Kahilwayan sa Paghambal sa Puluy-an—Isa Bala Ini ka Daw Manuglupok nga Bomba?

KON ang isa binutig nga magsinggit sing “Sunog!” sa puno sing tawo nga sinehan kag ang iban nalasakan tubtob mapatay bangod sang pagdinaguso nga makapalagyo, indi bala dapat manabat ang nagsinggit sa resulta nga mga kamatayon kag mga aksidente? Kon ang isa magsiling, “Wala ako nagaugyon sa ginasiling mo, apang ginasakdag ko ang imo kinamatarong sa pagsiling sini,” nagakahulugan bala ina nga ginhatagan ikaw sing bug-os nga kinamatarong, wala sing latid nga kahilwayan, sa paghambal sing dayag sa bisan ano nga luyag mo, walay sapayan sang mga resulta sini? May mga nagahunahuna sing subong sini.

Sa Pransia, halimbawa, sang ang mga rap­per nagpanugda sa pagpatay sa mga pulis kag ginpatay sang iban nga nakabati sa musika ang mga pulis, dapat bala manabat ang mga rap­per bangod sang pagsudyot nila sa kasingki? Ukon dapat bala sila amligan sa idalom sang kasuguan para sa mga kinamatarong? Kon ang mga manugwaragwag sa radyo kag telebisyon kag mga net­work sa kompyuter nagapadayag sing maathag nga mga esena sang kasingki kag pornograpiya sa kabataan, nga ang pila sa ila nagailog sining mga esena nga nagahalit sa ila kaugalingon kag sa iban, dapat bala manabat man ang nagapalapnag sining mga materyal?

“Ginbulubanta [sang isa ka pagtuon sang Amer­i­can Psy­cho­logical Asso­cia­tion] nga ang tipiko nga bata nga nagatan-aw sing telebisyon sing 27 oras sa isa ka semana, makakita sing 8,000 ka pagpatay kag 100,000 ka buhat sing kasingki sa edad nga 3 tubtob 12,” report sang magasin nga U.S.News & World Report. Masiling bala sang mga ginikanan nga wala ini sing impluwensia sa ila kabataan? Ukon isa bala ini ka “maathag kag posible nga katalagman”? Dapat bala latiran ukon limitahan sa sining bahin ang kahilwayan sa paghambal?

Ginpakita sang isa ka pagtuon sang mga sikologo sang unibersidad nga sang ginpatan-aw sa isa ka grupo sang kuatro anyos nga kabataan ang mga car­toon sang “nagatinapungulay nga mga bida” kag sa isa naman ka grupo ang “kalmante” nga mga car­toon, yadtong mga nagtan-aw sing aksion nga mga car­toon may daku nga huyog sa pagpanapungol kag pagpahurabog sing mga butang sa tapos sini. Kag ang epekto sang telebisyon wala nagakadula kon magdaku na ang kabataan. Nasapwan sang isa pa ka pagtuon sang unibersidad sa tapos maobserbahan ang mga pamatasan kag panimuot sa pagtan-aw sing telebisyon sang 650 ka kabataan kutob sang 1960 tubtob 1995, nga yadtong palatan-aw sing masingki gid nga palaguwaon sang bata pa sila nagdaku nga nagahimo sing tuman ka agresibo nga mga buhat sang mga adulto na, lakip ang pag-abuso sa tiayon kag nagamaneho nga nakainom.

Samtang wala ginabaton sang pila ka kabataan ang mga epekto sang telebisyon kag mga pelikula sa ila, ginabaton ini sang iban. Sang 1995, ang isa ka masinakdagon nga grupo sa Cal­i­for­nia nga Chil­dren Now, nagsurbe sa 750 ka kabataan nga nagapangidaron sing 10 tubtob 16 anyos. Ginpakita sang pagtuon nga sa napulo ka kabataan anom ang nagsiling nga ang sekso sa telebisyon nagaimpluwensia sa kabataan nga maghimo sing seksuwal nga buhat sa tuman ka lamharon nga pangidaron.

Ang iban mahimo magsiling nga ang kasingki sa telebisyon kag pelikula wala ginakabig nga literal sang kabataan kag nga ang tanan makahaladlok nga pelikula wala sing epekto sa ila. “Kon amo,” siling sang isa ka Britaniko nga pamantalaan, “ngaa ginsilingan sang isa ka awtoridad sang eskwelahan sa natung-an-nakatundan nga bahin sang Amerika ang linibo ka kabataan nga wala sing Teen­age Mu­tant Nin­ja Tur­tles sa mga imburnal? Ini bangod ang kabataan nga mga humalangad sang Tur­tle nagasuhot kag nagakamang sa mga imburnal agod pangitaon sila.”

Sa karon may mainit nga pagbinaisay tuhoy sa ginakabig sang iban nga daw wala sing kinatuhayan sa ulot sang hilway nga paghambal kag sang kasingki nga nag-utwas bangod sang pagpamatok sang mga tawo sa aborsion sa madamong lugar sa Estados Unidos. Ang mga batok sa aborsion nga mga tawo nagareklamo sing hayag nga ang mga doktor kag mga talapuanan sang bululngan nga nagahimo sing aborsion mga manugpatay kag wala sing kinamatarong nga mabuhi gid. Ang pila ka panatiko sa sini nagahingyo nga pamatyon ining mga doktor kag ang ila mga kabulig. May mga espiya nga gintugyanan sa pagkuha sing mga numero sang plaka sang ila awto, kag ginahatag ang ila mga ngalan kag mga ginaistaran. Subong resulta, ginatiro kag ginapatay ang mga doktor kag mga katapo sang talapuanan sang bululngan.

“Indi ini isa ka hulusayon tuhoy sa hilway nga paghambal,” siling sang presidente sang ­Planned Parent­hood Fed­era­tion of Amer­i­ca. “Katumbas ini sa pagsinggit, ‘Sunog!’ sa puno sing tawo nga sinehan. Ang aton kahimtangan mapaanggid sa puno sing tawo nga sinehan; tan-awa lamang ang kadamuon sang ginapatay sa mga bululngan sang nagligad nga pila ka tuig.” Yadtong mga nagasakdag sining kasingki nagasiling nga ginahimo lamang nila ang ila mga kinamatarong subong ginapasalig sa Unang Kaligwatan sang Amerika​—⁠kahilwayan sa paghambal. Kag gani nagpadayon ining hulusayon. Ang mga pagpakig-away tuhoy sa sining mga kinamatarong magapadayon sa publiko nga palahayagan, kag dapat husayon sang mga korte ang hulusayon, apang sing makapasubo, indi sa kaayawan sang tanan.

Kon Ano ang Mahimo sang mga Ginikanan

Ang mga puluy-an dapat mangin palalipdan sang kabataan, indi isa ka duog nga madali sila mabiktima sang mga nagahingalit kag nagaabuso sa ila ukon diin ang malinong nga mga personalidad mahimo maimpluwensiahan sing daku nga pagbag-o sa panimuot kag mangin masingki kon kaisa. “Ayhan nagasalig ikaw nga indi gid magsingki ang imo anak bisan pa nga pirme sia nagatan-aw sing kasingki sa telebisyon,” siling sang isa ka propesor sang unibersidad sa Estados Unidos nga nagahambal sa mga ginikanan. “Apang indi ka makasalig nga ang imo anak indi mapatay ukon mahalitan sang anak sang iban, nga ginapadaku sa amo man nga talan-awon.” Nian nagsiling sia: “Ang paglimite sa pagtan-aw sang kabataan sing kasingki sa telebisyon dapat nga ilakip sa agenda tuhoy sa panglawas sang publiko, pareho man sa pulungkuan para sa mga bata sa salakyan, mga helmet samtang nagabisikleta, mga pagbakuna kag maayo nga nutrisyon.”

Kon wala mo ginatugutan ang isa ka estranghero sa pagsulod sa imo puluy-an kag maghambal sing binastos kag makighambal sing malaw-ay sa imo anak tuhoy sa sekso kag kasingki, nian dili pagtuguti ang radyo kag telebisyon nga mangin amo ang estranghero. Hibalua kon san-o ini dapat patyon ukon lisuon sa lain nga estasyunan. Hibalua kon ano ang ginatan-aw sang imo anak sa telebisyon ukon sa kompyuter, bisan sa sulod sang iya kuwarto. Kon makahibalo sia maggamit sing kompyuter kag sing mga net­work sini, mahimo makibot ka sa paghibalo sang iya ginatan-aw kada gab-i. Kon wala mo maluyagi ang ginatan-aw sang imo bata, silingi sia nga indi sia magtan-aw sini kag ipaathag kon ngaa. Indi sia mapatay kon dumilian sia.

Sa katapusan, tudlui ang imo kabataan nga magkabuhi suno sa diosnon nga mga prinsipio kag indi suno sa mga batasan sining malaut nga sistema sang mga butang​—⁠lakip ang malaw-ay kag masingki nga mga hambalanon kag mga buhat sini. (Hulubaton 22:6; Efeso 6:⁠4) Si apostol Pablo naghatag sa mga Cristiano sing pila ka sibu sa tion nga laygay nga dapat naton tanan sundon. “Ang pagkamakihilawason kag ang tanan nga kahigkuan ukon paghamkon dili gid paghingadlan sa tunga ninyo, subong nga nagakaigo sa mga balaan; ukon ang binastos nga paggawi ukon binuang nga hinambal ukon malaw-ay nga linahog, mga butang nga indi nagakaigo, kundi ang pagpasalamat.”​—⁠Efeso 5:​3, 4.

[Laragway sa pahina 10]

Ang pila ka programa sa telebisyon mahimo magdul-ong sa krimen kag imoralidad