Lake Victoria—Isa ka Daku Nasuok nga Dagat sa Aprika

Sang koresponsal sang Magmata! sa Kenya

SA TUNGATUNGA gid nga bahin sang Aprika, sang tuig 1858, ang nagaisahanon nga Ingles nga tawo naglatas sa isa ka talon kag wala pa malagulad nga duta. Naglakbay upod sang pila lamang ka Aprikano nga kargador kag nabudlayan bangod sang balatian, kakapoy, kag walay kapat-uran, ginsugo niya ang iya mga tinawo sa pagpadayon. Ginapangita ni John Hanning Speke ang isa ka mabudlay pangitaon nga butang​—⁠ang ginahalinan sang Nilo.

Napahulag sang mga sugidsugid tuhoy sa isa ka daku nasuok nga dagat sa pungsod nga gintawag nga Ukerewe sang mga Arabo nga manugbaligya sing ulipon, naghimakas si Speke nga latason ang daw wala sing katapusan nga mga kakahuyan. Sang ulihi, pagkatapos sang 25 ka adlaw nga panglakaton, ang diutay nga hubon sang nagalakbay nakakita sing isa ka tumalagsahon nga talan-awon. Sa atubangan nila, nga nagalapad sing tubtob makita sang mata, yara ang isa ka daku nasuok nga dagat sang tab-ang nga tubig. Si Speke sang ulihi nagsulat: “Wala na ako magduhaduha pa nga ang linaw sa akon tiilan amo ang ginahalinan sinang makawiwili nga suba, nga ang tuburan sini nangin topiko sang madamo nga haumhaum, kag nangin handum sang madamo kaayo nga manuglagulad.” Ginhingadlan niya ang iya natukiban bilang pagpadungog sa nagagahom sadto nga reyna sang England​—⁠si Victoria.

Ang Ginahalinan Sang Nilo

Sa karon ang linaw nga may amo gihapon nga ngalan kilala subong ang ikaduha nga pinakadaku nga linaw sa kalibutan nga may tab-ang nga tubig​—⁠ang Lake Superior lamang, sa Aminhan nga Amerika ang mas daku sa sini. Kaangay sa isa ka daku kaayo nga espiho nga nagabadlak kon ang adlaw malapit sa ekwador, ang matapan, tulad-salaming nga kadaygan sang Lake Victoria nagalapad sing 69,484 kilometros kuwadrados. Nagatabok sa ekwador sa naaminhan nga punta sini kag nahamtang sa ulot sang nasidlangan kag nakatundan nga mga sanga sang Great Rift Valley, ang daku nga bahin sini nahamtang sa Tanzania kag Uganda kag nagapangalihid sa Kenya.

Ang panguna nga gibwangan sang linaw amo ang Kagera River sa Tanzania, nga nagakuha sing tubig sini halin sa kabukiran sang Rwanda. Apang, ang kalabanan sang tubig nga nagailig pasulod sa Victoria nagahalin sa ulan nga nasupot sa daku nga pulunduhan sang tubig nga duog sa palibot, nga nagalapad sing 200,000 kilometros kuwadrados. Ang lamang nga guluwaan sang tubig sang linaw amo ang Jinja, sa Uganda. Sa sini nga duog ang tubig nagadaganas paaminhan kag nangin ang White Nile. Bisan pa ang Lake Victoria indi ang lamang nga ginahalinan sang Suba Nilo, nangin isa ini ka daku nga pulunduhan sang tubig nga padayon nga may nagailig nga tab-ang nga tubig kag nagasakdag sa kabuhi tubtob sa Egipto.

Kabuhi sa Linaw

Ang isa ka de-layag nga bangka, nga ang nagabalodbalod puti nga layag sini daw nagatindog nga isa ka pakpak sang alibangbang, nagautaw-utaw sa linaw. Ginapalid sang hangin adlaw-adlaw nga nagahalin sa duog sa palibot, ang gamay nga baroto ginapadpad sa tunga sang linaw. Sa udtong-adlaw nagabag-o ang direksion sang hangin kag ginapadpad ini pabalik sa ginhalinan sini. Ini nga rutina ginasulitsulit sa sulod na sang linibo ka tuig sang mga mangingisda sa linaw.

Ang linaw sang Victoria ginapalibutan sang mga minuro kag mga sityo, nga ang mga atop sang kabalayan duag kaki nga kugon. Para sa mga taga-minuro sa Nilo, ang isda amo ang panguna nga kinahanglanon, kag nagasandig sila sa linaw para sa ila matag-adlaw nga kalan-on. Ang adlaw sang isa ka mangingisda nagasugod antes pa magbutlak ang adlaw. Ginasag-a sang kalalakin-an ang tubig sa ila mga bangka nga ginasulod sang tubig kag nagabangka sa nakulapan sing ambon nga tubig. Nagakanta sing dungan, nagabugsay sila padulong sa mas madalom nga tubig kag ginahumlad ang ila gision nga mga layag. Ang kababayin-an nagatan-aw gikan sa pangpang tubtob indi na makita ang gamay nga mga baroto. Dayon nagahalin sila, kay madamo pa sing ulubrahon.

Samtang ang kabataan nagatampisaw kag nagahampang sa manabaw nga tubig, ang kababayin-an nagapanglaba sang mga panapton kag nagasag-ob sing tubig nga ilimnon gikan sa linaw. Sa ulihi, ang hilikuton nagakatapos sa higad sang linaw. Nagalukdo sang mga kolon nga may sulod nga tubig, ang mga lapsag ginaumbilay sa ila likod, kag ang duha ka kamot nagabitbit sing mga alat sang matinlo nga linabhan, amat-amat nga nagapauli ang mga babayi. Didto, ang gamay nga hardin sang mais kag balatong ginaatipan, ang kahoy nga inuggatong ginatipon, kag ang ila mga puluy-an nga human sa daga ginakay-o paagi sa sinamo nga ipot sang baka kag abo. Malayolayo nayon sa baybayon, malantipon nga nagalala ang kababayin-an sing lanot sang sisal sa paghimo sing lubid kag sing matahom nga mga alat. Ang tunog sang wasay nagalanog sa kahanginan samtang ginaguhaban sang pila ka kalalakin-an ang daku nga troso agod himuon nga isa ka bangka.

Samtang nagahinunod ang adlaw, nagalaaw liwat ang kababayin-an sa malapad nga dagat sang tab-ang nga tubig. Ang mga punta sang puti nga mga layag sa gintaipan magapatimaan sa pagbalik sang kalalakin-an. Ginahulat nila ini sing malangkagon, nakunyag nga makita ang ila mga bana kag ang mga isda nga dala nila.

Sa tanan nga baybayon kag isla sang linaw, ining magagmay nga komunidad nagabaton sing mga dumuluaw nga nagadala sing mensahe sang paghidait. Nagalakat man ukon nagabangka, ginalab-ot ang tagsa ka minuro kag sityo. Mapainubuson ang mga tawo kag nalangkag mamati. Ilabi na nga nakunyag sila magbasa sing literatura sa Biblia sa ila kaugalingon nga Nilotiko kag Bantu nga hambal.

Ilahas nga Kabuhi sa Tubig

May nagakabuhi nga kapin sa 400 ka sahi sang isda sa Lake Victoria, ang pila sini indi makita sa iban nga bahin sang kalibutan. Ang labing kinaandan sini amo ang sahi nga ginatawag cichlid. Ining maduagon gamay nga isda may malaragwayon nga mga ngalan, subong sang flameback, pink flush, kag Kisumu frogmouth. Ang pila ka cichlid may pinasahi nga paagi sang pag-amlig sa ila mga boto. Kon may katalagman, ginanganga sang nanay nga isda ang baba sini kag ang magagmay nga mga boto sini nagadangop sa bukas nga buho. Kon wala na sing katalagman, ginaluad lamang sini liwat ang mga boto, kag ginapadayon ang ila kinaandan nga hilikuton.

Nagapuyo sa Lake Victoria ang matahom kag nanuhaytuhay nga pispis sa tubig. Ang mga grebe, cormorant, kag anhinga nagasalom sa tubig kag malantipon nga ginasibat ang isda paagi sa ila mataliwis nga tuktok. Ang mga crane, tulabong, dugwak, kag spoonbill nagaubog sa manabaw nga mga bahin, nagapahimunong nga nagaalsa ang isa ka tiil, mapailubon nga nagahulat sa wala sing hinalung-ong nga isda nga maglangoy malapit sa sini. Sa ibabaw nayon, ang mga panong sang pelican nagalupad kaangay sa daku sing lawas nga mga glider. Kon nagalangoy sing grupo, ginalibutan nila ang panong sang mga isda kag dayon ginakandos ini sang ila daku, daw alat nga tuktok. Ang harihari sa kalangitan amo ang fish eagle, nga may mabaskog nga mga pakpak. Gikan sa mataas nga sanga sang kahoy nga nagalaylay sa ibabaw sang tubig, madasig ini nga nagasurip, nagahagunos ang hangin sa mabaskog nga pakpak sini, kag mahapos nga ginasabnit ang isda sa kadaygan sang linaw. Ang masili sing duag nga mga weavebird nagapamugad sa madabong nga papiro nga nagalibot sa linaw, kag mabatian ang masubo nga huni sang hornbill sa mga puno sang akasya malayo sa baybayon.

Sa tion sang kaagahon kag kagab-ihon, ang daw baho nga gahod sang mga hippopotamus nagalanog sa makanay nga linaw. Sa udtong-adlaw nagatulog sila sa higad sang baybay, nga kon tulukon daw mahining abuabuhon, dalagku nga mga bato nga ang katunga nga bahin nagatugdang sa manabaw nga tubig. Ang mga tawo sa linaw nagaandam gid sa makatalagam nga buaya sa Nilo. Ang pila sining makahaladlok nga reptilya nagaluntad gihapon sa mas naligwin nga mga pamusod sang Lake Victoria, bisan pa ang kalabanan sini ginpatay na sang tawo.

Nameligro nga Katubigan

Labi nga nagdamo ang populasyon sang Aprika kutob sang mga adlaw nga nakita ni John Speke ang Victoria. Sa dulunan sang baybayon sang linaw nagapuyo ang kapin sa 30 ka milyon ka tawo nga nagasandig karon sa tab-ang nga tubig sini para sa ila pangabuhian. Sang nagligad ang lokal nga mga mangingisda nagagamit sing tradisyunal nga paagi sang pagpangisda. Nasangkapan sing mga lambat, pukot nga papiro, bunit, kag mga sibat, nadakop nila ang ila kinahanglanon. Sa karon, bangod sang paggamit sing basnigan kag naylon nga mga pukot nga mahimo maunat sa daku nga kalayuon kag makakuha sing mga tonelada nga isda sa mas madalom nga tubig, ginabutang sa peligro sang sobra nga pagpangisda ang ekolohiya sang linaw.

Ang pagdala sing mga sahi sang isda halin sa iban nga lugar gintunaan sang dibalanse nga ekolohiya nga naghalit sa lokal nga pagpangisda. Dugang pa sa mga problema sa linaw amo ang water hyacinth, isa ka nagalutaw nga gamhon nga nagapamulak sing matahom nga duag purpura. Naghalin sa Bagatnan nga Amerika, madasig nga nagatubo ang gamhon amo nga nagabara ini kag nagasupon sa malapad nga bahin sang baybayon kag mga gibwangan sang linaw, nga nagaupang nga makadungka sa kilid sang baybay kag mga pantalan ang de-karga nga mga baroto, de-pasahero nga mga lantsa, kag mga bangka sang lokal nga mga mangingisda. Ang pagpanapas sing mga kahoy sa ginapunduhan sang tubig nga bahin sang linaw, paghaboy sing mga basura, kag idustriyalisasyon nagbutang sa katalagman sa palaabuton sang linaw.

Makalampuwas bala ang Lake Victoria? Ina nga pamangkot ginabaisan pa, kag wala sing isa nga nakahibalo sing pat-od kon paano malubad ang madamo nga problema sa sini. Apang, ang Lake Victoria isa ka kinaugali nga butang nga mahimo magaluntad sa duta lampas pa sa tapos dulaon sang Dios ang mga “nagalaglag sang duta.” (Bugna 11:18) Nian, makita kag mapamalandungan sang katawhan ang katahom sang daku nasuok nga dagat sa Aprika sa bug-os nga tion.

[Kahon sa pahina 20]

Ang Isda nga Nagalamon sa Linaw

Madanlog ini, maasab, madasig magdamo, kag nagadaku tubtob sa anom ka tapak nga kalabaon. Ano ini? Ang Lates niloticus! Kinaandan nga kilala subong Nile perch, ining daku, hakaban nga isda, nga gindala sa Lake Victoria sang katuigan 1950, napamatud-an nga isa ka kapahamakan sa ekolohiya. Sa sulod sang 40 ka tuig nakatukob ini sing halos katunga sang 400 ka tumandok nga sahi sang isda sa linaw. Ining daku nga pagpapas nagbutang sa katalagman sa ginakuhaan sing kalan-on sang minilyon ka lokal nga tawo nga nagasandig sa gamay nga tilapia, cichlid, kag iban pa nga tumandok nga isda sa pagpakaon sang ila pamilya. Ining magagmay nga isda nagaamlig man sa kapagros sang linaw. Pila sini ang nagakaon sing taklong nga ginatunaan sang makahaladlok nga bilharzia nga balatian, sa amo nagabulig nga mabuhinan ang pagbalatian sini. Ang iban nagakaon sing mga lumot kag iban pa nga mga tanom sa tubig nga mabudlay na papason. Ining dimakontrol nga pagdamo nagresulta sa kahimtangan nga ginatawag eutrophication, diin ang nagakadunot nga tanom ginabangdan sang pagbuhin sang oksiheno sa tubig. Bangod diutay na lang ang tumandok nga isda nga magatinlo sining sagbot, ang “makamamatay nga sona,” ang mga bahin sang tubig nga wala sing oksiheno, nagalapad, nga nagapatay sa madamo pa nga isda. Bangod diutay na lang ang kalan-on nga isda, ang pirme gutom nga Nile perch nakakita sing bag-o nga kalan-on​—⁠ang mga boto sini mismo! Ang isda nga nagalamon sa linaw yara karon sa katalagman nga lamunon ang kaugalingon!

[Piktyur sa pahina 17]

UGANDA

KENYA

TANZANIA

LAKE VICTORIA

Pagpanaksi sa baybayon sang Lake Victoria

[Piktyur sa pahina 18]

Weavebird

[Piktyur sa pahina 18]

Mga Pelican

[Piktyur sa pahina 19]

Egret

[Piktyur sa pahina 19]

Buaya sa Nilo

[Piktyur sa pahina 19]

Tulabong nga nagatindog sa hippopotamus