu. Ining mga pagtakus, nga sarang mahimo sa tanan nga sahi sang panahon, may madamo nga bentaha sangsa mga metodo sang pagsurbe sa duta. Ang GSP nga pagtakus mahimo nagpauswag sing daku sang pagpakot sa mga paglupok sang bulkan, nga mahimo nga gin-unahan sang tinuig nga pagdaku sang bulkan. Ini nga teknolohiya gingamit na sa mga bulkan sa Iceland, Italya, Japan, kag Estados Unidos.

[Mapa sa pahina 21]

(For fully formatted text, see publication)

Aktibo nga mga bulkan kag matig-a nga anib sang duta sa kalibutan

Aktibo nga mga bulkan

Mga dulunan sang matig-a nga anib sang duta

Ang yara sa ibabaw amo ang kapin sa 500 ka aktibo nga bulkan

[Credit Line]

Mountain High Maps™ copyright 1993 Digital Wisdom, Inc.

[Laragway sa pahina 20]

Ilig sang agbon gikan sa bulkan sang Unzen, Japan, nga nagadulhog padulong sa kabalayan

[Credit Line]

Orion Press-Sipa Press

[Laragway sa pahina 20]

Nagalupok nga Mount St. Helens, Hulyo 22, 1980

[Credit Line]

USGS, David A. Johnston, Cascades Volcano Observatory

[Laragway sa pahina 20]

Ang Mount Etna, sa Sicily, nagpaguwa kasan-o lang sing lava sa sulod sang 15 ka bulan

[Credit Line]

Jacques Durieux/Sipa Press

[Laragway sa pahina 21]

Ang Mount Kilauea, sa Hawaii, nagdugang sing mga 500 ka akre sa isla

[Credit Line]

©Soames Summerhays/Photo Researchers