Indi Maayo nga Estilo sang Pagkabuhi—Daw Ano ka Daku ang Bili?

“ANG balatian agalon sang tagsa ka tawo,” siling sang isa ka Danish nga hulubaton. Ang bisan sin-o nga mabiktima sang malala nga balatian magaugyon dayon nga ining “agalon” matuod gid nga mapintas! Apang, mahimo ka makibot sa paghibalo nga ang kalabanan nga balatian daw gin-agda nga bisita sa baylo nga isa ka agalon. Ginapabangod sang U.S. Centers for Disease Control and Prevention ang 30 porsiento sang mga adlaw nga ginahinguyang sang mga pasyente sa ospital sa mga balatian kag mga kahalitan nga mahimo malikawan kuntani. Ang kabangdanan? Ang indi maayo kag makahalalit nga estilo sang pagkabuhi. Binagbinaga ang pila ka halimbawa.

PAGPANIGARILYO. Si Ira, 53 anyos, may balatian nga emphysema​—⁠resulta sang pagpanigarilyo sa sulod sang halos apat ka dekada. Agod mabulong, nagakinahanglan sia sing padayon nga suplay sang oksiheno, nga nagabili sing mga $400 kada bulan. Sang 1994, ang siam ka adlaw nga pagpaospital niya nagbili sing $18,000, kag sa kabilugan kapin sa $20,000 ang nagasto ni Ira para sa iya panglawas sadto nga tuig. Apang, wala mabatyagan ni Ira ang pagkahilingagawon nga untatan ang pagpanigarilyo. “Padayon nga nabatyagan ko ining dimapatihan nga handum,” siling niya.

Ang kaso ni Ira indi isahanon. Walay sapayan sang lapnag nga nahibal-an tuhoy sa katalagman sang pagpanigarilyo, ang mga tawo sa bug-os nga kalibutan nagapanigarilyo sing 15 bilyones ka bilog kada adlaw. Sa Estados Unidos, ang tuigan nga gasto sa pag-atipan sa balatian nga resulta sang pagpanigarilyo ginabanabana nga $50 bilyones. Nagakahulugan ini nga sang 1993, sa promedyo, sa tagsa ka pakete sang sigarilyo nga ginabakal, mga $2.06 ang ginagasto sa pagpabulong sa may labot-sa-sigarilyo nga mga balatian.

Sa pagkabun-ag sang bata, ang may labot-sa-sigarilyo nga mga gasto sa pagpabulong mahimo masupot. Sa paghinambit sing isa lang ka halimbawa, ang isa ka pagtuon sa Estados Unidos nakasapo nga ang mga bata nga natawo sa isa ka iloy nga nagapanigarilyo may doble nga risgo nga mangin sungi, isa ka kahimtangan nga nagakinahanglan nga operahan tubtob sa apat ka beses ang bata sa edad nga duha ka tuig. Ang kabilugan nga gasto sa bug-os kabuhi nga pagpabulong sa sining kahimtangan magabalor sing $100,000 sa tagsa ka tawo. Sa pagkamatuod, imposible nga takson paagi sa kuwarta ang halit sa emosyon nga madala sang pagkainutil.

Nagasiling ang iban nga ang daku nga gasto sa pagpabulong sa nagapanigarilyo mabawi sang kamatuoran nga madamo sang nagapanigarilyo ang mapatay na lang nga indi na makakuha sing benepisyo gikan sa Social Security. Apang, subong sang natalupangdan sang The New England Journal of Medicine, “ining konklusyon kontrobersial; dugang pa, ang kalabanan magaugyon nga ang hilaw nga kamatayon tungod sa pagpanigarilyo indi maluluy-on nga paagi sa pagkontrol sa gasto sa pagpabulong.”

PAG-ABUSO SA ALKOHOL. Ang pag-abuso sa alkohol naangot sa pila ka problema sa kapagros, lakip ang cirrhosis sa atay, balatian sa tagipusuon, gastritis, ulcer, kag pancreatitis. Makahimo man ini sa isa ka tawo nga madali malatnan sang makalalaton nga mga balatian subong sang pneumonia. Sa Estados Unidos, kada tuig “$10 ka bilyon ang ginagasto sa pagbulong sa mga tawo nga indi makakontrol sang ila pag-inom,” suno kay Dr. Stanton Peele.

Ang alkohol masami nga nagahalit sa kiring sa taguangkan. Kada tuig, sa Estados Unidos lamang, linibulibo ka kabataan ang nagakabun-ag nga may sablag bangod ang ila iloy nagainom samtang ginabusong sila. Ang iban nga mga lapsag nausisa nga may yara fetal alcohol syndrome (FAS), kag kalabanan sa ila nagaantos gikan sa kasablagan sa pisikal kag mental. Sa isa ka FAS nga bata, ang promedyo nga gasto sa medikal sa bug-os nga kabuhi sini, ginabanabana nga $1.4 ka milyon.

Sanglit ang alkohol nagapahinay sa kaabtik sang isa, sa masami ang sobra nga pag-inom nangin kabangdanan sang pagsilabo sang kasingki, nga mahimo magresulta sa mga kahalitan nga kinahanglan bulngon. Yara man ang dimapaanggid nga halit nga ginatuga sang nagamaneho nga hubog. Talupangda ang epekto kay Lindsey, walo ka tuig nga bata nga babayi nga ginbangilan agod makaguwa sa likod sang kotse sang iya iloy sa tapos sila ginbungguan sang hubog nga drayber. Naospital si Lindsey sa sulod sang pito ka semana kag kinahanglan nga operahan sing pila ka beses. Ang gasto sa iya pagpaospital nagsobra sa $300,000. Mapalaron sia nga nabuhi.

ABUSO SA DROGA. Ang isa ka manugpanalawsaw nagbanabana nga ang tuigan nga gasto sa pag-abuso sa droga sa Amerika naglab-ot sa $67 bilyones. Si Joseph A. Califano, Jr., presidente sang Center on Addiction and Substance Abuse sa Columbia University sang New York, nagsugid sing isa pa ka magasto nga bahin sang problema: “Ang mga crack baby (mga lapsag nga natawo sa mga iloy nga nagagamit sing crack sa tion sang pagmabdos), nga malaka sang nagligad nga dekada, nagapuno karon sa $2,000-ang-adlaw nga mga neonatal ward. . . . Agod mabuligan ang tagsa nga makalampuwas sa sini tubtob sa pagkahamtong, mga $1 ka milyon ang mahimo nga magasto.” Dugang pa, siling ni Califano, ang “nagabusong nga mga iloy nga wala makapa-prenatal kag wala mag-untat sa pag-abuso sa droga amo ang kabangdanan nga ang Medicaid nakagasto sing halos $3 ka bilyon sang 1994 sa pasyente sa ospital.”

Dugang pa nga magalubha ang sitwasyon kon aton talupangdon ang dimaisip nga halit sa tawo bangod sining bisyo. Ang pagbinangig sang mag-asawa, napabay-an nga kabataan, kag pagkaubos sang pinansial amo ang pila sang kinaandan nga mga problema nga nagaapektar sa mga pamilya nga nabungkag tungod sa pag-abuso sa droga.

PAGPAMIGA. Kapin sa 12 ka milyon nga tawo sa Estados Unidos ang nalatnan sing balatian nga ginapaliton paagi sa sekso (STD) kada tuig, nga naghimo sa Estados Unidos nga amo ang may pinakamataas nga kadamuon sang STD sa tanan nga mainuswagon nga pungsod. Si David Celentano, sang Johns Hopkins University School of Hygiene and Public Health, nagtawag sini nga “pungsudnon nga kahuluy-an.” Ang direkta nga gasto sa sining mga balatian, wala labot sang AIDS, mga $10 ka bilyon kada tuig. Indi makatilingala nga ang mga tin-edyer amo ang may pinasahi nga risgo! Suno sa isa ka report, sa tion nga makalab-ot sila sa ika-12 nga grado, mga 70 porsiento sa ila ang nakaeksperiensia na sing seksuwal nga paghulid kag malapit sa 40 porsiento sa ila ang dimagkubos may apat ka kahulid.

Ang AIDS isa gid ka kapahamakan kon tuhoy sa pag-atipan-sa-kapagros. Sang maaga nga bahin sang 1996, ang pinakaepektibo nga terapiya nga matigayon​—⁠mga protease inhibitor nga ginsamuan sang ginagamit na nga daan nga bulong​—⁠nagabili sing mga $12,000 tubtob $18,000 para sa kada tawo sa isa ka tuig. Apang diutay lamang ini nga bahin sang natago nga gasto sa AIDS, nga nagalakip sa pagkadula sang pagkamapuslanon sang biktima kag sing tion nga madula sa trabaho ukon pag-eskwela sang nagaatipan sa iya. Ginabanabana nga pag-abot sang tuig 2000, ang HIV kag AIDS makagasto sing mga $356 ka bilyon tubtob $514 ka bilyon sa bug-os nga kalibutan​—⁠katumbas sa bug-os nga pagkahapay sang ekonomiya sang Australia ukon India.

KASINGKI. Sang sia ang siruhano heneral sang Estados Unidos, si Joycelyn Elders nagreport nga ang gasto sa pagpabulong bangod sa kasingki sang 1992 nagdangat sa $13.5 ka bilyon. Si presidente Bill Clinton sang Estados Unidos nagkomento: “Ang isa ka rason nga ang pag-atipan sa kapagros sang mga Amerikano magasto kaayo, amo bangod ang aton mga ospital kag hulot emerhensia sini puno sing mga tawo nga napilasan kag gintiro.” Makatarunganon nga gintawag sang The Journal of the American Medical Association ang kasingki sa Estados Unidos nga “isa ka emerhensia sa kapagros sang publiko.” Ang report nagpadayon: “Bisan pa nga ang kasingki indi balatian sa ‘kaanggid’ nga kahulugan, ang epekto sini sa kapagros sang isa ka tawo kag sang publiko mas lapnag subong sang pisiolohiko nga mga balatian​—⁠ukon mas labaw pa.”

Ang report sang 40 ka ospital sa Colorado nagsiling nga $9,600 ang promedyo nga gasto sa tagsa ka biktima sang kasingki sa sulod sang siam ka bulan sang 1993. Kapin sa katunga sadtong naospital ang wala sing pasiguro sa kapagros, kag madamo ang indi makasarang ukon indi luyag nga magbayad sang ila kagastuhanan. Ina nga mga sitwasyon nagadul-ong sa mataas pa nga buhis, mataas nga balayran sa pasiguro, kag mataas nga mga balayran sa ospital. Ang Colorado Hospital Association nagreport: “Kita tanan ang nagabayad sang gasto bangod sang kasingki.”

Pagbag-o Sang Estilo Sang Pagkabuhi

Gikan sa tawhanon nga pagtamod, madulom ang palaabuton nga magbaliskad ining huyog sa indi maayo nga estilo-sang-pagkabuhi. “Ang Amerika indi isa ka Hardin sang Eden kag indi na naton madula ang tanan nga pag-abuso sa droga,” siling sang report sang Columbia University. “Apang sa kasangkaron nga mapunggan naton ina nga pag-abuso, magapatubas kita sing mapagros nga mga lapsag, manubo nga kasingki kag krimen, manubo nga mga buhis, nabuhinan nga gasto sa pag-atipan sa kapagros, mataas nga mga ganansia, naedukar-sing-maayo nga mga estudyante kag diutay ang magabalatian sang AIDS.”

Nasapwan sang mga Saksi ni Jehova ang Biblia nga amo ang labing daku nga bulig agod malab-ot ina nga tulumuron. Ang Biblia indi ordinaryo nga libro. Gin-inspirar ini sang Manunuga sang tawo, si Jehova nga Dios. (2 Timoteo 3:​16, 17) Sia ang ‘isa nga nagatudlo sa imo sa kapuslanan, ang Isa nga nagatuytoy sa dalanon nga dapat mo pagalaktan.’ (Isaias 48:17) Ang mga prinsipio nga napahamtang sa Biblia makapapagros, kag yadtong nagasunod sa iya mga laygay magaani sing daku nga benepisyo.

Halimbawa, si Esther isa anay ka lakas nga manugsigarilyo.a Sa tapos nga nagsugod sia sing pagtuon sa Biblia upod sa mga Saksi ni Jehova, gin-agda sia sang iya manunudlo sa Biblia nga ihinguyang ang isa ka adlaw sa pagduaw sa ulong talatapan sang mga Saksi ni Jehova, sa Brooklyn, New York. Sang primero, nagpangalag-ag si Esther. Bangod nahibaluan niya nga ang mga Saksi ni Jehova wala nagapanigarilyo, nagpalibog sia kon paano makig-upod sa ila sa bug-os nga adlaw. Gani nagbutang si Esther sing isa ka sigarilyo sa iya kahita, nangatarungan nga kon ganahan gid sia nga manigarilyo, masulod lang sia sa kasilyas. Subong sang ginplano gid niya, sa tapos sang isa ka paglibot nagkadto si Esther sa kasilyas sang mga babayi kag ginkuha ang iya sigarilyo. Apang may natalupangdan sia. Ang kuwarto matinlo kaayo, kag lab-as ang hangin. “Indi ko mahimo nga mahigkuan ang lugar paagi sa pagpanigarilyo,” hinumdom ni Esther, “gani ginhaboy ko ini sa unudoro. Kag amo yadto ang katapusan nga sigarilyo nga akon nauyatan!”

Sa bug-os nga kalibutan, minilyon kaangay ni Esther ang nakatuon nga magkabuhi suno sa mga prinsipio sang Biblia. Nakabenepisyo sila, kag nangin labi ka mapuslanon sa katilingban nga ila napuy-an. Labi ka importante, napadunggan nila ang ila Manunuga, si Jehova nga Dios.​—⁠Ipaanggid ang Hulubaton 27:⁠11.

Walay sapayan nga ang labing maayo nga panikasog sang tawo indi makapatubas sing isa ka “Hardin sang Eden,” ang Biblia nagasiling nga ang Dios makahimo sina. Ang 2 Pedro 3:13 nagsiling: “Apang suno sa iya [sang Dios] saad nagahulat kita sing bag-ong mga langit kag bag-ong duta diin magapuyo ang pagkamatarong.” (Ipaanggid ang Isaias 51:⁠3.) Sa sinang bag-ong duta, indi dapat kabalak-an ang pag-atipan sa kapagros, kay ang katawhan magakalipay sa kabuhi upod ang himpit nga panglawas​—⁠sa paagi nga gintuyo sang Dios halin sa ginsuguran. (Isaias 33:24) Luyag mo bala makatuon sing dugang pa tuhoy sa saad sang Dios? Malipay ang mga Saksi ni Jehova sa pagbulig sa imo.

[Footnote]

[Picture Credit Line sa pahina 26]

© 1985 P. F. Bently/Black Star