Nagahambal Gid Bala ang mga Bombo sa Aprika?

Sang koresponsal sang Magmata! sa Nigeria

SANG maglakbay sia sa Suba sang Congo sang 1876-77, wala ginsapak sang manuglagulad nga si Henry Stanley ang importansia sang lokal nga pagbombo. Para sa iya kag sa iya kaupod nga mga manuglakbay, ang mensahe sang mga bombo masami nagakahulugan sing isa ka tinaga: inaway. Ang mahinay nga pagbombo nga ila mabatian nagakahulugan nga atakehon sila sing mabangis nga mga hangaway nga naarmasan sing mga bangkaw.

Sang ulihi na lang, sadtong malinong nga mga tion nga natun-an ni Stanley nga ang mga bombo nagapahibalo sing iban pa nga butang luwas sa inaway. Ginalaragway ang isa ka etniko nga grupo nga nagapuyo sa Congo, si Stanley nagsulat: “Wala [ini] sing elektrikal nga mga senyales, apang, may isa ini ka sistema sang komunikasyon nga tuman ka epektibo. Ang pagpatik sa lainlain nga bahin sang ila dalagku nga mga bombo maathag nga nagapaalinton sing lenguahe sa isa nga nakahangop sa mensahe sang mga bombo sing maathag kaangay sang paghambal.” Narealisar ni Stanley nga ang mga manugbombo nagapadala sing mensahe kapin pa sangsa ginapahibalo sang isa ka trumpeta ukon sirena; ang mga bombo makapahibalo sing espesipiko nga mga mensahe.

Ina nga mga mensahe sarang mapalab-ot sa mga minuro. Ang pila ka bombo mabatian halin sa lima tubtob pito ka milya nga kalayuon, ilabi na kon ginapatik ini sa gab-i gikan sa isa ka bangka ukon pukatod. Ang mga manugbombo sa iban nga duog nagapamati, nakahangop, kag ginapaalinton ang mga mensahe sa iban. Ang Ingles nga manuglakbay nga si A. B. Lloyd nagsulat sang 1899: “Ginsugiran ako nga halin sa isa ka minuro pakadto sa isa pa, nga may kapin sa 100 ka milya ang distansia, ang isa ka mensahe sarang mapadala kulangkulang duha ka oras, kag nagapati ako nga posible nga mahimo sa mas malip-ot pa nga tion.”

Tubtob sang ika-20 nga siglo, ang mga bombo padayon nga may importante nga bahin sa pagpaalinton sing impormasyon. Ang libro nga Musical Instruments of Africa, nga ginbalhag sang 1965, nagsiling: “Ang nagahambal nga mga bombo gingamit subong mga telepono kag mga telegrapo. Ginapadala ang tanan nga sahi sang mensahe​—⁠sa pagpahibalo sang pagkabun-ag, kamatayon, kag pag-asawahay; mga hitabo sa isport, mga sinaot, kag mga seremonya sang inisasyon; mga mensahe sang gobierno, kag inaway. Kon kaisa ang mga bombo nagapaalinton sing kutsokutso ukon mga lahuglahog.”

Apang paano nagapakig-angot ang mga bombo? Sa Europa kag sa bisan diin nga duog, ang mga mensahe ginapadala paagi sa elektrikal nga mga puwersa paagi sa mga linya sang telegrapo. Ang tagsa ka letra sang alpabeto ginbutangan sing kaugalingon nga code agod nga ang mga tinaga kag mga dinalan sarang masulat sa ulihi. Apang, ang mga tawo sa Sentral nga Aprika, wala sing nasulat nga lenguahe, gani ang mga bombo wala nagasulat sing mga letra. Ang mga manugbombo sa Aprika nagagamit sing tuhay nga sistema.

Ang Lenguahe Sang Bombo

Ang sekreto sa paghangop sa komunikasyon sang bombo nasandig mismo sa mga lenguahe sa Aprika. Madamo nga lenguahe sa Sentral kag Nakatundan nga Aprika ang may duha ka tuno​—⁠ang tagsa ka silaba sang tagsa ka ginahambal nga tinaga may isa sang duha ka sadsaran nga mga tuno, mataas man ukon manubo. Ang pagbag-o sa tuno nagabag-o sa tinaga. Binagbinaga, halimbawa, ang tinaga nga lisaka, gikan sa Kele nga hambal sa Zaire. Kon ang tanan tatlo ka silaba ginahambal sa manubo nga tuno, ang tinaga nagakahulugan sing “tulugban ukon katunggan”; ang manubo-manubo-mataas nga pagmitlang sing mga silaba nagakahulugan sing “saad”; ang manubo-mataas-mataas nga tuno nagakahulugan sing “hilo.”

Ang mga slit-drum sa Aprika nga ginagamit sa pagpadala sing mga mensahe may duha man ka tuno, mataas kag manubo. Sing kaanggid, kon ang mga bombo nga human sa panit sang sapat nagapadala sing mensahe, ginagamit ini nga magkaparis, ang isa ka bombo may mataas nga tuno kag ang isa pa may manubo nga tuno. Sa amo, ang malantipon nga manugbombo nagapakigkomunikar paagi sa pag-ilog sa sulundan nga tuno sang mga tinaga nga nagahuman sa ginahambal nga lenguahe. Ang libro nga Talking Drums of Africa nagasiling: “Ining ginatawag nga lenguahe sang bombo pareho gid sang ginahambal nga lenguahe sang tribo.”

Sa pagkamatuod, ang may duha ka tuno nga lenguahe pirme may madamo nga tinaga nga may magkaanggid nga tuno kag mga silaba. Halimbawa, sa Kele nga lenguahe, halos 130 ka nombre ang may pareho nga sulundan nga tuno (mataas-mataas) subong sang sango (amay). Kapin sa 200 ka gatos ang may pareho nga sulundan (manubo-mataas) subong sang nyango (iloy). Agod malikawan ang kagumon, ang mga manugbombo nagahatag sing mga konteksto sa sinang mga tinaga, ginalakip ini sa malip-ot kilala nga prase nga may nagakaigo nga kinatuhayan agod mahangpan sang nagapamati kon ano ang ginasiling.

Paghambal Paagi sa mga Slit Drum

Ang isa ka sahi sang nagahambal nga bombo amo ang human sa kahoy nga slit-drum. (Tan-awa ang larawan sa pahina 23.) Ina nga mga bombo ginaporma paagi sa pagguhab sing buho sa lawas sang kahoy. Wala sing human sa panit nga ulo sang bombo sa duha ka punta. Walay sapayan nga ang bombo may duha ka giha, madamo ang may isa lamang ka malaba nga giha. Ang pagpatik sa bibi sang giha nagapatubas sing mataas nga tuno; ang pagpatik sa pihak nga bibi nagapatubas sing manubo nga tuno. Sa masami ang slit-drum nagalaba sing 1 ka metro, walay sapayan nga puwede ini mapalip-utan sa 0.5 metro ukon tubtob sa 2 metros nga kalabaon. Ang diametro nagalab-ot sa 20 sentimetros tubtob sa 1 ka metro.

Ang mga slit-drum wala lamang ginagamit sa pagpadala sing mga mensahe sa mga minuro. Ginalaragway sang awtor sa Cameroon nga si Francis Bebey ang bahin sining mga bombo sa mga sambuwa sa dumog. Samtang ang duha ka magkasumpong nga grupo nagahanda sa pagsumpunganay sa arena sang minuro, ang mga kampeon nagasaot sa tokar sang mga slit-drum samtang ginatokar sang mga bombo ang pagdayaw sa ila. Ang bombo sa isa ka bahin mahimo magasiling: “Kampeon, nasapwan mo na bala ang imo kasumpong? Sin-o ang makabato sa imo, sugiri kami kon sin-o? Ining kubos nga mga tinuga . . . nagahunahuna nga malutos ka nila upod sa pila ka kubos nga [kalag] nga ginatawag nila nga kampeon . . . , apang wala sing may makalutos sa imo.” Nahangpan sing mga musikero sa kasumpong nga grupo ining lahuglahog kag nagabombo sing madasig mabinalaybayon nga sabat: “Ang diutay nga amo . . . ang diutay nga amo . . . luyag niya magsaka sa kahoy apang nagapati ang tanan nga mahulog sia. Apang matig-a ang ulo sang diutay nga amo, indi sia magpanaug sa kahoy, nagsaka sia sa putukputukan, ining diutay nga amo.” Ang mga bombo padayon nga nagalingaw sa bug-os nga sambuwa sang dumog.

Ang mga Bombo nga Nagahambal Sing Pinakamaayo

Ang mga pressure drum labi nga nagbantog. Ang bombo nga inyo makit-an sa tuo ginatawag nga dundun; amo ini ang bantog nagahambal nga bombo sa Yoruba, halin sa Nigeria. Nakortehan kaangay sang hourglass, ini nga bombo may ulo sa duha ka punta, nga himo sa manipis, ginbulad nga panit sang kanding. Ang mga ulo ginasugpon paagi sa panit nga liston. Kon ginahugtan ang liston, nagadugang ang kahugot sa ulo sang bombo amo nga nagapatubas ini sing mga nota katumbas sa octave ukon kapin pa. Paagi sa paggamit sing nagakurba nga inugpatik kag pagbag-o sa kataason kag ritmo sang mga tunog, mailog sang batid nga manugbombo ang pagtaas kag pagnubo sang tingog sang tawo. Sa amo ang mga manugbombo sarang “makapakig-angot” sa iban nga mga manugbombo nga makahibalo magbasa kag magtokar sang lenguahe sang bombo.

Sang Mayo 1976 ang talalupangdon nga abilidad sang mga manugbombo sa pagkomunikar nga nagagamit sing mga bombo ginpasundayag sang mga musikero sang pangulo sang Yoruba. Ginhutik sang mga boluntaryo gikan sa tumalambong ang mga serye sang instruksion sa punong manugbombo nga, nagabombo man sing mga instruksion sa iban nga musikero nga nahamtang malayo sa luwang sang palasyo. Nagasabat sa ginbombo nga mga instruksion, ang mga musikero nagasulusaylo sa lainlain nga duog kag ginahimo ang bisan anong aksion nga ginpangabay sa iya.

Indi mahapos ang magtuon sing pagpadala sing ginabombo nga mensahe. Ang manunulat nga si I. Laoye nagsiling: “Ang pagbombo sang mga Yoruba isa ka masibod kag mabudlay nga taliambong nga nagakinahanglan sing madamo nga tuig sang pagtuon. Ang manugbombo wala lamang nagakinahanglan sing hanas nga kamot kag abilidad sa musika, kundi subong man sing maayo nga memorya sa binalaybay kag maragtas sang banwa.”

Sang nagligad nga mga dekada ang mga bombo sa Aprika wala nagahambal subong sang ginahimo sini anay, walay sapayan nga may importante gihapon ini nga bahin sa musika. Ang libro nga Musical Instruments of Africa nagasiling: “Ang pagtuon sa pagbombo sing mga mensahe tuman gid kabudlay; busa, ini nga taliambong madasig nga nagakadula sa Aprika.” Ang espesyalista sa media nga si Robert Nicholls nagadugang: “Ang dalagku nga mga bombo sang nagligad, nga ang mga tunog sini nagalakbay sing minilya kag ang lamang nga paggamit sini amo ang pagpaalinton sing mga mensahe, ginatalana nga madula.” Mas mahapos para sa madamo nga tawo karon ang mag-alsa sing telepono.

[Retrato sa pahina 23]

Ang slit-drum

[Retrato sa pahina 23]

Nagahambal nga bombo sa Yoruba