Ang Maragtas sang Kahilwayan sa Paghambal

SA BUG-OS nga maragtas nakig-away ang mga tawo para sa kahilwayan sa paghambal. May mga sugo nga naaprobahan, may mga inaway nga natabo, kag may mga kabuhi nga nakutol bangod sang kinamatarong nga ipabutyag ang ideya sing dayag.

Ngaa ining daw kinaugali lamang nga kinamatarong ginbangdan sang binaisay, tubtob sa punto nga magpinatyanay? Ngaa namat-od ang mga katilingban, sang una kag karon, nga dapat limitahan ukon dumilian pa gani ining kinamatarong?

Ang pagtamod sa kahilwayan sa paghambal sang mga tawo daw subong sang isa ka daku nga pendulum sang relo nga nagahabyoghabyog. Kon kaisa ang kahilwayan sa paghambal gintamod nga isa ka pribilehiyo. Sa iban naman nga tion ginkabig ini nga isa ka problema sang mga gobierno ukon mga relihion.

Sanglit ang maragtas puno sing kasaysayan sang mga tawo nga nagpakig-away para sa kinamatarong nga ipabutyag ang isa ka opinyon sing dayag, nga sa masami nagdul-ong sa mapintas nga paghingabot ukon pagpatay sa ila, mahangpan naton ining problema kon repasuhon naton ang pila sining mga hitabo.

Mahimo gid nga madumduman sang mga nagatuon sing maragtas ang Griegong pilosopo nga si Soc­ra­tes (470-399 B.C.E.), nga amo ang ginhalinan sang mga pagtamod kag mga panudlo nga ginkabig subong isa ka malain nga impluwensia sa moralidad sang mga pamatan-on sa Atenas. Nagpahayanghag gid ini sa politikal kag relihioso nga mga lider sang Griegong hirarkiya kag amo ang ginbangdan sang kamatayon ni Soc­ra­tes. Ang iya pakiluoy sa atubangan sang hurado nga sang ulihi amo ang ginbangdan sang pamatbat nga iya nabaton nagapabilin gihapon nga isa sang labing mabaskog nga mga depensa sang kahilwayan sa paghambal: “Kon hilwayon ninyo ako sa sining tion sa kondisyon nga wala na ako ginatugutan nga ipabutyag ang akon opinyon sa sining pagpangita sing kaalam, kag nga kon madakpan ako nga nagahimo sini liwat pagapatyon ako, ginasiling ko sa inyo, ‘Mga tawo sang Atenas, tumanon ko ang Dios sa baylo ninyo. Tubtob nagakabuhi ako kag may kusog indi gid ako mag-untat sa pagpangita sing kaalam kag sa paglaygay kag sa paghaylo sa bisan sin-o sa inyo nga masugata ko. Himuon ko gid ini, kay amo ini ang ginasugo sang Dios . . .’ Kag, mga taga-Atenas, ginasiling ko gihapon sa inyo, ‘Mahimo ninyo ako hilwayon ukon indi; apang ginapahibalo ko kamo nga indi ako magbaylo, bisan pa makapila ninyo ako patyon bangod sini.’ ”

Sa pagligad sang tion, ang pendulum sang maaga nga bahin sang maragtas sang Roma naghabyog padulong sa mas diutay nga mga pagdumili, apang naghabyog ini pabalik sa kapin nga mga pagdumili sa pagsangkad sang emperyo. Amo ini ang pamuno sang pinakamadulom nga panahon sang kahilwayan sa paghambal. Sang paggahom ni Tiberio (14-37 C.E.), wala sing mahinangpanon nga panimuot ang ginpakita sa bisan sin-o nga naghambal batok sa gobierno ukon sa pagsulundan sini. Kag indi lamang Roma ang namatok sa kahilwayan sa paghambal; sa amo sining tion nga ginpilit sang Judiyong mga lider si Poncio Pilato nga ipapatay si Jesus bangod sang iya pagpanudlo kag ginmanduan man nila ang iya mga apostoles nga mag-untat sa pagbantala. Nangin handa man ini sila nga mapatay sa baylo nga mag-untat.​—⁠Binuhatan 5:​28, 29.

Sa kalabanan nga panahon sang maragtas, ang mga kinamatarong sibil nga ginahatag sang mga gobierno masami nga ginaliwat ukon ginabawi kon amo sini ang maluyagan, nga nagdul-ong sa padayon nga pagpakig-away para sa kahilwayan sa paghambal. Sugod sang Edad Media, ginhingyo sang iban nga mga tawo ang isa ka nasulat nga pinamulong nga nagapaathag sang ila mga kinamatarong, upod ang mga limitasyon sa pagkontrol sang gobierno sa sadtong mga kinamatarong. Subong resulta, importante nga mga kasuguan para sa mga kinamatarong ang nahimo. Lakip sa sini amo ang Magna Carta, isa ka daku nga butang sa patag sang tawhanon nga mga kinamatarong. Sang ulihi nag-abot ang Bill of ­Rights sang Inglaterra (1689), ang Dec­la­ra­tion of ­Rights sang Vir­gin­ia (1776), ang Dec­la­ra­tion of the ­Rights of Man sang Pransia (1789), kag ang Bill of ­Rights sang Estados Unidos (1791).

Sang ika-17, ika-18, kag ika-19 nga siglo, nabatian ang tingog sang kilala nga mga tawo sang maragtas nga nagahambal pabor sa kahilwayan sa pagpabutyag sang kaugalingon. Sang 1644 ang Ingles nga mamalaybay nga si John Milton, nga ayhan madumduman gid bangod sang Paradise Lost, nagsulat sing isa ka bantog nga pampleta nga Areopagitica subong isa ka argumento batok sa mga pagdumili sa kahilwayan sang prensa.

Sang ika-18 nga siglo, nag-uswag ang kahilwayan sa paghambal sa Inglaterra, bisan pa nagpabilin gihapon ang mga pagdumili. Sa Amerika, ang mga koloniya naghingyo sing kahilwayan sa paghambal, sa hambal kag sa ginabalhag nga butang. Ang Consti­tu­tion of the Com­mon­wealth of Penn­syl­vania, Septiembre 28, 1776, halimbawa, naghambal sa bahin: “Agod ang mga katawhan may kinamatarong sa paghambal, kag sa pagsulat, kag sa pagbalhag sang ila mga sentimiento, busa indi dapat pagpunggan ang kahilwayan sa pagbalhag.”

Ining pinamulong amo ang nag-impluwensia sa Unang Kaligwatan (First Amend­ment) sa Konstitusyon sang Estados Unidos sang 1791, nga nagpabutyag sang panghunahuna sang mga tagtukod sang Konstitusyon sang Amerika tuhoy sa ginapakabahandi nga mga kinamatarong sang katawhan: “Ang Kongreso indi dapat maghimo sing kasuguan tuhoy sa pagtukod sing relihion, ukon nagadumili sang hilway nga pagbuhat sini; ukon nagabuhin sang kahilwayan sa paghambal, ukon sang prensa; ukon sang kinamatarong sang katawhan nga magtipon sing malinong, kag magpangabay sa Gobierno nga atipanon ang mga reklamo.”

Ang Ingles nga pilosopo nga si John ­Stuart Mill sang ika-19 nga siglo nagbalhag sang iya sinulatan nga “On Liberty” sang 1859. Masami ini nga ginabalikwat kag ginapatuhuyan subong isa sang labing daku sa tanan nga mga pinamulong nga nagasakdag sang kahilwayan sa paghambal.

Apang, ang mga pagpakig-away para sa kinamatarong sa paghambal sing hilway sa publiko wala gihapon matapos sang mag-abot ang kuno nasanagan nga tinuig sining ika-20 nga siglo. Halimbawa, bangod sang mga panikasog nga limitahan ang kahilwayan sa paghambal sa Amerika, ang mga proklamasyon nga nagaapin sa sina nga kahilwayan nagalanog gikan sa mga hukmanan, sa manubo nga mga korte kag sa Korte Suprema sang Estados Unidos.

Ginpabutyag ni Hukom Oliver Wen­dell ­Holmes, Jr., sang Korte Suprema sang Estados Unidos sa pila ka desisyon sang korte ang iya pagpati sa hilway nga paghambal. Sa paglaragway sang sadsaran sang hilway nga paghambal, sia nagsiling: “Kon may yara man isa ka prinsipio sang Konstitusyon nga dapat apresyahon sing labi amo ini ang prinsipio sang hilway nga pagpabutyag sing opinyon​—⁠indi hilway nga pagpabutyag sing opinyon para sa mga tawo nga nagaugyon sa aton kundi kahilwayan sa pagpabutyag sing opinyon para sa mga tawo nga ginakaugtan naton.”​—⁠United States v. Schwimmer, 1928.

Ang pagsikway sa sining prinsipio amo ang ginbangdan sang mga pagbangigay sa korte nga nagpahabyoghabyog sang pendulum sa ulot sang kahilwayan kag pagpigos. Ang ideya sa masami gid amo, “Hilway nga paghambal para sa akon​—⁠apang indi para sa imo.” Sa iya libro nga may subong sini nga tig-ulo, ginasambit ni Nat Hentoff ang mga halimbawa diin ang mga manug-apin sang Unang Kaligwatan naghabyoghabyog upod sa pendulum halin sa tuo pa wala nahisanto sa ila mga opinyon. Ginasambit niya ang mga kaso diin ginbaliskad sang Korte Suprema sang Estados Unidos ang pila sang mga desisyon sini, lakip ang iban nga kaso nga nagadalahig sa mga Saksi ni Jehova kag sang ila tinuig nga pagpakig-away para sa kinamatarong sa paghambal sing hilway sang ila relihioso nga mga pagtuluuhan. Tuhoy sa ila, sia nagsulat: “Daku gid ang nahimo sang mga katapo sina nga relihion sa sulod sang mga dekada para sa pagpasangkad sang kahilwayan sang konsiensia paagi sa mga kasaba sa korte nga nahisuno sa konstitusyon.”

Madamong legal nga mga analista kag modernong mga istoryador ang nakasulat sing bugana nahanungod sa madamo nga pagbangigay sa korte agod amligan ang kahilwayan sa paghambal sang talipuspusan sining ika-20 nga siglo, indi lamang sa Amerika kundi sa iban man nga mga pungsod. Ang kahilwayan sa paghambal wala gid ginagarantiyahan. Bisan pa mahimo ipabugal sang mga gobierno ang kahilwayan nga ila ginatugot sa ila katawhan, sarang ini madula kon magbaylo ang panguluhan ukon ang mga hukom sa korte, subong sang ginapakita sang mga natabo. Nanguna ang mga Saksi ni Jehova sa pagpakig-away para sa sining ginapakabahandi nga kahilwayan.

Sa iya libro nga These Also Believe, si Propesor C. S. Braden nagsulat: “Nakahimo sila [mga Saksi ni Jehova] sing talalupangdon nga bulig para sa demokrasya paagi sa ila pagpakig-away agod maamligan ang ila mga kinamatarong sibil, kay sa ila pagpakig-away daku ang nahimo nila agod matigayon yadtong mga kinamatarong para sa tagsa ka minoriya nga grupo sa Amerika. Kon ang mga kinamatarong sibil sang bisan anong grupo ginasalakay, may katalagman man ang mga kinamatarong sang bisan anong grupo. Busa, maathag gid nga nakabulig sila nga maamligan ang pila sang labing hamili nga mga butang sa aton demokrasya.”

Indi gid mahangpan sang mahigugmaon sa kahilwayan nga katawhan kon ngaa ginadingot sang pila ka gobierno kag relihion ining kahilwayan sa ila katawhan. Isa ini ka pagdingot sing isa ka sadsaran nga kinamatarong sang tawo, kag madamo nga tawo sa bug-os nga kalibutan ang nagaantos bangod ginapunggan ining kahilwayan. Padayon bala nga magahabyoghabyog kaangay sang pendulum ang mga panimuot sa kahilwayan sa paghambal, bisan sa mga pungsod nga nagatugot sining sadsaran nga kinamatarong? Gamiton bala ang ideya sang kahilwayan sa paghambal agod pakamatarungon ang imoral ukon malaw-ay nga mga pululungon? May kabudlayan nga ginahusay sang mga korte ini nga hulusayon.

[Laragway sa pahina 3]

Nangatarungan si Socrates para sa kahilwayan sa paghambal

[Credit Line]

Musei Capitollini, Roma