Pagbantay sa Kalibutan

Nagakadula nga Rain Forest

Padayon nga nagakadula sing tuman kadasig ang rain forest sa Amazon. Sa tagsa sang nagligad nga tatlo ka tuig, 1.9 milyones ektaryas ang nadula, nga katumbas sa mga “pito ka halampangan sing football kada minuto,” report sang magasin nga Natural History. Sa tapos mapanguha ang mapuslanon nga mga tablon sa kagulangan, masami nga ginasunog ang nabilin nga mga tanom agod matamnan ang duta. Apang, “samtang nagakasunog ukon nagakadunot ang mga kahoy kag iban pa nga tanom, nagapaguwa ini sing tuman kadamo nga carbon dioxide, methane, kag nitrous oxide sa atmospera, nga nagapalala sa greenhouse effect.” Ang epekto sang pagguwa sini nga sahi sang gas mahimo nga “katumbas sa pagkapapas sang dugang pa nga 1 tubtob 3 milyones ektaryas sang rain forest kada tuig,” siling sang magasin.

Ang mga Babayi kag ang Balatian sa Tagipusuon

Tubtob sang dekada 1960, sa Brazil halos mga lalaki lamang ang may balatian sa tagipusuon, report sang magasin nga Veja. Apang, nagbag-o ini sang nagtrabaho man ang mga babayi. Sang ang mga babayi kaangay sang lalaki napadayag man sa “kahuol, pagpanigarilyo kag pagkaon sa mga fastfood,” mas madamo nga babayi ang nagbalatian sa tagipusuon. Walay sapayan nga nagapati ang iban nga ang mga babayi may nagaamlig nga hormone batok sa mga balatian sa tagipusuon, “paglampas sa edad nga 35, ang nagaamlig nga hormone nagadiutay, nga nagapadayag sa mga babayi sa pareho nga katalagman kaangay sa mga lalaki,” siling sang magasin. Sang 1995, ang atake sa tagipusuon nagpatay sing duha ka pilo nga kadamuon sang mga babayi sa Brazil sangsa kon tingubon ang napatay bangod sa kanser sa suso kag sa taguangkan.

Pagkaguba Sang Pamilya sa Bolivia

Kapin sa 70 porsiento sang mga taga-Bolivia ang nagaantos sing kaimulon, report sang Bolivian Times. Subong resulta, madamo nga kabataan ang “nagabiya sa ila naguba nga pamilya kag nagapuyo sa mas masingki nga palibot sa kalye.” Diri nila matun-an ang paggamit sing cocaine kag sing iban pa ginasinghot nga droga subong sang paint thinner kag glue. Ginabulubanta nga 88 porsiento sang ginagamit nga droga sa Bolivia ang ginagamit sang mga pamatan-on sa edad nga 5 tubtob 24. Sa amo ang ginadilian nga paggamit sing droga nagdugang sing 150 porsiento sang nagligad nga 15 ka tuig. Suno sa Times, “madamo ang nagapati nga ang gamot nga kabangdanan sini amo ang pagkaguba sang kinaandan nga kahimusan sang pamilya.”

Ang Neutrino Nasapwan nga May Kabug-aton

Ang neutrino isa ka magamay nga sub-atomiko nga elemento nga wala sing electric charge, nga nagalupad sing halos pareho kadasig sa kapawa, kag talagsa lang nagasimpon sa bisan ano nga butang. Ang mga neutrino madali kuno makasibad sa duta nga wala nagaigo sa bisan isa ka atomo. Walay sapayan sini, ining maila nga mga partikulo natalupangdan kasan-o lang sa bug-os nga kalibutan sang ginpahibalo sang mga sientipiko sa Takayama, Japan nga ang neutrino nasapwan nga may kabug-aton. Sanglit ginapalibutan sang mga neutrino ang uniberso, nagapati ang pila ka sientipiko nga ang tingob nga kabug-aton sini mahimo nagadugang sing hustuhan nga kabug-aton sa uniberso nga nagapahinay sa pagsangkad sini.

Dumaan nga Hinimo Sang Tawo nga Bato

Natukiban sang mga arkeologo ang una nga ebidensia sang hinimo sang tawo nga bato sa Mashkan-shapir, isa ka dumaan nga siudad nga ang mga kagulub-an sini makit-an sa karon nabagatnan nga Iraq. Ginasiling sang mga geologo kag mga arkeologo nga ang bato ginhimo paagi sa pag-init sing labnang nga ginkuha sa suba sang Tigris kag Eufrates tubtob sa makatunaw nga kainiton kag dayon amat-amat nga ginapabugnaw “agod mangin isa ka tip-ak sang matig-a nga bato nga kon tulukon kaangay sa bato halin sa bulkan nga ginatawag basalt,” report sang The New York Times. May kakulang anay sing panguna nga mga materyales sa pagtukod sa sini nga duog, amo nga ang hinimo sang tawo nga basalt “ginpatubas sa pila ka kadamuon subong salili sa tunay nga basalt.” Ang hinimo sang tawo nga bato, amo ang gingamit sa pagtukod sa Mashkan-shapir mga 4,000 ka tuig na ang nagligad.

Mga Paandam Samtang Nagaluto

Kutob sang 1990 tubtob 1994, ang pinakamasunson nga ginatunaan sang kamatayon sang mga babayi nga nasunog sa Summer Redstone Burn Center sa Massachusetts General Hospital amo ang pagkasunog sang bayo samtang nagaluto ang biktima, siling sang Tufts University Health & Nutrition Letter. Sa masami, ang mga biktima amo ang mga babayi nga nagaedad sing 60 anyos ukon tigulang pa nga ang ila halog nga mga pako nagatunton sa kalayo sang pugon samtang ginakuha nila ang takuri. Ang masunod nga mga panugda makabulig sa mga tawo agod malikawan ang makatalagam nga mga pagkapaso. Samtang nagaluto, (1) indi magsuksok sing bathrobe ukon sing bisan ano nga halog nga bayo kon nagaluto, (2) gamita ang sa unahan nga burner agod mabuhinan ang katalagman nga mapaso samtang ginakab-ot ang mga kolon ukon kalaha, (3) magsuksok sing nagabato-sa-kalayo nga panapton.