Mapaayo Bala sang Siensia ang Tanan nga Balatian?

MAPAAYO bala sang moderno nga siensia ang tanan nga balatian? Ginapatalupangod bala sang mga tagna sang Isaias kag Bugna sa Biblia ang tion nga ang tawo mismo ang magapaluntad sang isa ka kalibutan nga wala na sing balatian? Bangod sang madamo nga kadalag-an sa pag-atipan sa panglawas, nagahunahuna ang iban nga posible gid ini.

Ang mga gobierno kag ang mga tawo ukon organisasyon nga nagahimo sing mga buhat sang kaluoy nagabinuligay karon upod sang Nasyones Unidas sa tumalagsahon nga kampanya batok sa balatian. Ang isa ka kampanya amo ang pagbakuna sa mga bata sa imol nga mga pungsod. Suno sa United Nations Children’s Fund, kon magmadinalag-on ang mga pungsod sa ila mga tulumuron, “sa 2015, kapin sa 70 milyones ka bata nga nagapuyo sa pinakaimol nga mga pungsod sang kalibutan ang makabaton kada tuig sing nagaluwas-kabuhi nga mga bakuna batok sa masunod nga mga balatian: anos, diphtheria, tetanus, barukoy, tipdas, rubella, yellow fever, haemophilus influenzae type B, hepatitis B, polio, rotavirus, pneumococcus, meningococcus, kag Japanese encephalitis.” Ginpanikasugan gid nila nga iaman ang sadsaran nga mga kinahanglanon para sa maayo nga panglawas, subong sang pagtigayon sing matinlo nga tubig, mas masustansia nga pagkaon, kag edukasyon sa katinlo.

Apang, indi lamang ang pag-aman sing sadsaran nga pag-atipan sa panglawas ang ginahandum sang mga sientipiko. Ang moderno nga teknolohiya nagahimo sing daku nga pagbag-o sa patag sang medisina. Madugay na ginasiling nga halos kada walo ka tuig, ang ihibalo sang mga sientipiko tuhoy sa medisina nagadoble. Ang masunod isa lamang ka halimbawa sang pila sa pinakaulihi nga teknolohiko nga mga kadalag-an kag tulumuron sa pagpakig-away batok sa balatian.

◼ X-Ray imaging Sa kapin sa 30 ka tuig, ang mga doktor kag mga ospital nagagamit sang ginatawag nga CT scan. Ang acronym nga CT nagakahulugan sing computed tomography. Ang mga CT scanner nagapatubas sang tatlo sing dimension nga X-ray nga mga larawan sang nasulod nga bahin sang aton lawas. Ini nga mga larawan mapuslanon sa pagsayasat sa balatian kag sa pag-usisa sa mga abnormalidad sa nasulod nga bahin sang lawas sang tawo.

Bisan pa ginabaisan ang tuhoy sa mga katalagman may kaangtanan sa pagkanadayag sa radiasyon, ang mga eksperto sa medisina malaumon tuhoy sa palaabuton nga mga benepisyo sining nagauswag nga teknolohiya. Si Michael Vannier, isa ka propesor sa radyolohiya sa University of Chicago Hospital, nagsiling: “Sa sulod lamang sang nagligad nga pila ka tuig, ang pag-uswag tuman kadasig kag halos di-mapatihan.”

Ang mga CT scanner mas madasig karon, mas sibu, kag mas barato. Ang isa ka importante nga bentaha amo ang kadasigon sang pinakabag-o nga mga pamaagi sa pag-scan. Matuod ini ilabi na kon naga-scan sang tagipusuon. Bangod ang tagipusuon dalayon nga nagapitik, madamo nga X-ray nga mga larawan sini ang buron anay, amo nga mabudlay ini basahon sing husto. Subong sang ginapaathag sang magasin nga New Scientist, ang bag-o nga mga scanner nagakinahanglan sing “un-tersia lamang sang isa ka segundo sa paglibot sa lawas, mas madasig sangsa isa ka pitik sang tagipusuon,” amo nga makakuha ini sing mas matin-aw nga mga larawan.

Sa bulig sang pinakabag-o nga mga scanner, indi lamang makita sang mga doktor ang mga detalye sang hitsura sang nasulod nga bahin sang lawas kundi mausisa man ang biokemiko nga pagpanghikot sang espesipiko nga mga bahin. Bangod sini, posible na nga matukiban ang presensia sang kanser samtang nagaumpisa pa lang ini.

◼ Pag-opera paagi sa robot Ang moderno kag masibod nga mga robot indi na isa lamang ka science fiction—sa di-magkubos sa patag sang medisina. Linibo ka pag-opera na ang ginahimo sa bulig sang mga robot. Sa pila ka hitabo ang mga manugbusbos nagaopera nga ginagamit ang isa ka de-remote control nga makina nga nagapaposible sa ila nga maniobrahon ang pila ka daw robot nga mga butkon sini. Ini nga mga butkon nasangkapan sing mga scalpel, gunting, kamera, cautery, kag iban pa nga kasangkapan sa pag-opera. Paagi sa sini nga teknolohiya, mahimo sang mga manugbusbos ang delikado kaayo nga mga operasyon sing sibu gid. “Natukiban sang mga manugbusbos nga nagagamit sini nga pamaagi nga ang pasyente mas diutay nga dugo ang nawasi kag mas diutay nga sakit ang nabatyagan, mas manubo ang katalagman nga may komplikasyon, mas malip-ot ang pagtener sa ospital kag mas madasig ang pagpaayo sangsa mga pasyente nga gin-operahan sa kombensional nga paagi,” report sang magasin nga Newsweek.

◼ Nanomedicine Ang nanomedicine amo ang paggamit sang nanotechnology sa patag sang medisina. Ang nanotechnology naman amo ang siensia sang paggamit kag pagdesinyo sing tuman kagamay nga mga butang. Ang talaksan sang pagtakus nga ginagamit sa sini nga teknolohiya ginatawag nga nanometer, nga amo ang ika-isa ka bilyon sang isa ka metro.a

Agod mahibaluan kon daw ano kagamay ini nga takus, ang pahina nga imo karon ginabasa mga 100,000 ka nanometer kadamol, kag ang buhok sang tawo mga 80,000. Ang mapula nga selula sang dugo may diametro nga mga 2,500 ka nanometer. Ang bakterya mga 1,000 ka nanometer kalaba, kag ang virus mga 100 ka nanometer. Ang imo DNA may diametro nga mga 2.5 ka nanometer.

Ang mga sumalakdag sini nga teknolohiya nagapati nga sa malapit nga palaabuton, ang mga sientipiko makaimbento sing magamay kaayo nga mga makina sa paghimo sang mga pamaagi sang pagbulong sa sulod sang lawas sang tawo. Masami ginatawag nga nanomachine, dalhon sining magamay nga robot ang tuman kagamay nga mga kompyuter nga may yara espesipiko kaayo nga mga instruksion. Sing makatilingala, ining medyo masibod nga mga makina may mga bahin nga magamay pa sa 100 ka nanometer. Beinte-singko ka beses ini nga mas magamay sangsa diametro sang isa ka mapula nga selula sang dugo!

Bangod tuman ini kagamay, ginalauman nga sa pila ka adlaw ang magamay nga mga makina makalakbay sa magagmay nga mga ugat nga ginailigan sang dugo kag makadala sing oksiheno sa tisyu nga kulang sing mapula nga selula sang dugo, kuhaon ang mga nagasupon gikan sa ugat kag ang plaque gikan sa mga selula sa utok, kag pangitaon kag patyon pa gani ang mga virus, bakterya, kag iban pa nga makalalaton nga mga elemento. Ang mga nanomachine mahimo man gamiton sa pagdala sang mga bulong direkta sa espesipiko nga mga selula.

Ginapakotpakot sang mga sientipiko nga, sa bulig sang nanomedicine, ang kanser madali na matukiban. Si Dr. Samuel Wickline, isa ka propesor sa medisina, pisika, kag biomedical engineering, nagsiling: “Daku gid ang posibilidad nga matukiban ang tuman kagamay nga mga kanser sing mas temprano sangsa nagligad kag mabulong ini paagi sa maisog nga mga bulong sa kon diin lamang makita ang bukol, kag sa amo man nga tion mabuhinan ang bisan anong makahalalit nga mga side effect.”

Bisan pa daw isa lamang ini ka pagdalamguhanon, para sa pila ka sientipiko, ang nanomedicine posible gid. Nagalaum ang nagapanguna nga mga manugpanalawsaw sa sini nga patag nga sa sulod sang masunod nga dekada, ang nanotechnology magamit sa pagkay-o kag sa pag-areglo liwat sang molekula sang buhi nga mga selula. Ang isa ka sumalakdag nagsiling: “Dulaon sang nanomedicine ang halos tanan nga kinaandan nga mga balatian sang ika-20 nga siglo, ang halos tanan nga kasakit kag pag-antos sa pagpabulong, kag dugangan ukon palawigon sini ang mga ikasarang sang tawo.” Bisan karon ang pila ka sientipiko nagareport sing kadalag-an sa paggamit sing nanomedicine sa mga sapat sa laboratoryo.

◼ Genomics Ang pagtuon sa kinaiya sang gene ginatawag nga genomics. Ang tagsa ka selula sa lawas sang tawo puno sing madamo nga mga bahin nga kinahanglanon sa kabuhi. Ang isa sini nga mga bahin amo ang gene. Ang tagsatagsa sa aton may yara mga 35,000 ka gene nga nagapat-od sang duag kag sahi sang buhok, duag sang panit kag mata, kataason, kag iban pa nga bahin sang aton pisikal nga hitsura. Ang aton mga gene nagatungod man sing importante nga papel sa pagpat-od sang kalidad sang mga organo sa sulod sang aton lawas.

Kon masamad ang mga gene, may epekto ini sa aton panglawas. Sa katunayan, ang pila ka manugpanalawsaw nagapati nga ang tanan nga balatian resulta sang pagkasamad sang gene. Ang pila ka depektuso nga gene napanubli naton sa aton mga ginikanan. Ang iban naman nasamad bangod sang pagkanadayag sa makahalalit nga mga elemento sa aton palibot.

Nagalaum ang mga sientipiko nga matukiban nila sa dili madugay ang espesipiko nga mga gene nga ginabangdan sang aton pagmasakit. Paagi sa sini, mahangpan na sang mga doktor, halimbawa, kon ngaa ang pila ka indibiduwal mas madali nga magmasakit sing kanser sangsa iban ukon kon ngaa ang isa ka sahi sang kanser mas maisog sa pila ka tawo sangsa iban. Mahimo man ipakita sang genomics kon ngaa ang isa ka bulong epektibo para sa iban nga mga pasyente apang para naman sa iban indi.

Ining espesipiko nga mga impormasyon tuhoy sa gene mahimo magresulta sa ginatawag nga personalized medicine. Paano ka makabenepisyo gikan sa sini nga teknolohiya? Ang ideya nga personalized medicine nagapahangop nga ang pag-atipan sa panglawas mahimo ibagay nahisanto sa pinasahi nga kinaiya sang imo mga gene. Halimbawa, kon sa pagtuon sang imo mga gene nakita nga mas madali ka matapikan sing isa ka partikular nga balatian, matukiban na sang mga doktor ang amo nga balatian antes pa maglutaw ang bisan ano nga sintomas. Ang mga sumalakdag nagasiling nga sa mga kahimtangan nga ang balatian wala pa maglutaw, ang husto nga pagpabulong, pagkaon, kag pagbag-o sang pagginawi mahimo pa gani makatapna sang balatian.

Ang imo mga gene magasugid man sa mga doktor sang indi maayo nga reaksion sang pila ka sahi sang bulong sa imo lawas. Ini nga impormasyon magabulig sa mga doktor sa pagreseta sing husto nga sahi sang bulong kag dosis nga kinahanglan mo. Ang The Boston Globe nagreport: “Sa tuig 2020, ang epekto [sang personalized medicine] mahimo nga mas daku gid sangsa ginahunahuna sang bisan sin-o sa aton karon. Ang bag-o kag pasad sa gene nga mga bulong nga espesipiko nga gindesinyo para sa panglawas sang tagsa ka indibiduwal pagahimuon para sa diabetes, balatian sa tagipusuon, Alzheimer’s disease, schizophrenia, kag madamo pa nga balatian nga ginabangdan sang kamatayon sang madamo sa aton katilingban.”

Ang mga teknolohiya nga nasambit na isa lamang ka halimbawa sa kon ano ang ginasaad sang siensia para sa palaabuton. Ang ihibalo sa medisina padayon nga nagauswag sa tumalagsahon nga kadasigon. Apang ang mga sientipiko wala nagalaum nga malapit na nila madula sing bug-os ang tanan nga balatian. Madamo nga problema ang daw indi gihapon malubad.

Daw Indi Malubad nga mga Problema

Mahimo pahinayon sang pagginawi sang tawo ang pag-uswag sa pagdula sa balatian. Halimbawa, nagapati ang mga sientipiko nga ang halit nga ginhimo sang tawo sa pila ka partikular nga mga ecosystem nagresulta sa bag-o kag makatalagam nga mga balatian. Sa isa ka interbyu sa magasin nga Newsweek, si Mary Pearl, presidente sang Wildlife Trust, nagpaathag: “Kutob sang tungatunga sang katuigan 1970, kapin sa 30 ka bag-o nga mga balatian ang naglutaw, lakip na ang AIDS, Ebola, Lyme disease kag SARS. Ang kalabanan sini ginapatihan nga naghalin sa ilahas nga mga sapat kag nagsaylo sa mga tawo.”

Dugang pa, ang mga tawo nagakaon sing mas diutay nga prutas kag utanon kag mas madamo nga kalamay, asin, kag saturated fat. Ini lakip ang diutay nga pisikal nga aktibidad kag ang iban pa nga di-makapapagros nga mga batasan nagresulta sa mas madamo nga balatian sa tagipusuon. Ang pagpanabako nagadugang, nga nagresulta sa malubha nga mga balatian kag kamatayon sang minilyon sa bug-os nga kalibutan. Kada tuig mga 20 milyones ka tawo ang nasamaran sing malubha ukon napatay bangod sang mga aksidente sa salakyan. Ang inaway kag iban pa nga mga sahi sang kasingki nagapatay kag nagahalit sa minilyon pa. Minilyon ang nagamasakit subong resulta sang pag-abuso sa alkohol ukon droga.

Ang kamatuoran amo nga bisan ano pa ang kabangdanan, kag walay sapayan sang tanan nga pag-uswag sa teknolohiya sang medisina, ang pila ka balatian padayon gihapon nga nagatuga sang daku nga pag-antos. Suno sa World Health Organization (WHO), ‘kapin sa 150 milyones ka tawo ang nagamasakit sing depresyon sa bisan ano nga tion, mga 25 milyones sing schizophrenia, kag 38 milyones sing kuyap.’ Minilyon ang nagamasakit sing HIV/AIDS, lupot, malaria, tipdas, pulmonya, kag anos, nga nagapatay sa di-maisip nga mga kabataan kag lamharon nga mga adulto.

May iban pa nga daw indi malubad nga mga problema nga nagaupang sa pagdula sa mga balatian. Ang duha ka daku nga upang amo ang kaimulon kag ang garok nga gobierno. Sa isa ka report sining karon lang, ang WHO nagsiling nga minilyon sang napatay sa makalalaton nga mga balatian ang nasalbar kuntani kon indi bangod sang kapaslawan sang gobierno kag sang kakulang sing pundo.

Ang ihibalo sa siensia kag ang tumalagsahon nga mga pag-uswag sa teknolohiya sang medisina makabulig bala sa paglubad sini nga mga problema? Makita bala naton sa dili madugay ang isa ka kalibutan nga wala na sing balatian? Sa pagkamatuod, ang mga pamaagi nga ginlaragway sa ibabaw wala nagahatag sing maathag nga sabat. Apang, ginasabat sang Biblia ini nga pamangkot. Binagbinagon sang masunod nga artikulo kon ano ang ginasiling sang Biblia tuhoy sa tion nga wala na sing balatian.

[Nota]

[Kahon/Mga retrato sa pahina 7]

X-ray imaging

Ang mas matin-aw kag mas sibu nga mga larawan sang lawas sang tawo makabulig sa pagtukib sa balatian samtang nagaumpisa pa lang ini

[Credit Lines]

© Philips

Siemens AG

Pag-opera paagi sa robot

Ang mga robot nga may mga kasangkapan sa pag-opera nagabulig sa mga doktor sa paghimo sang delikado kaayo nga operasyon sing daw di-mapatihan nga pagkasibu

[Credit Line]

© 2006 Intuitive Surgical, Inc.

Nanomedicine

Ang tuman kagamay nga mga makina nga ginhimo sang tawo mahimo makabulig sa mga doktor sa pagbulong sang balatian sa selula pa lang. Ginapakita sini nga larawan ang ideya sang dibuhista tuhoy sa mga nanomachine nga nagailog sang hilikuton sang mapula nga mga selula sang dugo

[Credit Lines]

Artist: Vik Olliver (vik@diamondage.co.nz)/ Designer: Robert Freitas

Genomics

Paagi sa pagtuon sa kinaiya sang gene sang isa ka tawo, nagalaum ang mga sientipiko nga matukiban kag mabulong ang balatian bisan antes pa mabatyagan sang pasyente ang bisan ano nga sintomas

[Credit Line]

Chromosomes: © Phanie/ Photo Researchers, Inc.

[Kahon sa pahina 8, 9]

Anom ka Indi Malutos nga mga Kaaway

Ang ihibalo sa medisina kag sa may kaangtanan nga mga teknolohiya padayon nga nagauswag sa tumalagsahon nga kadasigon. Walay sapayan sini, ang makalalaton nga mga balatian nagasalakay gihapon sa kalibutan. Ang nagapatay nga mga balatian nga ginalista sa ubos wala gihapon malutos.

HIV/AIDS

Mga 60 milyones ka tawo ang may HIV, kag mga 20 milyones ang napatay sa AIDS. Sang 2005 lima ka milyon ang bag-o nga nagmasakit sini kag kapin sa tatlo ka milyon ang napatay sa AIDS. Lakip sa mga biktima amo ang kapin sa 500,000 ka kabataan. Ang kadamuan sang may AIDS wala makabaton sing nagakaigo nga pagbulong.

Lupot

Bangod mga apat ka bilyon ang nagamasakit sini kada tuig, ang lupot ginalaragway subong ang panguna nga kabangdanan sang pagkapatay sang mga imol. Resulta ini sang lainlain nga makalalaton nga balatian nga mahimo malaton paagi sa mahigko nga tubig ukon pagkaon ukon sa kakulang sing nagakaigo nga katinlo sa lawas. Ini nga mga paglaton amo ang kabangdanan sang pagkapatay sang kapin sa duha ka milyon ka tawo kada tuig.

Malaria

Kada tuig, mga 300 milyones ka tawo ang nagamasakit sing malaria. Mga isa ka milyon ang nagakapatay kada tuig, ang madamo sa ila mga bata. Sa Aprika isa ka bata ang nagakapatay sa malaria kada 30 segundos. Suno sa World Health Organization (WHO), “wala pa makatukib ang siensia sing isa ka madasig makapaayo nga bulong para sa malaria kag madamo ang nagaduhaduha kon matukiban pa ang amo nga bulong.”

Tipdas

Sang 2003, kapin sa 500,000 ka tawo ang napatay sa tipdas. Ang tipdas isa ka tuman ka makalalaton nga balatian kag amo ang panguna nga kabangdanan sang pagkapatay sa tunga sang mga kabataan. Kada tuig mga 30 milyones ka tawo ang ginatipdas. Ang katingalahan amo nga ang isa ka epektibo kag barato nga bakuna batok sa tipdas madugay na nga matigayon sa sulod sang nagligad nga 40 ka tuig.

Pulmonya

Mas madamo nga kabataan ang nagakapatay sa pulmonya sangsa iban pa nga makalalaton nga balatian, siling sang WHO. Mga duha ka milyon ka kabataan sa ubos sang edad nga lima ka tuig ang nagakapatay sa pulmonya kada tuig. Ang kalabanan sini nagakatabo sa Aprika kag Bagatnan-sidlangan nga Asia. Sa madamo nga bahin sang kalibutan, madamo ang napatay bangod sang kulang nga mga pasilidad sa panglawas.

Anos

Sang 2003, kapin sa 1,700,000 ka tawo ang napatay sa anos (TB). Nagakabalaka gid ang mga opisyales sang ikaayong lawas sa paglutaw sang kagaw sang TB nga nagabato sa bulong. Ang iban nga mga kagaw nagabato na sa tanan nga panguna nga bulong batok sa TB. Ang mga kagaw sang TB nga nagabato sa bulong makita sa mga pasyente nga wala gawa maatipan ukon wala makatapos sang ila pagpabulong.

[Kahon/Retrato sa pahina 9]

Nagadamo ang Alternatibo nga mga Sahi sang Pagbulong

Madamo nga pamaagi sang pagpabulong ang wala ginabaton sang mga doktor sang kombensional nga pagbulong. Masami ini ginatawag nga tradisyunal nga pagbulong kag alternatibo nga pagbulong. Sa imol nga mga pungsod ang kalabanan nga mga tawo nagasandig sa tradisyunal nga pagbulong para sa ila mga kinahanglanon sa panglawas. Sa imol nga mga lugar madamo ang indi makasarang sang kombensional nga pagbulong, samtang ang iban naman mas luyag lang sang tradisyunal nga mga pamaagi.

Ang alternatibo nga mga sahi sang pagbulong nagadamo man sa manggaranon nga mga pungsod. Lakip sa labing popular nga sahi sang alternatibo nga pagbulong amo ang acupuncture, chiropractic, homeopathy, naturopathy, kag herbal nga mga bulong. Ang pila sini nga mga pamaagi gintun-an sang siensia kag napamatud-an nga makabulig sa pila ka balatian. Apang, ang pagkaepektibo sang pila ka pamaagi wala pa mapamatud-an. Bangod sang labi pa nga pagkapopular sang alternatibo nga mga sahi sang pagbulong, nag-utwas ang isyu sa kon bala indi ini makatalagam. Sa madamo nga pungsod ini nga sahi sang pagbulong indi kontrolado. Nagresulta ini sa pagdamo sang makahalalit nga pagmatumato sa pagbulong sa kaugalingon, peke nga mga bulong, kag pagpangdaya. Bisan pa maayo sing tinutuyo, ang mga abyan kag mga himata nga kulang sing supisyente nga paghanas masami nga nagahatag sing laygay tuhoy sa pagpabulong. Ini tanan nagresulta sa indi maayo nga mga reaksion sa lawas kag sa iban pa nga mga katalagman sa panglawas.

Sa pila ka pungsod diin may yara regulasyon tuhoy sa alternatibo nga pagbulong, ginabaton kag ginahimo na sang kombensional nga mga doktor ang alternatibo nga mga sahi sang terapiya. Apang, wala gihapon sing basihan ang magsiling nga mapaluntad sini nga mga pamaagi ang isa ka kalibutan nga wala na sing balatian.