Kaalam Gikan sa Duha ka Tolon-an sang Mga Hari
SANG isa ka bes sang si Jesus nagapamulongpulong sa iya tumandok nga banwa sang Nasaret, may ginsiling sia nga nagpukaw sing daw makakilibot makusog nga reaksion. Ang mga pumuluyo sang Nasaret daw nagapalibog kon ngaa wala sia maghimu sing madamu nga mga milagro subong sang ginhimu niya sa iban nga mga banwa. Agod sugiran sila kon ngaa, gingamit ni Jesus ang duha ka halimbawa sa Kasulatan. Amo ini ang ginsiling niya:
“Sa pagkamatuod nagasiling ako sa inyo nga walay manalagna nga mahamut-an sa iya kaugalingon nga duta. Apang, matuod gid nagasiling ako sa inyo, May madamung babaying balo sa Israel sa mga adlaw ni Elias, sang gintakpan ang langit sa tatlo ka tuig kag anum ka bulan, sang nag-abot ang daku nga tiggulutom sa bug-os nga duta, kag si Elias wala pag-ipadala sa bisan kay sin-o sa ila, kundi sa babaying balo sa Sarepta sa duta sang Sidon. Kag may mga aruon sa Israel sa tion ni Eliseo nga manalagna, kag wala gid sa ila sing gin-ayo, kundi lamang si Naaman nga Siriahanon.” (Lucas 4:24-27) Sa sining mga pinamulong, ang mga tagpalamati nagsingkal sa kaakig kag nagtinguha nga patyon si Jesus. Ngaa amo sina kasingki ang ila reaksion?
Agod makita ang sabat, tan-awon naton ang Hebreong Kasulatan kag basahon ang mga maragtas nanday Elias kag Eliseo. Pamilyar gid katama sa sining mga tolon-an ang nahaunang-siglo nga mga Cristiano, kag amo man ang ila Judiyong mga tagpalamati. Madamung beses nga ginpatuhoyan sang Cristianong mga manunulat sang Biblia ang mga hitabo kag mga tinawo sa sining mas nauna nga mga tolon-an agod iilustrar ang isa ka punto, subong sang ginhimu ni Jesus diri. Ini nga mga pagpatuhoy gilayon nga mahibaloan kag mahangpan sang mga tagpalamati. Agod mahangpan naton sing bug-os ang panudlo ni Jesus, dapat naton hibaluon ini man nga mga pagpatuhoy.
Ang kamatuoran, amo, imposible nga mahangpan ang Cristianong Griegong Kasulatan sing bug-os tubtob indi kita pamilyar sa Hebreong Kasulatan. Ang mga maragtas sang mga manalagna nga ginpatuhoyan ni Jesus, nga sanday Elias kag Eliseo, ginrekord sa duha ka tolon-an sang Mga Hari. Binagbinagon naton ining duha ka tolon-an agod iilustrar ini nga punto kag tan-awon kon paano ang paghibalo tuhoy sa ila magahatag sa aton sing mas hanuot kag sing mas maathag nga paghangop sa Cristianong Griegong Kasulatan.
Indi Maayo nga Pagpaanggid
Una sa tanan, ngaa ang mga pumuluyo sang Nasaret naakig katama sang ginpatuhoyan ni Jesus ang duha ka milagro nga ginhimu sang nagligad nga kapin na sa 900 ka tuig nanday Elias kag Eliseo? Bueno, maathag nga ginkomparar ni Jesus ang mga Nasarenhon sa mga Israelinhon sang naaminhan nga ginharian sang Israel sadtong kaadlawan nanday Elias kag Eliseo, kag suno sa duha ka tolon-an sang Mga Hari, ang Israel wala sa maayong espirituwal nga kahimtangan sadto nga tion. Ang mga Israelinhon nagsimba anay kay Baal kag naghingabot sa mga manalagna ni Jehova. Si Elias nalagyo pa gani gikan sa iya mga kasimanwa sang ginsapopo kag ginpakaon sia sang isa ka balo sa Sarepta, nga isa ka pungsod sa luwas. Amo ina sadto nga ginhimu niya ang milagro nga ginpatuhoyan ni Jesus. (1 Hari 17:17-24) Naligban pa gihapon ang Israel sa pagsimba kay Baal sang gin-ayo ni Eliseo ang pangulo sang hangaway sang Siria nga si Naaman sang iya aro.—2 Hari 5:8-14.
Wala maluyagi sang mga pumuluyo sang Nasaret nga ipaanggid sila sa pangano nga mga Judiyo sadtong kaadlawan. Makatarunganon bala ang pagpaanggid ni Jesus? Amo gid. Subong nga ang kabuhi ni Elias nabutang sa katalagman, amo man ang kabuhi ni Jesus nabutang man karon sa katalagman. Ang rekord nagasugid sa aton: “Sila tanan sa sinagoga puno sang kasingkal; sang pagkabati nila sining mga butang; kag nagtindog sila kag ginsubol nila si Jesus gikan sa siudad, kag gindala sia sa bibi sang matindugon nga bakolod diin natukod ang ila siudad, sa pagbulhog sa iya.” Apang gin-amligan ni Jehova si Jesus, subong nga gin-amligan man niya anay si Elias.—Lucas 4:28-30.
Himaya ni Hari Solomon
Amo ina ang isa ka halimbawa kon paano ang duha ka tolon-an sang Mga Hari nagahatag sing sustansia, kon hambalon pa, sa pinamulong ni Jesus kag sang dumaan nga mga Cristiano. Binagbinaga ang isa pa ka halimbawa. Sa iya Sermon sa Bukid, ginpalig-on ni Jesus ang iya mga tagpalamati nga magsalig kay Jehova kon tuhoy sa materyal nga mga kinahanglanon. Nalakip sa sini, nagsiling sia: “Subong man, ngaa bala nagahimud-os kamo nahanungod sa panapton? Talupangda ninyo ang mga lirio sa latagon, daw ano ang pagtubo nila; wala sila nagapangabudlay, ukon nagapamurong; apang nagasiling ako sa inyo, nga bisan si Solomon sa bug-os niya nga himaya wala mapanapti subong sang isa sini sa ila.” (Mateo 6:28, 29) Ngaa ginpatuhoyan ni Jesus si Solomon diri?
Nahibaloan ini sang iya Judiyong mga tagpalamati bangod pamilyar sila sa himaya ni Solomon. Ginlaragway ini sing malawig sa tolon-an sang Nahaunang Hari (subong man sang Ikaduhang Cronica). Mahimu nga nadumduman nila, halimbawa, nga ang kalan-on sa panimalay ni Solomon kada adlaw “katloan ka koro nga harina nga mapino kag kan-uman ka koro nga ginaling nga uyas, napulo ka baka nga matambok kag duha ka pulo ka baka gikan sa halalban, kag isa ka gatos ka karnero, luwas sa mga usa nga kapon kag mga gasela kag mga usa nga lalaki kag mga pispis nga pinatambok.” (1 Hari 4:22, 23) Madamu gid ina nga kalan-on.
Luwas pa sa sina, ang kabug-aton sang bulawan nga nag-abot kay Solomon sa isa ka tuig naglab-ot tubtob sa “anum ka gatos kag kan-uman kag anum ka talanton nga bulawan,” nga kapin sa 250 milyon dolyares (U.S.) sa karon nga balor. Kag ang tanan nga mga pamuni sa balay ni Solomon bulawan. “Wala gid sing pilak; sa kaadlawan ni Solomon wala ini ginpakamahala.” (1 Hari 10:14, 21) Sanglit ginpukaw ni Jesus ang ila pagpanumdom sa sining mga bagay, gilayon nakuha sang iya mga tagpalamati ang punto sang kon ano ang iya ginasiling.
Ginpatuhoyan ni Jesus si Solomon sa isa pa ka konteksto. Ang iban nga mga escriba kag mga Fariseo nangabay nga maghimu sia sing tanda, kag si Jesus nagsabat: “Sa tion sang paghukom ang hara sang bagatnan magatindog upod sining kaliwatan kag magatagudili sini; kay nagkari sia gikan sa kaukbongan sang duta sa pagpamati sang kaalam ni Solomon, kag, yari karon! may isa diri nga daku pa kay Solomon.” (Mateo 12:42) Ngaa naakig gid katama sa sini ang nagapamati nga relihiosong mga lider?
Kon pamilyar kita sa nahaunang tolon-an sang Mga Hari, mahibaloan naton nga “ang hara sang bagatnan” amo ang hara sang Saba. Maathag nga bantog gid sia nga babayi, hara sang manggaranon nga duog. Sang ginduaw niya si Solomon, nagdala sia sang “tama ka daku nga katay,” malahalon nga lana kag “tama kadamu nga bulawan kag mga bato nga bilidhon.” (1 Hari 10:1, 2) Ang mahidaiton nga mga komunikasyon sa ulot sang pungsodnon nga mga gumalahom masami nga ginahimu paagi sa mga embahador. Gani, indi kinaandan para sa hara sang Saba, ang nagagahom nga monarko, nga maglakbay sing personal pakadto sa Jerusalem agod makigkita kay Hari Solomon. Ngaa ginhimu niya ini?
Si Hari Solomon manggaranon katama, kag amo man ang hara sang Saba. Indi sia magalakbay sing amo sina kalawig agod lamang makigkita sa manggaranon nga hari. Apang, si Solomon indi lamang manggaranon kundi sia “naglabaw sa tanan nga hari sang duta sa manggad kag sa kaalam.” (1 Hari 10:23) Sa idalom sang iya maalamon nga pagginahom “ang Juda kag Israel nagpuyo sing malig-on, ang tagsa ka tawo sa idalom sang iya ubas kag sa idalom sang iya higuera, kutob sa Dan tubtob sa Beer-seba, sa tanan nga adlaw ni Solomon.”—1 Hari 4:25.
Ang kaalam ni Solomon ang nagbalani sa hara sang Saba. “Nakabati [sia] sang kabantogan ni Solomon nahanungod sa ngalan ni Jehova. Gani nag-abot sia sa pagtilaw sa iya sa maiwat nga mga pamangkot.” Sang pag-abot niya sa Jerusalem, “nag-abot sia kay Solomon kag ginpabutyag niya sa iya ang tanan nga yara sa iya tagipusuon. Kag si Solomon nagsaysay sa iya sang tanan niya nga pamangkot. Wala sing bisan ano nga natago sa hari nga wala niya masaysay sa iya.”—1 Hari 10:1-3.
Si Jesus, man, nagapanag-iya sing talalupangdon nga kaalam “nahanungod sa ngalan ni Jehova.” Sa pagkamatuod, sia “mas labaw pa kay Solomon.” (Lucas 11:31) Ang hara sang Saba, nga indi isa ka Judiya, naglakbay sing malawig, indi kombeniente nga pagbiyahe agod lamang makigkita kay Solomon sing kinaugalingon kag makabenepisyo gikan sa iya kaalam. Busa, ang mga escriba kag mga Fariseo namati man kuntani sing mainapresyahon sa isa nga ‘mas daku pa kay Solomon’ sang yara sia mismo sa atubangan nila. Apang wala sila namati. Gin-apresyar sang “hara sang bagatnan” ang hatag-Dios nga kaalam sing labi pa sang sa ginhimu nila.
Pagpatuhoy sa mga Manalagna
Sa sulod sang panag-on sang maragtas nga gintuptopan sang mga tolon-an sang Nahauna kag Ikaduhang Hari, ang mga gumalahom sa 12-ka-tribo nga ginharian—kag sang ulihi sa nabahinbahin nga mga ginharian sang Israel kag Juda—mga hari. Sadto anay ang mga manalagna ni Jehova aktibo katama sa tunga sang Iya katawhan. Talalupangdon sa tunga nila amo sanday Eliseo kag Elias, nga nasambit na naton. Ang pagpatuhoy ni Jesus sa ila sa Nasaret indi lamang ang tion nga ginsambit sila sa Cristianong Griegong Kasulatan.
Si apostol Pablo sa iya sulat sa Hebreong Kasulatan nagsulat tuhoy sa pagtuo sang mga alagad sang Dios sang dumaan nga panahon kag, subong isa ka halimbawa sini, nagsiling: “Ang mga babayi nakabaton sang ila mga patay paagi sa pagkabanhaw.” (Hebreo 11:35) Walay duhaduha nga ginhunahuna niya sanday Elias kag Eliseo, nga lunsay gingamit sa pagbanhaw. (1 Hari 17:17-24; 2 Hari 4:32-37) Sang ang tatlo ka apostoles ni Jesus nangin ‘mga saksi sang pagkahalangdon ni Jesus’ sa palanan-awon sang pagbaylo-dagway, nakita nila si Jesus nga nagapakighambal kay Moises kag Elias. (2 Pedro 1:16-18; Mateo 17:1-9) Ngaa ginpili si Elias nga magarepresentar sa linya sa wala pa ang Cristiano nga mga manalagna nga nagpanaksi kay Jesus? Kon basahon mo ang kasaysayan sang Nahaunang Hari kag makita ang iya daku nga pagtuo kag ang gamhanan nga paagi nga gingamit sia ni Jehova, mahangpan mo ang sabat.
Walay sapayan, si Elias isa lamang ka ordinaryo nga tawo kaangay naton. Ginpatuhoyan ni Santiago ang isa pa ka hitabo sa Nahaunang Hari sang magsulat sia: “Ang pangamuyo sang matarong nga tawo may dakung gahom sa mga pagpanghikot sini. Si Elias tawo nga kaanggid naton sa kinaugali, kag nagpangamuyo sia sing hanuot nga indi mag-ulan; kag wala mag-ulan sa duta sa tatlo ka tuig kag anum ka bulan. Nian nagpangamuyo sia liwat kag ang langit naghatag sing ulan kag ang duta nagpatubas sang iya bunga.”—Santiago 5:16-18; 1 Hari 17:1; 18:41-46.
Dugang nga Pagsulit Gikan sa Mga Hari
Ang madamu iban pa nga mga pagpatuhoy sa Cristianong Griegong Kasulatan nagasulit man gikan sa duha ka tolon-an sang Mga Hari. Ginpahanumdom ni Esteban ang Judiyong Sanhedrin nga si Solomon nagpatindog sing isa ka balay para kay Jehova sa Jerusalem. (Binuhatan 7:47) Ang detalye sinang hilikuton sa pagpatindog makit-an sa nahaunang tolon-an sang Mga Hari. (1 Hari 6:1-38) Sang nagpakighambal si Jesus sa isa ka babayi sa Samaria, ang babayi nagsiling sa iya sa kakibot: “‘Paano nga ikaw, walay sapayan nga isa ka Judiyo, nangayo sa akon sing ilimnon, samtang ako isa ka Samaritana?’ (Kay ang mga Judiyo wala nagapakig-angot sa mga Samaritano.)” (Juan 4:9) Ngaa ang mga Judiyo wala nagapakig-angot sa mga Samaritano? Ang kasaysayan sang Ikaduhang Hari nga nagalaragway sang ginhalinan sini nga mga tawo nagahatag sing kapawa tuhoy sa sini.—2 Hari 17:24-34.
Ang isa ka sulat nga makita sa tolon-an sang Bugna sa kongregasyon sang Tiatira nagaunod sining makusog nga laygay: “Apang, amo ini ang akon pamatok sa imo, nga ginatugotan mo ang babayi nga si Jesebel, nga nagatawag sang iya kaugalingon nga manalagna, kag nagatudlo sia kag nagapatalang sa akon mga ulipon sa pagkamakihilawason kag sa pagkaon sa kalan-on nga ginhalad sa mga diosdios.” (Bugna 2:20) Sin-o si Jesebel? Ang anak nga babayi sang saserdote ni Baal sa Tiro. Subong sang ginasugid sa aton sang nahaunang tolon-an sang Mga Hari, ginpamana niya si Hari Acab kag nangin hara sang Israel. Nagdominar sa iya bana, ginpasulod niya ang pagsimba kay Baal sa apostata na nga daan nga Israel, ginpasulod sa pungsod ang madamu nga mga saserdote ni Baal kag ginhingabot ang mga manalagna ni Jehova. Sang ulihi, napatay sia sing makasiligni.—1 Hari 16:30-33; 18:13; 2 Hari 9:30-34.
Ang babayi nga nagapakita sang espiritu ni Jesebel sa kongregasyon sang Tiatira maathag nga nagapanikasog nga tudloan ang kongregasyon nga buhaton ang imoralidad kag lapason ang mga kasugoan sang Dios. Ina nga espiritu dapat nga dulaon sa kongregasyon, subong nga ang panimalay ni Jesebel gindula sa pungsod sang Israel.
Huo, kinahanglan naton ang Hebreong Kasulatan agod mahangpan ang Cristianong Griegong Kasulatan. Madamu nga mga detalye ang mangin walay pulos kon wala sing impormasyon nga ginahatag sang Hebreong Kasulatan. Si Jesus kag ang dumaan nga mga Cristiano, subong man ang mga Judiyo nga ila ginhambalan, pamilyar katama sa sini. Ngaa indi maghinguyang sing tion nga mangin pamilyar man sa sini? Sa amo mahimuslan mo sing bug-os pa ang “bug-os nga Kasulatan,” nga “inspirado sang Dios kag mapuslanon sa pagpanudlo.”—2 Timoteo 3:16.