Pagbantay sa Kalibutan
Mga Problema sa Panglawas sa Kalibutan
“Samtang nagapasulod kita sa ika-21 nga siglo, makit-an naton gihapon ang makalalaton nga mga balatian nga ginatunaan sang 33% nga kamatayon sa bug-os nga kalibutan,” siling ni Dr. David Heymann sang World Health Organization. Madamo ang nangin kabangdanan sang mga problema. Ang The Journal of the American Medical Association nagasiling nga ang pagdamo sang populasyon, napaslawan nga mga programa sa pagbakuna, pagginutok, mga pagbag-o sa palibot, kag ang paglain sang sistema sang pangpubliko nga kapagros sa bug-os nga kalibutan tanan may bahin sa sini. Ang iban pa nga kabangdanan nagalakip sa pilit nga pagsaylo sa iban nga lugar, mga refugee, kag sa pag-uswag sang pagbiyahe sa bug-os nga globo—ini tanan nakaamot sa paglapnag sang makalalaton nga mga balatian. “Mahimo gid ini matapna,” siling ni Dr. Heymann. “May mga paagi sa pag-away ukon sa pagdula sini nga mga balatian.”
Ang mga Mormon kag ang Politika
Ginpalig-on sang Church of Jesus Christ of Latter-day Saints (LDS) ang mga katapo sini sa Estados Unidos nga mangin aktibo pa gid sa politika, report sang Christian Century nga magasin. Ang pinakamataas nga konsilyo sang LDS, ang First Presidency, nagpaguwa kasan-o lang sing isa ka sulat nga nagasugo sa mga katapo nga mangin “handa sa pagserbisyo sa mga school board, sa mga konseho kag komisyon sang siudad kag munisipalidad, sa mga lehislatura sang estado, kag sa iban pa mataas nga mga katungdanan ginboto man ukon gintangdo, pati ang pagsulod sa ila naluyagan nga partido sa politika.” Ang sulat nagsiling nga ang simbahan wala nagasuporta sing mga kandidato ukon sing partikular nga partido sa politika. Ang magasin nagsiling nga sang maaga nga mga tinuig sining denominasyon, “wala makigbahin ang mga Mormon sa politika kag nanikasog nga magtukod sang ila kaugalingon nga teokrasya nga yara karon sa Utah.”
Ginadugangan Sang Kahuol ang mga Aksidente sa Salakyan
Ang panimuot sang tawo sa iya trabaho may daku nga epekto sa iya paggawi kon nagamaneho, siling sang isa ka pagtuon sang Professional Association for Health Service and Social Welfare, sa Alemanya. Yadtong ginahul-an sa ila trabaho may mas mataas sangsa kinaandan nga katalagman nga makatuga sing aksidente sa dalan, report sang Süddeutsche Zeitung. “Ang natago nga kaugot sa boss ukon sa mga kaupdanan sa trabaho makadula sing konsentrasyon kon nagamaneho,” siling sang report. Suno sa pagtuon, 75 porsiento sang mga tawo nga gintunaan sing aksidente sa dalan pakadto ukon halin sa trabaho ang nagbasol sini sa “kakulang sing konsentrasyon, sobra nga pagdalidali, paglagas sa oras, ukon kahuol.” Walay sapayan nga ang mga lalaki kuno ang mahimo gid maaksidente kon ginahul-an sing daku, nasapwan man sang pagtuon nga ang mga iloy nga may magagmay nga kabataan amo ang yara sa daku nga katalagman. Ang pamantalaan nagasiling: “Pirme sila ginahul-an sing daku, bangod kinahanglan nila sugaton ang ila kabataan sa kindergarten sa husto gid nga oras ukon magluto sing palanyagahon.”
Kinaandan nga mga Hupa Sang mga Kabataan
Halos tanan nga kabataan nagadamgo sing makahaladlok. Suno sa pagtuon sang Central Institute for Mental Health sa Mannheim, Alemanya, 9 sa 10 ka kabataan ang nakadumdom nga nakabugtaw bangod sang mga damgo. Ang kinaandan nga mga hupa nagalakip sa mga damgo nga ginalagas sila, nahulog gikan sa mataas nga mga duog, ukon apektado sang inaway ukon sang kinaugali nga kalamidad. Sa kalabanan nga kaso, ini nga mga damgo mga pagsimbuganay sang mga pantasya kag matuod nga mga hitabo. Masami nagakalipat ang kabataan nga lalaki sang ila mga damgo. Ang kabataan nga babayi, sa pihak nga bahin, masami nagapanugid ukon nagasulat tuhoy sa ila mga damgo. Agod maumpawan sa mga kahuol tuga sang mga hupa, panugda sang mga eksperto, dapat isugid sang kabataan ang ila mga damgo, idrowing ini, ukon iarte ang isa ka eksena sini, report sang Berliner Zeitung. Kon ginasunod ini nga mga panugda, sa sulod sang pila ka semana magalaka na lang ang mga pagdamgo kag indi na makahaladlok.
Mga Doktor nga Nagiyan sa Droga
Suno sa mga awtoridad sa medisina sa Britanya, “isa sa 15 ka doktor ang nagiyan sa alkohol ukon mga droga,” report sang The Medical Post sa Canada. Sa panikasog nga malubad ang problema, ginapanugda sang nagapanguna nga mga organisasyon sa medisina sa Britanya nga maghimo sing kibot nga mga pag-usisa sa droga agod makilala ang mga doktor nga nagaabuso sa droga ukon alkohol. Ginabulubanta nga kapin sa 9,000 ka doktor sa Britanya, mga lalaki kag babayi, ang mahimo nga nagaabuso sa alkohol ukon sa iban pa nga droga. Sing makapakibot, ang iban nga doktor “wala nagapabulong bangod wala sila makahibalo kon ano nga mga bulig ang himuon sa ila,” siling sang magasin.
Ang Pag-init sa Pagkaon Wala Nagapatay sa mga Hilo
Ang karne nga wala ginsulod sa repridyeretor sing sobra sa duha ka oras pagkatapos ginluto indi dapat kaunon, siling sang Tufts University Health & Nutrition Letter. Apang indi bala mapatay ang makahalalit nga bakterya kon lutuon ini liwat? “Ang pag-init sa nabilin nga karne mahimo makapatay sa bakterya nga nagtubo sa guwa sini, apang indi sini mapatay ang nagatuga-sing-balatian nga mga hilo nga ginpatubas sang pila ka sahi sang bakterya,” siling sang Nutrition Letter. Ang hilo nga ginpatubas sang kinaandan nga bakterya nga staphylococcus makatuga sing pagsakit sang tiyan, lupot, pagdigwa, pagpalamugnaw, hilanat, kag sakit sang ulo. “Kag bisan ang sobra nga pagpabukal sa mga pagkaon indi makapatay sa sina nga hilo.”
Karnabal sa Brazil
“Ang karnabal mahimo nga amo ang nagpasikat sa Rio de Janiero, apang madamo nga mga taga-Brazil ang indi interesado,” report sang Nando.net. Madamo nga tawo sa bilog nga kalibutan ang nagapati nga importante gid sa mga taga-Brazil ang tuigan nga piesta. Apang, tuhay ang ginapakita sang isa ka pagtuon sang Institute for Social Research sang Brazil. Nasapwan sini nga 63 porsiento sang mga taga-Brazil ang wala nagapakigbahin sa kapiestahan, 44 porsiento ang nagsiling nga indi gid sila interesado,” kag 19 porsiento ang nagsiling nga “naugot [sila] sa karnabal.” Ang pamantalaan nga Jornal do Brasil nagreport nga wala gani ginpasalida sang panguna nga estasyon sang telebisyon sang pungsod ang mga paindis-indis sang parada nga samba sini nga tuig. Apang, linibo ka turista ang nagapanong sa Brazil agod masaksihan ang piesta. Kag sanglit ang Brazil amo ang may pinakamataas nga rekord sang AIDS, ang ministri para sa ikaayong lawas nagapanghatag sing minilyon nga condom sa tion sang karnabal.
“De-buenas nga Kahoy Sang Loterya”
Ang akig nga mga tagaminuro malapit sa Bangkok, Thailand, namahog nga sakiton ang propesyonal nga mga koridor nga ginasuspetsahan nila nga amo kuno ang nagsunog sa ila “de-buenas nga kahoy sang loterya,” report sang South China Morning Post. Ang “kahoy sang swerte” nagsikat sa bug-os nga pungsod nga amo ang nagahatag sing mga tip agod magdaug sa mga loterya, gani naakig ang lokal nga mga tagaminuro sang nahibaluan nila nga ginsunog sang mga arsonista ang kahoy. “Akig ako kaayo,” siling ni Dongmalee. “Nakadaug ako mismo paagi sadto nga kahoy kag nakakuwarta ako paagi sa pagtudlo sa iban kon paano ini basahon.” Apang, kutob sang pagsunog, naakig kuno ang espiritu sang kahoy, kag suno sa mga tagaminuro wala na kuno nagahatag sing tip sa loterya ang espiritu. Ang report nagsiling nga ang mga tagaminuro nagaplano nga magkuha sing Budhista nga mga monghe agod hayluhon ang espiritu sang kahoy nga maghatag liwat sing tip sa loterya.
Sobra nga TV, Diutay nga Pagbasa
Suno sa isa ka surbe sang Audiovisual Media Institute sa Gresya, may yara 3.8 milyones ka TV para sa 3.5 milyones ka puluy-an sa sina nga pungsod; 1 sa 3 ka puluy-an ang may yara man sing videocassette recorder. Ang pamantalaan sang Atenas nga To Vima nagreport nga ang promedyo nga kalawigon sang pagtan-aw sing TV sang mga Griego adlaw-adlaw halos apat ka oras sang 1996, kon ipaanggid sa kulangkulang sa duha ka oras kag tunga sang 1990. Indi makapakibot nga nagnubo sing daku ang pagbasa. Ginpakita sang surbe nga ang ordinaryo nga Griego nagabasa sing 42.2 ka pamantalaan sang 1989, apang sang 1995 ina nga numero nagnubo sa 28.3. Sing kaanggid, ang pagbasa sing magasin nagnubo sing 10 porsiento sadto man nga tuig.
Mga Tigulang nga Kulang Sing Masustansia nga Pagkaon
“Ang mga tigulang masami nga wala nagakaon sing nagakaigo amo nga madali sila magbalatian,” report sang Nassauische Neue Presse, sa Frankfurt, Alemanya. Amo sini ang nangin konklusion pagkatapos nga masurbe ang kapin sa 2,500 ka lalaki kag babayi nga nagaedad sing labaw sa 70 anyos sa napulo ka pungsod sa Europa. Madamo ang nagahunahuna nga diutay lamang nga pagkaon ang ginakinahanglan sang mga tigulang, apang ang tuman ka diutay nga calorie nagapaluya sang resistensia sa balatian. Dugang pa, ang pagkaon sang mga tigulang masami nga indi masustansia bangod nagaluto sila sing tingob nga pagkaon sing abanse kag ginatago ini sing madugay. Dugang pa, madamo ang nagakaon sing diutay kaayo nga preska nga prutas kag mga utan, ilabi na kon indi pa tigbulunga. Ang pagtuon naghinakop nga dapat pahanumdumon sang mga manugbulong ang tigulang nga mga pasyente nga “magkaon sing maayo kag sing regular.” Ginrekomendar man nga hatagan sing dugang pa nga paghanas sa ehersisyo ang mga tigulang, bangod ang pisikal nga pag-ehersisyo nagapagana sa pagkaon.
Ang Biblia Matigayon sa 2,197 ka Lenguahe
“Ang mga bahin sang Biblia ginbadbad sa 30 pa ka lenguahe sang nagligad nga tuig, nga naglab-ot sa 2,197 nga kabug-usan nga kadamuon sang lenguahe diin matigayon ang Kasulatan,” report sang ENI Bulletin, sa Geneva, Switzerland. Ang bug-os nga Biblia matigayon na karon sa 363 ka lenguahe, lakip ang ginhimo nga mga lenguahe subong sang Esperanto. Ang United Bible Societies (UBS) may listahan sang mga lenguahe diin may nabalhag nga dimagkubos isa ka tulun-an sang Biblia. Si Fergus Macdonald, sekretaryo heneral sang UBS, nagsiling nga ang tulumuron amo nga ang “Pulong sang Dios mabadbad sa lokal nga lenguahe sang mga tawo.”