Ano nga Pungsod ang Wala sing Krimen?

Ang iya lubong amo ang pinakadaku nga nasaksihan sang Mos­cow sa sulod sang mga tinuig. Linibo ka tawo ang naglinya sa dalan agod ipakita ang ila katapusan nga pagtahod sa pamatan-on nga Ruso nga hinali nga napatay sang Marso 1, 1995, sa mga bala sang mga manugpatay. Gintiro kag napatay sa atangan mismo sang iya ganhaan, si Vla­dis­lav List­yev, nga napilian subong ang dyurnalista sang tuig 1994, nangin sikat gid nga persona sa telebisyon.

WALA pa tatlo ka semana sang ulihi, sang Marso 20, ang estasyon sang tren sa idalom sang duta sa To­kyo masako sa aga sang ginbombahan ini sing makahililo nga gas. Madamo ang napatay; madamo sing iban pa ang nasamaran sing grabe.

Nian sang Abril 19, ang Siudad sang Oklahoma nangin sentro sang igtalupangod sang mga nagatan-aw sa telebisyon sa bug-os nga kalibutan. Gintan-aw nila sing may kangidlis samtang ginapaguwa sang mga manugluwas ang samaron nga mga lawas gikan sa mga kagulub-an sang isa ka pederal nga tinukod nga bag-o lang ginpawasaag sang bomba sang terorista. Ang napatay 168.

Sang talipuspusan sang Hunyo sini nga tuig, isa pa ka pagpamomba malapit sa Dhahran, Saudi Arabia, ang nagpatay sa 19 ka Amerikano kag naghalit sa mga 400. Ginalaragway sining apat ka hitabo nga nagadamo ang krimen. Ang “kinaandan” nga krimen ginadugangan sing walay kaluoy nga mga buhat sang terorismo. Kag ang apat ka hitabo—sa tagsa ka pinasahi nga paagi—nagapakita kon daw ano ka delikado ang tanan sa pagsalakay sang mga kriminal. Yara ka man sa balay, sa trabaho, ukon sa kalye, mahimo ikaw mabiktima sang krimen. Sa pagkamatuod, ginpakita sang isa ka surbe sa Britanya nga halos tres kuarto sang mga taga-Britanya ang nagahunahuna nga mabiktima sila sang krimen karon sangsa nagligad nga napulo ka tuig. Mahimo nga kaanggid sini ang kahimtangan sa inyo duog.

Ang masinulundon sa kasuguan nga mga pumuluyo nagahandum sang isa ka panguluhan nga makahimo sing kapin sangsa pagkontrol lamang sa krimen. Luyag nila ang isa ka panguluhan nga makadula gid sini. Kag samtang ginapakita sang ginpaanggid nga mga kataason sang krimen nga ang iban nga panguluhan mas epektibo sa pagtapna sa krimen sangsa iban, ginapakita sang kabug-usan nga kahimtangan nga ang tawhanon nga panguluhan nagakapaslawan sa pagsumpong sa krimen. Walay sapayan, indi direalistiko ukon imposible ang magpati nga sa dili madugay madula sang panguluhan ang krimen. Apang ano nga panguluhan? Kag san-o?

[Kahon/Mapa sa pahinas 4, 5]

ISA KA KALIBUTAN NGA PUNO SING KRIMEN

EUROPA: Ang libro sa Italya nga (“Ang Kahigayunan kag ang Kawatan”) nagsiling nga sa sulod sang malip-ot nga tion, ang kadamuon sang krimen batok sa propiedad sa Italya “naglab-ot sa mga kataason nga ginakabig sadto nga imposible.” Sa Uk­raine, isa ka republika sang anay Unyon Sobyet, nagreport sing 490 ka krimen sa tagsa 100,000 ka pumuluyo sang 1985 kag 922 sang 1992. Padayon nga nagadugang ang kadamuon. Indi katingalahan nga ang pamantalaan sa Rusya nga (“Mga Pangatarungan kag mga Katunayan”) nagsulat: “Nagahandum kita sa pagpuyo—sa pagpabilin nga buhi—sa paglampuwas sa sining makahaladlok nga hut-ong sang tion . . . kahadlok sa pagsakay sa tren—mahimo ini madiskarel ukon salakayon; kahadlok sa pagsakay sa eroplano—ang mga paghijack kinaandan ukon mahimo mahulog ang eroplano; kahadlok sa pagsakay sa tren sa idalom sang duta—bangod sang mga pagbungguanay ukon sang mga pagpamomba; kahadlok sa paglakat sa mga kalye—mahimo ikaw makibon sa tiniruhay ukon makawatan, luguson, sakiton, ukon patyon; kahadlok sa pagsakay sa awto—mahimo ini sunugon ukon palukpon, ukon kawaton; kahadlok sa pagsulod sa mga alagyan sang apartment, mga restawran, ukon mga balaligyaan—mahimo ikaw masamaran ukon mapatay sa bisan diin sa sini.” Ginpaanggid sang magasin nga HVG sang Hungary ang isa ka masanag nga siudad sa Hungary sa “mga ulong talatapan sang Mafia,” nga nagasiling nga sang nagligad nga tatlo ka tuig, nangin “sulugdan ini para sa tagsa ka bag-o nga sahi sang krimen . . . Ang sunod-sunod nga mga reaksion sang kahadlok nagadugang samtang makita sang mga tawo nga ang mga pulis wala nakahanda sa pag-away batok sa mga Mafia.”

APRIKA: Ang Daily Times sang Ni­ge­ria nagreport nga ang “mga institusyon sang mas mataas nga edukasyon” sa Nakatundan nga pungsod sang Aprika nagaatubang sing “pagdugang sing kakugmat, tuga sang mga katapo sang sekreto nga mga kulto: halos tubtob sa punto sang pagdumili sa mapuslanon akademiko nga hilikuton.” Ini nagapadayon: “Ang kakugmat labi nga nagalapnag, nga ginaupdan sang pagkadula sing mga kabuhi kag mga pagkabutang.” Tuhoy sa isa pa ka pungsod sa Aprika, ang The Star sang Bagatnan nga Aprika nagreport: “May duha ka sahi sang kasingki: inaway sa ulot sang mga komunidad, kag kinaandan nga kriminal nga kasingki. Ang una nabuhinan sing daku, ang ikaduha nagtimbuok.”

OCEANIA: Ginbulubanta sang In­sti­tute of Crim­i­nol­o­gy sang Aus­tra­lia nga ang krimen didto nagabili “sa dimagkubos $27 bilyones kada tuig, ukon halos $1600 para sa kada lalaki, babayi kag bata.” “Halos 7.2 porsiento [ini] sang kabug-usan nga lokal nga produkto.”

AMERIKA: Ang The Globe and Mail sang Can­a­da nagreport sing pagdugang sing masingki nga krimen sa Can­a­da sining nagligad nga 12 ka alagisod nga tinuig, ang tanan “bahin sang isa ka huyog nga ginbangdan sang 50-porsiento nga pagdugang sang kasingki sangsa nagligad nga dekada.” Samtang, ang El Tiempo sang Co­lom­bia nagreport nga sa Co­lom­bia, 1,714 ka pagpangidnap ang natabo sining karon lang nga tuig, “isa ka kadamuon nga nagsobra sa pilo sa tanan nga pagpangidnap nga narekord sa nabilin nga bahin sang kalibutan sa pareho nga tion.” Kag suno sa Departamento sang Hustisya sa Mex­i­co, ang krimen sa sekso nagakatabo sa kapital sini sa kada apat ka oras sining karon lang nga tuig. Ang isa ka babayi nga humalambal nagsiling nga ang ika-20 nga siglo ginatandaan sang pagnubo sang bili sang mga indibiduwal. “Nagakabuhi kita sa isa ka kaliwatan nga gamita ini kag ihaboy ini,” hinakop niya.

SA BUG-OS NGA KALIBUTAN: Ang libro nga The United Nations and Crime Prevention nagareport sang “padayon nga pagdugang sang krimen sa bug-os nga kalibutan sang mga tuig 1970 kag 1980.” Ini nagasiling: “Ang kadamuon sang narekord nga krimen nagdugang halin sa mga 330 ka milyon sang 1975 tubtob sa halos 400 ka milyon sang 1980 kag ginabulubanta nga nakalab-ot ini sa tunga sa bilyon sang 1990.”

[Picture Credit Line]

Mapa kag globo: Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.

[Picture Credit Line sa pahina 3]

Duta sa pahina 3, 6, kag 9: Retrato sang NASA