Kanser sa Suso—Ano ang Paabuton Mo? Paano Mo Ini Atubangon?

DAW wala sing rason nga magbalatian sing kanser si Conchita.a Wala sing may kanser sa suso sa ila pamilya kag mapagros sia sa edad nga 40. Regular man sia nga nagapatsek-ap sang iya suso kag normal ang mga resulta sini. Pero isa ka adlaw, samtang nagapaligo sia, may nahikapan sia nga bukol sa iya suso. Kanser na gali ato. Naurungan si Conchita kag ang iya bana sang ginpaathag sang doktor ang dapat niya himuon.

Sang una, kon may kanser ang isa sa suso, ang solusyon lang sang doktor amo ang mastectomy. Isa ini ka operasyon nga ginakuha ang suso, mga lymph node sa dughan kag ilok, kag ang maskulo sa dughan. Ang chemotherapy ukon radiation masami nga nagapalawig sang pag-antos. Gani madamo ang mas nahadlok sa pagpabulong sangsa balatian mismo.

Mabudlay gid pakigbatuan ang kanser sa suso kay mabutang ang isa sa mabudlay nga sitwasyon. Dapat niya ipakuha ang iya suso kag antuson ang masakit nga epekto sini bangod sa pagpabulong. Pareho ni Conchita, ang mga may kanser sa suso subong madamo na sing pililian nga paagi sa pagbulong.b Ang padayon nga pagtuon sa medisina kag mga report sa media nagahatag sing paglaum nga mabulong ang kanser paagi sa bag-o nga mga medisina, paghibalo sini sing abanse, kag pagpili sing pagkaon.

Bisan pa madamo na sing natukiban sa medisina, ang kanser sa suso amo ang panguna nga rason sa pagkapatay sang mga babayi nga may kanser.c Madamo sing may kanser sa suso ang nagaistar sa manggaranon nga mga pungsod sang Aminhan nga Amerika kag Katundan nga Europa. Pero nagadamo man ini subong sa Asia kag Aprika. Ang matuod, mas madamo pa ang nagakapatay diri sa kanser sa suso. Ngaa? “Tungod wala ini nahibaluan sing temprano,” siling sang isa ka doktor sa Aprika. “Ang kalabanan nagapadoktor lang kon malala na.”

Mas daku ang risgo nga magbalatian ang isa sing kanser kon may edad na sia. Mga 80 porsiento sang mga may kanser ang nagaedad sing sobra 50. Pero ang kanser sa suso isa sa mga kanser nga madali bulngon. Ang 97 porsiento sang mga babayi nga may kanser sa suso buhi pa pagligad sang lima ka tuig bangod natukiban ang ila kanser sing temprano kag wala pa maglapta. Nalampasan na ni Conchita ining lima ka tuig.

Pagsugod sang Kanser sa Suso

Pareho kay Conchita, masami nga mahibaluan ang kanser sa suso bangod sa mahikapan nga bukol. Pero mga 80 porsiento sang mga bukol indi kanser. Sa masami cyst lang ini.

Nagasugod ang kanser bangod sa makahalalit nga mga selula nga madasig magdamo kag amat-amat nga mangin tumor. Mangin kanser ini nga tumor kon atakehon sini ang iban nga selula. Ang iban madasig magtubo, ang iban naman napulo pa ka tuig antes matukiban.

Para mabal-an kon may kanser gid man si Conchita, ang iya doktor naggamit sing manipis nga dagom para magkuha sing sampol nga tisyu sa bukol. Ini nga selula may kanser na. Gani, gin-operahan sia para kuhaon ang tumor kag ang tisyu sa palibot sang iya suso kag para mahibaluan ang stage (kadakuon, klase, kag kon naglapta na) kag grade (kadasigon sang paglapta) sang iya tumor.

Madamo nga pasyente nga pagkatapos sang operasyon nagapabulong pa gid para indi na magbalik ukon maglapta ang kanser. Mahimo maggua ang selula nga may kanser sa tumor kag maglapta paagi sa kaugatan ukon lymphatic system kag magtubo liwat. Mangin makamamatay ini kon maglapta (metastasis) ang kanser sa utok, atay, tul-an, ukon mga baga.

Nagpa-radiation kag nagpa-chemotherapy si Conchita para mapatay ang mga selula nga may kanser sa gintubuan sini kag sa bug-os niya nga lawas. Ang iya kanser nagakaon sing estrogen, gani nagpabulong sia para indi magdamo ang iya hormone kag indi magtubo ang kanser.

Sa moderno nga pamaagi sang pagbulong may mapilian ang mga pasyente depende sa ila edad, panglawas, kon nakaagi na sila kanser, kag kon ano ini nga klase. Halimbawa, sa kaso ni Arlette nahibaluan ang iya kanser antes pa ini maglapta sa alagyan sang gatas. Gani, ginkuha lang ang tumor sa iya suso. Si Alice nagpa-chemotherapy antes magpaopera para maggamay ang tumor. Si Janice naman, tumor lang kag sentinel lymph node, ang una nga node nga ginatuluan sang likido halin sa tumor, ang ginkuha sang iya doktor. Bangod wala sing kanser ang iya node, wala na gintandog ang iban nga node. Nalikawan ni Janice nga magbalatian sing lymphedema, ang pagbanog sang butkon kon madamo nga lymph node ang kuhaon.

Madamo na sing nahibaluan kon paano nagalapta ang kanser sa suso. Pero ang pamangkot amo, Ngaa kag paano ini nagasugod?

Mga Kabangdanan

Indi gihapon mahibaluan ang kabangdanan sang kanser sa suso. Nagasiling ang mga kritiko nga bangod mas makuartahan ang pagbulong kag pag-eksamin, mas madamo ang naga-research parte sini sangsa paghibalo sang kabangdanan kag kon paano ini likawan. Ginatun-an gihapon sang mga sientipiko ang mga kabangdanan sini. Nagapati ang pila nga ang kanser sa suso resulta sang komplikado kag amat-amat nga proseso, nga nagaumpisa sa may diperensia nga gene nga ginabangdan sang pagpanghalit sang selula. Madasig ini magdamo, dayon atakehon sini ang iban nga tisyu, kag indi ini matapna sang aton imyunidad. Amat-amat nga atakehon sini ang mga vital organ nga indi matalupangdan.

Sa diin naghalin ining may diperensia nga gene? Ang 5 asta 10 porsiento nga babayi natawo nga may mga gene nga mahimo bangdan sang kanser. Pero sa madamo nga kaso, ginaguba ang aton mapagros nga mga gene sang mga radiasyon, kemikal, kag iban pa. Mahimo ini pamatud-an sang dugang pa nga pagtuon.

Isa pa ka rason amo ang hormone estrogen, nga nagapukaw sa pila ka kanser sa suso. Gani mas mabutang sa katalagman ang babayi kon bata pa sia maabtan sang pamulanon, kon ulihi na sia magmenupos, kon may edad na sia sang magbusong, kon wala sia bata, ukon kon nagpadapat sia sing mga bulong nga may hormone. Bangod nagapagua sing estrogen ang tambok, mas delikado ang mga sobra ka tambok pagkatapos sang menupos kay wala na nagapagua sing mga hormone ang iya obaryo. Ang iban pa nga rason amo ang mataas nga level sang hormone nga insulin kag manubo nga melatonin, ang hormone nga ginapagua kon nagatulog. Apektado gid sini ang mga nagatrabaho sa gab-i.

Malapit na bala matukiban ang mga bulong sa kanser sa suso nga mas epektibo kag indi masakit? Nagatuon ang mga researcher sing mga pagbulong nga nagalakip sa paggamit sang imyunidad sang lawas kag mga bulong nga nagatapna sa pagtubo sang kanser. Nakabulig man sa mga doktor ang mga aparato pareho sang ultrasound, MRI, kag X-ray para mapadapat ang radiasyon sing eksakto kag epektibo.

Ginatun-an man sang mga sientipiko ang iban pa parte sa kanser lakip ang rason sang paglapta sini, pagpatay sa selula nga may kanser nga indi masarangan sang chemotherapy, pagtapna para indi magdaku ang selula nga may kanser, kag pagbulong sa tagsa ka tumor.

Pero sa karon, indi gid matapna ang balatian, kag nagakapatay ang mga tawo. (Roma 5:12) Ang aton Manunuga lang ang makatapna sini. Pero himuon gid bala niya ini? Ang Biblia nagsiling nga maabot ang tion nga “ang pumuluyo indi magsiling, ‘Nagamasakit ako.’”d (Isaias 33:24) Makapaumpaw gid ini!

[Mga Nota]

[Kahon/Retrato sa pahina 24, 25]

MGA PALATANDAAN

Importante nga mahibaluan ang kanser sing temprano, pero suno sa pila ka pagtuon, mahimo nga indi sibu ang resulta sang pag-eksamin sa suso kag mammogram sa mga pamatan-on nga babayi. Gani magaresulta ini sa indi nagakaigo nga pagbulong kag kabalaka. Pero, ginapalig-on gid sang mga eksperto ang mga babayi nga bantayan ang mga pagbag-o sa ila suso kag mga lymph node. Yari ang pila ka palatandaan:

● Bukol ukon pagpalangdamol sang ilok ukon suso

● Paggua sing iban nga likido sa suso luwas sa gatas

● Pagbag-o sang kolor ukon hitsura sang panit

● Abnormal nga pagsalop sang nipol kag masakit kon tandugon

[Kahon sa pahina 25]

KON MAY KANSER KA SA SUSO

● Paabuta nga mga isa ka tuig ukon sobra pa ang imo pagpabulong kag pagpaayo.

● Kon posible, mangita sing eksperto nga doktor nga magarespeto sang imo mga kinahanglanon kag pagtuo.

● Magdesisyon kamo sang imo pamilya kon sin-o ang sugiran kag kon san-o. Sa sini nga paagi mapakita sang imo mga abyan ang ila gugma sa imo kag mangamuyo upod sa imo kag para sa imo.—1 Juan 3:18.

● Batui ang kasubo paagi sa pagbasa sing Biblia, pangamuyo, kag pagpamalandong sang maayo nga mga butang.—Roma 15:4; Filipos 4:6, 7.

● Istoryaha ang mga nakaagi sing kanser sa suso kag ang mga tawo nga makapalig-on sa imo.—2 Corinto 1:7.

● Tinguhai nga kabalak-an lang ang para sa sina nga adlaw. “Indi gid kamo magkabalaka tuhoy sa masunod nga adlaw,” siling ni Jesus, “kay ang masunod nga adlaw may kaugalingon nga mga kabalaka.”—Mateo 6:34.

● Indi magpakapoy. Kinahanglan mo magpahuway sing maayo.

[Kahon/Retrato sa pahina 26]

PAGPAKIG-ISTORYA SA IMO DOKTOR

● Hibalua ang medikal nga mga termino parte sa kanser sa suso.

● Antes makigkita sa imo doktor, isulat ang imo pamangkot, kag pangabaya ang imo bana ukon iban nga kaupod nga buligan ka sa pagsulat sang ginahambal sang doktor.

● Kon may ihambal ang imo doktor nga indi mo maintiendihan, pangabaya sia nga ipaathag ini.

● Pamangkuta ang imo doktor kon pila na ka pasyente nga may kanser sa suso ang iya nabulong.

● Kon posible, magpakonsulta man sa iban nga doktor.

● Kon indi pareho ang opinyon sang mga doktor, binagbinaga ang ila eksperiensia. Pangabaya sila nga mag-istoryahanay.

[Kahon/Mga Retrato sa pahina 27]

PAG-ATUBANG SA MGA EPEKTO

Ang epekto sang pila ka pagbulong sa kanser nagalakip sang pagsuka, pagkaunot sang buhok, grabe nga kakapoy, kasakit, palaminhod ukon palamuypoy sang butkon, paa, kamot kag tiil, kag pagbag-o sang panit. Ang masunod mahimo nga magpahaganhagan sini nga mga epekto:

● Magkaon sing maayo para magbakod ang imo imyunidad.

● Irekord kon san-o ka mabaskog ukon maluya, kag ang epekto sang mga pagkaon sa imo.

● Hibalua kon ang bulong, acupuncture, ukon masahe makapahaganhagan sa pagsuka kag kasakit.

● Mag-ehersisyo sing haganhagan para magbaskog ang imo resistensia, indi magpatambok, kag pabakura ang imo imyunidad.e

● Pirme magpahuway, pero indi magpasobra sing tulog kay makadugang ini sa kakapoy.

● Indi pagpabay-i nga magmala ang imo panit. Magsuksok sing halog nga bayo. Maligo sing maalabaab nga tubig.

[Nota]

[Kahon sa pahina 28]

KON MAY KANSER ANG IMO HINIGUGMA

Paano mo masuportahan ang imo hinigugma nga may kanser? Iaplikar ini nga prinsipio sa Biblia: “Magkasadya upod sa mga tawo nga nagakasadya; maghibi upod sa mga tawo nga nagahibi.” (Roma 12:15) Ipabutyag ang imo gugma kag kabalaka paagi sa pagtawag sa telepono, pagpadala sing sulat, kard, e-mail, kag pagbisita sing makadali. Mangamuyo upod sa iya, kag basahi sia sing makapalugpay nga mga teksto sa Biblia. “Sugiri sia parte sa mga nag-ayo sa kanser, indi ang mga napatay,” siling ni Beryl. “Kadtui sia kag haksa,” panugda ni Janice, nga may kanser man. “Depende sa iya kon gusto niya istoryahan ini.” Kinahanglan pasaligon sang bana nga palangga gid niya ang iya asawa.

“May isa gid ka adlaw nga wala namon ginakabalak-an ang kanser,” saysay ni Geoff. “Luyag sang akon asawa nga indi lang ang iya balatian ang hunahunaon namon pirme. Gani nagdesisyon kami nga mag-iskedyul sing isa ka adlaw nga indi pag-istoryahan ang kanser. Sa baylo, ginapamensar namon ang positibo nga mga butang sa amon kabuhi. Daw nagbakasyon lang kami gikan sa balatian.”

[Kahon sa pahina 28]

MGA PANUGIRON

Sang Nabal-an ang Resulta

Sharon: Gulpi lang nagbag-o ang akon kabuhi. “Mapatay na ako,” siling ko.

Sa Pinakamabudlay nga Tinion

Sandra: Ang pagkabalaka mas malala pa sangsa pagpabulong.

Margaret: Pagkatapos sang ikaduha nga pagpabulong, makasiling ka gid, “Indi na ko magliwat.” Pero kinahanglan mo magpabulong.

Sa mga Abyan

Arlette: Ginsugiran namon ang amon mga abyan agod makapangamuyo sila para sa amon.

Jenny: Ang tanan nga yuhum, tango, ukon panamyaw ginapabaloran gid.

Sa Masinuportahon nga Bana

Barbara: Nagpakalbo ako antes magkalaunot ang akon buhok. Nagsiling si Colin, “Kanami gali sang korte sang imo ulo!” Nakakadlaw man ako.

Sandra: Nagatulok kami sa espiho nga duha. Ginatulok ko si Joe, kag daw OK man lang sa iya.

Sasha: Ginasugiran ni Karl ang iban, “May kanser kami.”

Jenny: Padayon ako nga ginahigugma ni Geoff, kag ang iya pagtuo sa Dios nagapasalig kag nagapabakod gid sa akon.

[Diagram/Retrato sa pahina 27]

Indi normal ang pagdaku kag pagdamo sang selula nga may kanser kag ginaatake sini ang iban nga tisyu

[Diagram]

Alagyan sang gatas nga may normal nga selula

Pagsugod sang kanser

Naglapta na nga kanser

[Retrato sa pahina 28]

Ang importante nga bahin sang pagbulong amo ang mahigugmaon nga suporta sa pasyente sang iya pamilya kag mga abyan