Ang Great Rift Valley — Watchtower ONLINE NGA LIBRARY

Ang Great Rift Valley

Sang koresponsal sang Magmata! sa Kenya

ISA ini ka daku nga nalupyakan, isa ka daku kaayo nga luhobluhob sa kadaygan sang duta amo nga makita ini halin sa bulan! Nagalaba halin sa Jordan Valley sa naaminhan nga Israel tubtob sa Mozambique—⁠makahalawhaw nga 6,400 kilometros—⁠nagaagi ini sa daku nga bahin sang kontinente sang Aprika.

Sang 1893, ginhimo sang geologo sa Scotland nga si J. W. Gregory ang una detalyado nga pagtuon tuhoy sa sining kinaugali nga katingalahan. Nahantop ni Gregory nga ang daku nga nalupyakan naporma, indi bangod sang pag-ab-ab sang tubig ukon hangin, kundi “bangod sang pagsalop sang madamo dalagku nga bato, samtang ang kaiping nga duta nagpabilin nga wala maghulag.” (Ipaanggid ang Salmo 104:⁠8.) Gintawag niya ining daku kaayo nga litik sa kadaygan sang duta nga Great Rift Valley.

Indi gihapon mahangpan sang mga sientipiko karon ang mga puwersa sa idalom sang duta nga nagtuga sining nalupyakan sang nagligad nga mga milenyo. Walay sapayan, mahayanghag gid ang isa bangod sang madamo nanuhaytuhay nga makita sa sini. Sa Aprika nga bahin sang Great Rift Valley, nga nagahalin sa Ethiopia, yara ang isa sang labing makatalagam nga mga duog sa kadaygan sang duta, ang Danakil Depression (kilala man subong Afar Triangle). Ining daku may asin nga nalupyakan nagapangalihid sa Mapula nga Dagat kag isa ka desyerto nga nagalapad sing 150,000 kilometros kuwadrados. Nag-usmod diri ang duta sing 120 metros ubos sa katupungan sang dagat. Ang temperatura mahimo magtaas sa nagatagiti nga 54 degrees Celsius. Halin didto ang nalupyakan nagpataas padulong sa kabukiran sang Ethiopia—⁠matugnaw nga 1,800 metros sa ibabaw sang katupungan sang dagat, nga may mga putukputukan sang bukid nga nagataas tubtob sa 4,300 metros. Ginatabunan sang madabong nga mga rain forest ining mauyahon nga kabukiran, nga nagasuplay sing tubig sa madamo nga suba, subong sang Blue Nile. Nagapadayon sa bagatnan nayon sa sanga sini sa sidlangan, makawiwili nga ang nalupyakan nagasaka-panaug.

Sa malaba nga bahin sang Great Rift Valley may mga putukputukan sang bulkan nga lainlain ang korte kag kadakuon kag subong man may mas magamay nga mga nalupyakan nga nagasanga. Sa nakatundan nayon sang nalupyakan, bangod sa hulag sang mga bulkan naporma ang Ruwenzori kag Virunga nga kabukiran nga nagabika sa mga dulunan sang Rwanda, Zaire, kag Uganda. Ang iban nga mga bulkan nagapakita gihapon sing mga tanda tuhoy sa hulag sang init sa idalom sang duta kag, kon kaisa, nagabuga sing aso kag sing nagabaga nga lava. Indi malayo sa nasidlangan nayon sang nalupyakan, mataas kaayo ang madugay na nga mga bulkan subong sang Kilimanjaro kag Mount Kenya amo nga bisan mainit kaayo ang adlaw sa ekuador, natabunan gihapon ini sang niebe. May mainit nga mga tuburan nga nagaalisngaw kag tuman kainit nga mga tubig sa bug-os nga bahin sang Rift Valley, nga nagapamatuod sa mga pagtay-ug nga nagaluntad gihapon sa idalom sang duta.

Sa bagatnan nayon, sa Tanzania, isa ka malapad nga patag sang kahilamnan ang nagapangalihid sa nalupyakan. Ginatawag ini nga siringet sa Masai nga hambal, isa ka tinaga nga nagakahulugan “malapad nga wayang.” Mas kilala subong Serengeti Plain, ginasakdag sang madabong nga hilamon sini ang mga panong sang ilahas nga kasapatan. Diri sini nagakatabo ang ginuban nga pagsaylo sang wildebeest—⁠isa gid ka makakulunyag nga hitabo!

Ang mga Linaw Sang Rift

Sa nasidlangan nga bahin sang Great Rift Valley sa Aprika madamo sing linaw nga may mga sodium carbonate. Ining mga kemikal nag-ilig halin sa duog nga ginatup-an sang ginabuga sang bulkan ukon nagsulod sa mga linaw paagi sa mga hulag sang bulkan sa idalom sang duta. Ang iban nga mga linaw, subong sang Lake Turkana sa naaminhan sang Kenya, medyo maparat. Bangod ginapalibutan sang linibo ka kilometro kuwadrado sang nagaisahanon nga kagulangan sa desyerto, ang Lake Turkana kon kaisa may matahom nga duag-jade nga pagkaberde kag ginapuy-an sang pinakamadamo nga buaya sa kalibutan. Ang mga linaw subong sang Lake Magadi sa Kenya kag Lake Natron sa Tanzania may madamo gid nga asin amo nga nagaporma ini sing halos bilog nga mga deposito sang matig-a nga soda. Ang kabangdanan? Wala sing guluwaan sang tubig nga mahimo kuntani mag-anod sa mga asin. Kalabanan sang mga tubig nagausbong, amo nga nagakabilin ang malapuyot kaayo nga mga mineral. Diutay lamang nga mga sapat ang mabuhi sa sini kag sa palibot sang maparat nga tubig sa may asin nga mga linaw sa Rift Valley. Apang, talalupangdon ang matahom duag-rosa nga mga flamingo nga nagasulusaylo sa maparat nga mga linaw, nga nagakaon sing magagmay kaayo nga mga lumot nga nagatubo sa maparat nga tubig. Minilyon ka flamingo ang nagatipon diri, nga nagaporma sing daw buhi, duag-rosa nga dagat.

Ang isa pa ka tinuga nga nagakabuhi sa sining daw makamamatay nga tubig amo ang magamay nga isda nga ginatawag tilapia grahami. Ining isda nga makaagwanta sa maparat nga tubig masami nga makita malapit sa guluwaan sing alisngaw nga bahin sa idalom sang tubig, diin ang tubig mainit kaayo nga indi mo matum-oy ang imo kamot. Apang, ining magamay nga mga isda nagakabuhi diri, nga nagakaon sing mga lumot sa linaw.

Diutay lamang nga mga linaw sa nasidlangan nayon sang nalupyakan ang may tab-ang nga tubig. Isa sini amo ang Lake Naivasha, sa Kenya. Nahamtang ini sa 1,870 metros sa ibabaw sang katupungan sang dagat, kag ang matin-aw kaayo nga tubig sini nangin salayuhan sang nanuhaytuhay nga sahi sang isda subong man sang nagatubog nga panong sang hippopotamus. Makita sa baybayon ang malagtom berde nga patag sang papyrus kag mga tanom nga nagakabuhi sa tubig, nga ginapuy-an sang kapin sa 400 ka nanuhaytuhay nga sahi sang maduagon nga pispis. Ang Lake Naivasha isa gid ka matahom nga talan-awon bangod nahamtang ini sa atubangan sang kakahuyan sang dalag nga akasya kag ginapalibutan sang kabukiran.

Yara sa nalupyakan ang ikaduha sa pinakadaku nga linaw sang tab-ang nga tubig sa kalibutan, ang Lake Victoria. Ang tubig sini nagalab-ot sa mga baybayon sang Kenya, Uganda, kag Tanzania, kag isa ini sang mga ginhalinan sang Nile River. Malayo-layo pa nabagatnan, ang tubig sa Lake Tanganyika nagadalom sing 1,440 metros. Amo ini ang ikaduha sa pinakadalom nga linaw sa kalibutan.

Nanuhaytuhay nga Sahi Sang Sapat

Ang East African Rift Valley nagasakdag sa madamo nanarisari ilahas nga kabuhi. Ang mga buffalo giraffe, rhinoceros, kag mga elepante amo ang pila sang dalagku nga mga mamalya nga nagalagawlagaw sa malapad kaayo nga talon sang nalupyakan. Sa kigas, wala sing tubig nga mga rehiyon, makita ang mga zebra, oryx kag mga ostrich. Ang magayon nga mga antelope nagalukso sing mataas samtang nagapinalumbaanay sila sa kahilamnan. Ang kambang nga pamilya sang kuring subong sang leopardo kag cheetah nagapangayam sa wayang, kag ang ngurob sang dalayawon nga leon masami nga mabatian sa tion sang kagab-ihon. Sa mataas nga kabukiran sang Virunga, nagapuyo ang tumalagsahon nga gorilya sa bukid. Sa idalom, sa letso sang nalupyakan, ang guban sang mga baboon mahinay nga nagalatas sa kudolkudol nga patag, nga nagapangita sing mga insekto, mga liso, kag mga iwiiwi. Ang isganan nga mga agila kag mga uwak nagatimbuok sa kahawaan, nga may malapad kaayo nga paghumlad sing pakpak nga nagapauyon sa thermal, ukon sa huyop sang mainit nga hangin. Ang maduagon nga mga touraco, barbet, hornbill, kag mga pikoy nagapuyo sa patag sang tunukon nga mga kahoykahoy. Ang pamilya sang tambalihan nga may nanuhaytuhay nga korte, kadakuon kag duag madasig nga nagakuyampad, subong bala nga daw mapaso ang ila mga tiil.

Ang Laaslaas nga mga Tawo sa Rift

Ang East African Rift Valley nangin puluy-an sang madamo nga tribo halin sa medyo desyerto nga duog nga lunsay mga bakero kag mga laaslaas. Mabukod sila nga mga tawo nga nagapudagpudag kon magtikang subong amo ang kinaiya sang Aprikano nga mga laaslaas. Sa mga lugar nga talagsa lang nagaulan, masami nga nagapamutos sing binagtong ang bug-os nga minuro kag nagasaylo agod mangita sing bag-o nga halalban sang ila kasapatan. Wala sing mga pasaporte ukon mga visa, hilway sila nga nagatabok sa wala sing muhon nga mga dulunan sang mga pungsod kag daw wala sila sing interes sa kauswagan sa guwa sang minuro kag sa iban nga pamaagi sang pagkabuhi. Sa sining nabaw-ing nga mga lugar, mahinay ang pagpangabuhi. Ginatakus ang oras paagi sa pagbutlak kag pagtunod sang adlaw. Ginatakus ang manggad sang tawo paagi sa kadamuon sang kamelyo, kanding, baka, ukon karnero nga ginapanag-iyahan niya ukon paagi sa kadamuon sang bata sa iya panimalay.

Ang mga balay ginatukod sing simple, apang mapahituon. Ginapabawod ang mga sanga sang kahoy kag ginahigot sing tingob agod makaporma sing tulad-bobida nga korte. Ginatabunan dayon ang guwa sini sing ginlala nga mga hilamon, mga panit sang sapat ukon lunang nga ginsamuan sing ipot sang baka. Ang amo nga mga balay masami nga may dapog, isa ka gamay nga toril para sa ginasagod nga mga hayop, kag isa ka tululugan nga mahimo isa lamang ka panid sang panit sang sapat. Ginapuog sang aso ang balay bangod sang kalayo halin sa dapog, nga nagatabog sa mga langaw kag mga lamok halin sa balay. Masami nga ginatukod sang isa ka minuro ukon grupo sang pamilya ang ila korte-bobida nga mga balay nga ginakudalan sa palibot sing tunukon nga mga sanga nga mabudlay sudlon, agod amligan ang ila kasapatan gikan sa mabangis nga mga sapat kon gab-i.

Sa bug-os nga kalabaon kag kalaparon sang Great Rift Valley, makita ang lainlain nga mga tawo nga may magkatuhay nga hitsura, lenguahe, kag kostumbre, nga nagalainlain nahisuno sa ila mga tribo kag ginapuy-an nga lugar. Madamo man sing nagkalainlain relihioso nga pagpati. Ang iban nangin Islam; ang iban nangangkon nga mga Cristiano. Madamo ang nagapati sa disparatis kag may huyog nga ipatungod ang bisan anong butang nga indi nila mahangpan sa labaw sa kinaugali nga puwersa. Sang nagligad lang nga mga tinuig, madamo sang naligwin nga mga lugar ang napadayag sa impluwensia gikan sa guwa sang minuro paagi sa mga programa nga nagatudlo kag nagahatag sing medikal nga kinahanglanon.

Indi makapakibot, nga ginapanikasugan man sang mga Saksi ni Jehova nga makapakig-angot sa sining mabukod nga mga laaslaas. Ginalauman sang mga Saksi nga masugiran sila sing mga saad sang Biblia tuhoy sa tion nga wala na sing mabudlayan sa pagpangabuhi sa kigas nga duta. Ang Biblia nagasiling: “Ang kahanayakan kag ang duta nga kigas magakasadya, kag ang desyerto magakalipay kag magapamulak subong sang rosa.” (Isaias 35:⁠1) Samtang wala pa ini, ang Great Rift Valley magapabilin subong isa ka halimbawa sang nanuhaytuhay nga pagpanuga sang Manughimo sang tanan nga butang, si Jehova nga Dios.

[Mapa sa pahina 14]

ISRAEL

EGYPT

SAUDI ARABIA

Red Sea

YEMEN

ERITREA

Gulf of Aden

DJIBOUTI

ETHIOPIA

SUDAN

SOMALIA

KENYA

UGANDA

RWANDA

BURUNDI

ZAIRE

TANZANIA

ZAMBIA

MALAWI

MOZAMBIQUE

[Credit Line]

[Retrato sa pahina 15]

Sa Serengeti Plain, nagakatabo ang matahom gid nga talan-awon—⁠ang ginuban nga pagsaylo sang wildebeest

[Credit Line]

[Retrato sa pahina 16, 17]

Ang mga flamingo minilyon nga nagatipon, nga nagaporma sing daw buhi, duag-rosa nga dagat

[Retrato sa pahina 16, 17]

Ginapaambit sang mga Saksi ni Jehova ang mensahe sang Biblia sa mga tawo sa Rift Valley