Dengue—Hilanat Bangod sang Isa ka Kagat

Sang koresponsal sang Magmata! sa Pilipinas

WALA matalupangdan, isa ka lamok ang naghapon sa wala sing tabon nga butkon sang bata nga babayi. Maabtik nga ginkagat sang insekto ang iya panit kag ginsuyop ang iya dugo. Wala madugay, gintulok sang iloy ang iya bata kag nakita niya ang lamok. Sa isa ka maabtik nga paghampak, napatay na ini. Wala na bala sing kasugpon? Indi. Mahimo nga patay na ang lamok, apang ang malip-ot nga pagsuyop sini sa ugat sang bata nagbilin sing makahalit nga mga organismo nga sarang makatuga sing balatian.

Sa sulod sang duha ka semana nagpalangurog ang bata, nagasakit ang ulo, nagasakit ang likod nga bahin sang mata, nagapalanakit sing grabe ang iya mga lutalutahan, kag may mataas nga hilanat. Samtang nagalala ang balatian, gintubuan sia sing mapula nga mga guros kag nagluya kaayo. Natapikan sia sang dengue, isa ka hilanat bangod sa kagat sang lamok.

Apang, ilabi na kon ang bata natapikan na anay sang dengue, mahimo matubuan sia sing mas malala nga porma sining balatian, ang dengue hemorrhagic fever (DHF). Bangod sini, nagalusot ang dugo sa mga ugat, nga nagaresulta sa pagsulong sang dugo. Mahimo nga may pagdugo sa sulod sang lawas. Kon indi mabulong sing nagakaigo, ang pasyente mahimo nga daw madulaan sing animo kag mag-untat ang sirkulasyon sang dugo, nga nagadul-ong sa hinali nga kamatayon.

Ano gid bala ang dengue? Makaapektar bala ini sa imo? Paano mo maamligan ang imo kaugalingon kag ang imo pamilya? Usisaon naton ini sing maayo.

Ano ang Dengue?

Ang dengue, nga ginatawag man nga breakbone nga hilanat, isa lamang sa madamo nga balatian nga resulta sang kagat sang lamok. Ang aktuwal nga ginahalinan sang balatian amo ang isa ka kagaw. Ang natapikan nga lamok (ang lamok nga nakakagat sa natapikan na nga tawo) nagadala sini nga kagaw sa iya mga salivary gland (glandula nga nagapaguwa sang laway sa baba). Samtang ginakagat niya ang tawo agod magsuyop sing dugo, ginapaliton niya ang kagaw sa tawo.

May apat ka sahi sang kagaw nga dengue. Ang pagbalatian sang isa ka sahi wala nagahatag sing imunidad sa iban pa nga tatlo ka sahi. Pagkatapos matapikan sang isa ka sahi, kon ang biktima makagat sang lamok nga nagadala sang lain naman nga sahi, magaresulta ini sa DHF.

“Halos Katunga Sang Populasyon Sang Kalibutan” ang Yara sa Katalagman

Suno sa World Health Organization (WHO), ang dengue nagabutang sa katalagman sa 2.5 bilyones ka tawo, “halos katunga sang populasyon sang kalibutan.” Ang Asiaweek nagreport: “Kapin sa 100 ka tropiko kag sub-tropiko nga pungsod ang nagreport tuhoy sa pagduging sang dengue, kag tignapulo ka milyon ang ginareport nga pagbalatian kada tuig, 95% sini mga kabataan.”

Indi mahibaluan kon san-o una nga nagtuhaw ang dengue sa kalibutan. Ang report tuhoy sa “knee fever” sa Cairo sang 1779 mahimo nagapatuhoy sa dengue. Kutob sadto, may mga report tuhoy sa dengue sa bug-os nga kalibutan. Ilabi na kutob sang Inaway Kalibutanon II, naapektuhan sing daku sang dengue ang panglawas sang mga tawo, sugod sa Bagatnan-sidlangan nga Asia. Naglapta ang nanuhaytuhay nga sahi sang kagaw, kag nagresulta ini sa mas makatalagam nanuhaytuhay nga sahi sang pagdugo. Ang isa ka publikasyon nga ginpaguwa sang WHO nagsiling: “Ang una nga pagduging sang hemorrhagic fever sa Asia nakilal-an sang 1954 sa Manila.” Nagsunod ang iban nga pungsod, ilabi na ang Thailand, Vietnam, Malaysia, kag ang kaiping nga mga pungsod. Ang mga napatay sa sining maaga nga pagduging sa Bagatnan-sidlangan nga Asia nagadamo halin sa 10 tubtob 50 porsiento, apang bangod sang nagadugang nga ihibalo tuhoy sa balatian, nagnubo ini.

Kutob sang katuigan 1960, ang pagpasapayan sa mga programa sa pagkontrol sa lamok nga nagadala sini nga kagaw nagresulta sa daku nga pagduging sang dengue. Samtang nagalapnag ang dengue, amo man ang DHF. Siam lamang ka pungsod ang nakaeksperiensia sing lapnag nga pagduging antes sang 1970, apang sang 1995 ining kadamuon naglab-ot sa 41. Ginabulubanta sang WHO nga kada tuig, 500,000 ka kaso sang DHF ang dapat nga ipaospital.

Walay sapayan nga ang balatian indi masyado kilala sa indi tropiko nga mga duog, sa pila ka kaso ang mga nagalakbay sa mga duog nga may katalagman nga matapikan sini natapikan gid kag nadala nila ang balatian pauli sa ila lugar. Halimbawa, sadtong talipuspusan sang 1996, ang The New York Times nagsugid tuhoy sa mga kaso sang dengue sa Estados Unidos​—⁠sa Massachusetts, New York, Oregon, kag Texas.

Tumalagsahon nga mga Katalagman Sang DHF

Subong sang ginsiling kaina, ang DHF isa ka makatalagam nga porma sang dengue. Ang isa sa mga katalagman sang DHF amo nga sayop nga nagapati ang mga tawo nga indi ini tuman kalubha. Nagakasal-an ini sang madamo subong trangkaso. Apang, ang pagpabuyanbuyan mahimo magpalala sa balatian diin mabuhinan sing daku ang kadamuon sang blood platelet, nga nagatuga sing pagdugo (sa sulod sang lawas ukon sa mga ngislo, sa ilong, ukon sa panit), kag naganubo ang presyon sang dugo. Mahimo malipong ang pasyente. Sa tion nga marealisar sang pamilya nga malubha na ang kahimtangan, daw wala na sia sing animo. Ihingagaw nila sia sa ospital. Didto, masapwan sang mga doktor nga wala na nagapanghikot ang iya sirkulatoryo. Bangod sing malubha nga kahimtangan, ginailisan ang pluido paagi sa ugat.

Pag-amlig sa Inyo Pamilya

Ano ang mahimo agod mapahaganhagan ang mga epekto sining balatian? Kon ang pamilya nagapuyo diin uso ang dengue kag ginahilanat ang isa ka katapo sang pamilya sing sobra sa isa ka adlaw, maalamon nga magpakonsulta ang pamilya sa doktor. Importante gid ini kon ang nagabalatian may iban pa nga mga sintoma sang dengue, subong sang mga guros ukon pagpalanakit sang mga kaunuran kag mga lutalutahan ukon sa likod nga bahin sang mata.

Mahimo usisaon sang doktor ang dugo. Ang wala sing pagdugo nga dengue mahimo nagakinahanglan lamang sing simple nga pagbulong. Apang kon ang pag-usisa nagapakita nga DHF ini, mahimo irekomendar sang doktor ang mahalungon nga pagpasulod sing pluido sa lawas sang pasyente. Mahimo ini maglakip sang mga oral rehydration solution, subong sang ginagamit sa lupot, ukon, sa mas makatalagam nga mga kahimtangan, ipaagi sa ugat nga ginagamit ang Ringer’s solution, saline solution, kag iban pa. Sa pagbulong sing daw wala sing animo nga mga kaso, ang doktor mahimo magrekomendar sing pila ka bulong nga makapataas sang presyon sang dugo kag makapasag-uli sang kataason sang platelet.

Kon may tuman nga pagdugo, ang mga doktor mahimo magrekomendar sing pagtayon sang dugo. Mahimo nga gilayon nga irekomendar ini sang iban nga wala nagahunahuna sing mga alternatibo. Apang, luwas nga ini paglapas sa kasuguan sang Dios, masami nga indi na ini kinahanglanon. (Binuhatan 15:29) Ginapakita sang mga eksperiensia nga ang mahalungon nga pagpasulod sing pluido sa lawas sa pagsugod gid sang balatian amo ang pinakaimportante nga bahin sa pagbulong. Ang kooperasyon sa ulot sang pasyente kag sang doktor sa sini nga bahin makabulig nga malikawan ang pagbaisay tuhoy sa pagtayon sang dugo. Ginapadaku sini ang importansia sang maabtik nga paghulag kon mamutikan sang isa ang DHF.​—⁠Tan-awa ang kahon “Ano ang mga Sintoma?”

Mga Paagi sa Paglikaw

Ang isa sang panguna nga mga manugdala sing kagaw sang dengue amo ang Aedes aegypti nga lamok. Ini nga espesyi madamo sa tropikal kag subtropikal nga mga duog sa bilog nga kalibutan. (Tan-awa ang kaupod nga mapa.) Ang Aedes aegypti nga mga lamok nagabuad sa tuman kagutok nga mga duog. Ang pagkontrol sa lamok amo ang isa sa mga paagi sa pagkontrol sa balatian.

Ang pagkontrol sa lamok sa bug-os nga kalibutan indi mahapos. Apang, may mahimo ikaw agod mabuhinan ang katalagman sa imo puluy-an. Ang babayi nga lamok nagapangitlog sa tubig. Ang itlog mahimo mabuhi sa bisan anong suludlan nga mahimo teneran sang tubig sa sulod sang isa ka semana ukon kapin pa, subong sang ginhal-id nga mga ruweda, ginhaboy nga mga lata, botelya, ukon binaluk-an sang lubi. Ang pagdula sina nga mga suludlan magadula sa mga ginapangitlugan sang lamok. Dugang pa, ginapanugda nga pakulbon ang mga balde ukon ang mga baruto. Makabulig man kon kuhaon ang nagapundo nga mga tubig sa tarog. Sing talalupangdon, sa pagsugod sang 1997/98 nga tuig sang pag-eskwela, gindumilian sang departamento sa panglawas sa Pilipinas ang paggamit sing mga plorera sa mga hulot-klasehan bangod sa sining mga rason.

Kon may isa sa puluy-an nga natapikan sang dengue, maghimo sing mga tikang nga malikawan nga makagat sia sang iban nga lamok nga mahimo magpaliton sing balatian sa iban. Ang may nagakaigo nga mga screen ukon may air-condition nga tinukod isa ka proteksion.

Kamusta naman ang pagbakuna? Wala pa sing matigayon nga nagakaigo nga bakuna. May ginahimo nga pagpanalawsaw sa paghimo sini nga bakuna, apang mabudlay ini bangod ang bug-os nga pangamlig nagakinahanglan sing imunisasyon batok sa apat ka sahi sang dengue. Ang bakuna sa isa lamang ka sahi makadugang sa katalagman nga matapikan sang DHF. Nagalaum ang mga mananalawsaw nga matigayon ang epektibo nga bakuna sa sulod sang lima tubtob napulo ka tuig.

Ginatilawan sang mga mananalawsaw ang isa pa ka paagi. Paagi sa paggamit sang genetic engineering, nagalaum sila nga matapna ang pagbuad sang kagaw sang dengue sa laway sang lamok. Kon magmadinalag-on ini, suno sa plano, ang lamok nga ginpaagi sa genetic engineering magapaliton sa iya mga anak sing pangontra sa dengue. Walay sapayan sang pila ka progreso, wala pa mahibaluan kon magmadinalag-on ini.

Sa karon, ang pagdula sa dengue indi pa posible. Apang ang praktikal nga mga paghalong makabulig sa imo kag sa imo mga hinigugma nga malikawan ang makatalagam nga komplikasyon gikan sa dengue​—⁠ang hilanat bangod sang isa ka kagat.

[Kahon sa pahina 22]

Ano ang mga Sintoma?

Mga sintoma sang hilanat bangod sang dengue kag sang dengue hemorrhagic fever (DHF)

• Hinali nga mataas nga hilanat

• Grabe nga pagsakit sang ulo⁠a

• Pagpalanakit sang likod nga bahin sang mga mata

• Pagpalanakit sang lutalutahan kag kaunuran

• Paghubag sang mga lymph node

• Mga guros

• Pagpalangluya

Espesipiko nga mga sintoma sang DHF

• Hinali nga pagkalipong

• Pagsulong sang dugo sa panit

• Pagdugo sa sulod sang lainlain nga bahin sang lawas

• Pagpalangyami, pagpalamilit sang panit

• Indi mapahamtang

• Daw wala sing animo kag maluya nga pitik sang pulso (dengue shock syndrome)

Magpakonsulta dayon sa doktor kon mamutikan ang mga sintoma. Ang mga kabataan yara sa daku gid nga katalagman

[Footnote]

[Kahon sa pahina 23]

Mga Bulig sa mga Nagalakbay

Kon kaisa, ang mga nagalakbay sa tropikal nga mga duog nagakatapikan sang dengue, apang ang dengue hemorrhagic fever talagsa lamang nagakatabo bangod ining mas malala nga sahi nagatapik pagkatapos sang ikaduha nga pagbalatian sing dengue. Yari ang pila ka panugda nga makaamlig sa mga nagalakbay:

• Magsuksok sing laba-pako nga bayo kag delargo

• Maggamit sing mosquito repellent • Maglikaw sa madamo sing pumuluyo nga mga duog • Magdayon sa mga dalayunan diin mahimo mo masirhan ang mga bintana agod indi makasulod ang mga lamok • Kon hilanaton ikaw sa imo pagpauli, sugiri ang doktor kon diin ikaw nagbiyahe

[Credit Line sa pahina 21]

© Dr. Leonard E. Munstermann/Fran Heyl Associates, NYC

[Credit Line sa pahina 23]

© Dr. Leonard E. Munstermann/Fran Heyl Associates, NYC

[Piktyur sa pahina 23]

Kadakuon sang “Aedes aegypti,” nagadala sing dengue nga lamok

[Piktyur sa pahina 23]

Mga duog nga may pagduging sang dengue kasan-o lang

[Piktyur sa pahina 23]

Mga duog nga yara sa katalagman sang pagduging sang dengue

[Credit Line sa pahina 23]

Ginhalinan: Centers for Disease Control and Prevention, 1997

[Piktyur sa pahina 24]

Mga duog nga posible nga ginapangitlugan (1) ginhal-id nga mga ruweda, (2) mga tarog sa ulan, (3) mga plorera, (4) balde ukon iban pa nga mga suludlan sang tubig, (5) ginhaboy nga mga lata, (6) mga dram