Ang Tubig sang Repormasyon Nagbulwak

“SA HINALI nakabati ako sing isa pa ka gahod, nga subong sang daguob, nga nagapadulong sa amon. Ang amon pamilya . . . nagsugod sa pagdalagan padulong sa isa ka pukatod sa malapit. Naabtan kami sang nagaalimbukad nga mga tubig. Naglangoy kami sing mabaskog subong wala pa gid namon mahimo sang una. Bisan pa nakainom kami sing tubig sang dagat . . . , naluwas kami.”

Amo sini ang paglaragway sang isa ka Pilipino sa isa ka makahaladlok nga eksperiensia nga nagbalhin sang iya kalibutan. Mahimo nga wala pa ikaw maigo sang isa ka kinaugali nga kalamidad—sang tubig ukon sang bisan ano nga sahi. Apang ang pag-usisa sa maragtas nagapahayag nga minilyon ka kabuhi ang ginbalhin sang nanuhaytuhay nga porma sang kalamidad.

Ang relihion nakasaksi man sing madamo sang dalagku nga mga kagamo, nga nagbaliskad sang adlaw-adlaw nga kahimtangan sang dimaisip nga katawhan. Naglakip ini sa mga Hindu, mga Budhista, mga Muslim, mga Judiyo, kag mga Cristiano. Naapektuhan bala ang imo kabuhi sina nga kagamo? Sing halos may kapat-uran naapektuhan ina, bisan diin man ikaw nagapuyo. Iilustrar naton ini paagi sa paglakbay pabalik sa mga 400 ka tuig sang ika-16 nga siglo. Una sa tanan talupangdon naton ang Europa, nga sadto magamo bangod sang mga kinamog, kaangay sang alimpulos nga nagadasig.

Nagadaku nga Balod

Sa sulod sang mga siglo, tubtob sa aton ginatawag nga Repormasyon, ang Iglesia Romana Katolika kag ang Europeo nga mga monarka nagbangigay, ang tagsatagsa nagapangangkon nga amo ang may awtoridad sa isa kag isa kag sa mga pumuluyo. Ang isa ka hubon sa kontinente nagbayaw sang ila mga tingog sang pagpamatok sa ila nakita nga mga pag-abuso sang iglesia.

Ano nga sahi sang mga pag-abuso ang ila nakita? Kakagod, malaut nga imoralidad, kag pagpasilabot sa politika. Ang kinaandan nga mga tawo naakig sa mga lalaki kag mga babayi nga sa isa ka bahin nagapangangkon sing pinasahi nga mga pribilehiyo bangod sang ila ginpanumpa nga kaimulon kag pagkaputli apang sa amo man nga tion nagyubit sa kasuguan paagi sa dayag nga pagkamalauton kag pagkaimoral. Ang dungganon nga mga tawo sa Inglaterra naakig sa daw makatilingala nga kahimtangan nga magbayad sing buhis sa papa nga sadto nagapuyo sa Pransya kag alyado sini, ang kaaway sang Inglaterra sa inaway.

Ang kalautan sa sulod sang Katoliko nga Iglesia naglapta paidalom halin sa ibabaw. Ang istoryador nga si Barbara W. Tuch­man nagsulat sa iya libro nga The March of Folly nga ang anom ka papa nga yara sa katungdanan kutob sang 1471 naghimo sing “sobra nga pagbaton sing hamham, pagkamalauton, pagkakagod sa manggad, kag pag-uyat sing malaglagon nga gahom sa politika.” Ginlaragway pa ni Barbara Tuch­man kon paano si Papa Sixtus IV, agod matib-ong kag mapamanggad ang iya imol nga pamilya, nagtangdo sang iya lima ka hinablos nga lalaki kag apo nga lalaki subong mga kardinal, isa pa ka apo subong obispo, kag ginpaminyo ang anom sang iya iban pa nga himata sa nagagahom nga mga pamilya. Si Alexander VI, sang mangin papa, nabantugan nga may pila ka kerida kag pito ka kabataan. Sa iya determinasyon nga mapilian sa palangakuan, ginhamhaman niya ang duha sang iya daku nga karibal, ang isa sa ila nakabaton sing “apat ka mula nga kargado sing bul­lion,” sulat ni Barbara Tuch­man. Sang ulihi gindumalahan niya ang isa ka sinalusalo sa Batikano nga nangin “bantog sa maragtas sang pornograpiya.” Ang amo gihapon nga libro nagasambit kon paano ang bantog nga eskultor nga si Mi­chel­an­ge­lo ginsugo ni Papa Julius II nga himuan sia sing estatwa. Sang ginpamangkot sia sang eskultor kon bala ang estatwa magapakita sa iya nga nagauyat sing libro, ang hangaway nga papa nagsabat: “Butangi dira sing espada. Wala ako sing letra nga nahibaluan.”

Buho sa Dam

Ang ordinaryo nga mga Europeo nagahandum gihapon sing espirituwal nga pagtuytoy. Nakita ang nanuhaytuhay nga nibel sang gahom nga nakandaduhan sa pagpaayaw sa kaugalingon, ining mga timawa nagliso sa tal-us nga awtoridad, ang isa nga ila ginkabig superyor sa tanan nga iban—ang Biblia. Suno sa awtor nga si Joel Hurst­field, ang Repormasyon “sa pinakamadalom nga kahulugan isa ka krisis sang awtoridad.” Nahayanghag sa kalautan sa simbahan, ang mga manugsermon kag ang mga prayle sa Italye nagpamulongpulong sa publiko nga kinahanglanon ang reporma. Apang ang mga tubig sang pagkadinaayawan nagabaskog nga may malain nga patimaan sa Alemanya.

Sang panahon sang mga pagano, ang Aleman nga mga tribo may tradisyon nga sa diin ang kuwarta sarang mabayad agod mahilway sa silot bangod sa krimen. Sa pagsangkad sang Romanong pagtuo, ang kinabatasan nakasapo sing duog sa sulod sang iglesia sa porma sang indulihensya. Bangod sini sarang mabakal sang isa nga nakasala gikan sa papa ang bili sang merito sang napatay nga “santo” kag iaplikar ini batok sa dutan-on nga mga silot sa mga sala nga nahimo. Bangod sang pinansial nga kabudlayan nga gintuga sang inaway batok sa Pransya kag sang daku nga mga hilikuton sa pagpatindog sa Roma, gin-awtorisahan ni Papa Leo X ang pagbaligya sing indulihensya, nga nagatanyag sing bug-os nga pagkadula sang dutan-on nga mga silot sa sala. Ginsulat sang naakig nga si Martin Lu­ther ang iya bantog karon nga 95 ka tesis tuhoy sa dimatuod nga mga panudlo sang iglesia. Ang kahublagan padulong sa reporma, nga nagsugod subong tulo lamang sang nagligad nga mga kaliwatan, nangin sulog samtang dugang kag dugang pa nga mga tawo ang naghatag sang ila supurta.

Sang ika-16 nga siglo, ang mga indibiduwal subong ni Lu­ther sa Alemanya, si ­Zwingli kag si Calvin sa Switzerland, kag si Knox sa Scot­land nangin mga lider sang madamo nga nakakita sing kahigayunan sa pagpaputli sa Cristianismo kag magbalik sa orihinal nga mga prinsipio kag mga talaksan sang Biblia. May termino nga ginhimo sa Alemanya agod ilaragway ang mga nagdumili sa pagkilala sa mga pagdumili nga ginpatuman sa pagtuluohan sang mga Romanong Katoliko nga mga prinsipe, kag ang mga nagpanumpa sing katutom sa Dios labaw sa bisan kay sin-o. Ini nga termino naglakip sang ulihi sa tanan nga nagasakdag sa kahublagan para sa Repormasyon. Ang termino amo ang “Protestante.”

Ang protestantismo madasig gid nga naglapta sa Europa, nga ginabalhin ang relihioso nga palibot kag nagahimo sing bag-o nga teolohiko nga mga dulunan. Ang Alemanya kag Switzerland amo ang nanguna, nga ginsundan sa gilayon sang Scot­land, Sweden, Norway, kag Den­mark. May mga kahublagan para sa repormasyon sa Aus­tria, Bo­he­mia, Po­land, Tran­syl­va­nia, Neth­er­lands, kag sa Pransya.

Sa Inglaterra ang mga wala naayawi naglutaw sa kapin sa isa ka siglo, kutob sang mga adlaw ni John Wy­cliffe kag sang mga Lol­lards. Apang sang matabo sang ulihi ang pagsipak gikan sa Katoliko nga Iglesia, ang mga rason kapin nga nangin kalibutanon. Namat-od ang hari nga islan indi ang iya relihion kundi ang iya asawa. Sang 1534 gindeklarar ni Henry VIII ang iya kaugalingon subong ang pangulo sang bag-o nga Iglesia sang Inglaterra. Ang iya mga motibo tuhay sa mga motibo sang nagsipak nga mga pungsod sang Europa, apang ang iya ginbuhat nagbukas sang mga gawang agod ang mga tubig sang relihioso nga pagbalhin mag-ilig padulong sa Britanya. Sa bug-os nga Europa, ining mga tubig madasig nga nangin pula bangod sa dugo sang mga linibo nga ginbitad sa palatyan sang relihioso nga polarisasyon.

Sa bisan diin mag-utwas ang sugyot para sa reporma, ang ginahingabot amo ang mga pagkabutang kag mga estado sang iglesia. Sa sulod lamang sang apat ka tuig, ang Eng­lish ­Crown nagkompiskar sing 560 ka monasteryo, ang iban may dalagku nga kinitaan. Sa iban nga mga pungsod, gin-agaw sang mga hari subong man sang mga tawo ang kadutaan sang iglesia. Sang gin-ati ang Roma, ang kapintas wala sing limite. “Ang kapintas kag pagkauhaw sa dugo sang mga manugsalakay ‘makapahulag sa bato sa pagkaluoy,’” amo ang paglaragway sa sini ni Barbara Tuch­man. “Ang mga singgit kag mga ugayong naghil-ob sa tanan nga bahin; naglutaw sa Tiber ang patay nga mga lawas.” Ang mga minoridad, Katoliko kag Protestante, mapintas nga ginhingabot. Sa Bo­he­mia, ang mga Protestante ginpang-agawan sang ila mga pagkabutang, samtang sa Irlandiya nangin turno sadto sang mga Katoliko. Ang Protestante nga Pranses nga mga Hugue­not ginpanglaas, subong man ang taga-Scot­land nga mga Presbeteriano kag ang Ingles nga mga Puritano. Daw subong bala nga nagtiyog ang tsubibo sang pagpamatay, kag ang relihion amo ang asayte. Indi bala mag-untat ang mga pagpamintas?

Ang iglesia wala sing sanga sang olibo nga matanyag. Apang ang mga monarka, nga kinapoy sa epekto sang inaway sibil, naghimo sing mga kasugtanan nga pormal nga nagtukod sang mga dulunan sa ulot sang nagasumpakilay nga mga pagtuluohan. Ang Paghidait sang Augs­burg sang 1555 kag ang Paghidait sang West­pha­lia sang 1648 nagpahiusa sang relihioso kag pungsodnon nga mga dulunan, nga nagatugot sa lokal nga prinsipe sa pagpamat-od kon diin nga pagtuluohan ang sundon sang iya mga pumuluyo. Sa amo ang Europa nag-umpisa sa isa ka bag-o nga dag-on, nga nagdugay sing mga 300 ka tuig. Ang impluwensia sa Europa bug-os nga ginbalhin sang nagdaug nga mga Alyado sang katapusan sang Inaway Kalibutanon II.

Ang handum sa relihioso nga kahilwayan kag reporma nagbaskog sa likod sang dam sang pagpugong sang iglesia. Pagligad sang mga siglo sang pagpugong, ang mga tubig nagbulwak sang ulihi, nga nagahuganas sa mga nalupyakan sang Europa, nagabilin sing nahapay nga palibot. Sang magkanay ang mga balod, ang pagtuytoy sa pagtuo sa Protestante nga kadutaan ginkuha gikan sa mga klero kag ang mga lego nagpatakas sa baybayon sang sekular nga mga kagamhanan. Apang, mabaskog pa gihapon ang relihioso nga pagkapanatiko sa Europa, kag ang mga tawo nga nagapangita sing dalangpan nagpalagyo sa pungsod kag pungsod. Indi na masarangan sang kontinente ang nagbulwak nga mga tubig. Wala madugay nag-awas ini sa luwas. Ang ika-17 nga siglo nagtanyag sing alagyan para sa pag-awas. Ang New ­World ginakolonisar sadto.

Ang Pag-awas Nag-ilig sa Luwas

“Ang isa sang daku nga mga kabangdanan sang maaga nga pagsaylo sa Amerika,” sulat ni A. P. ­Stokes sa Church and State in the United States, “amo ang handum sa relihioso nga kahilwayan.” Lapyo na ang mga tawo sa pagsalakay. Ang mga Bap­tist, mga ­Quaker, mga Romano Katoliko, mga Hugue­not, mga Puritano, mga Men­no­nite, kag ang iban pa handa tanan sa pagbatas sang kabudlayan sang paglakbay kag sa pagpasimpalad sa lugar nga wala nila makilal-i. Ginbalikwat ni ­Stokes ang isa subong nagasiling: “Ginakalangkagan ko ang isa ka pungsod nga sa diin hilway ako sa pagsimba sa Dios suno sa gintudlo sa akon sang Biblia.” Ang kadakuon sang pagkapanatiko nga ginbiyaan sining mga emigrante sarang mahukman paagi sa mga kabudlayan nga handa nila batason. Suno sa istoryador nga si David ­Hawke sa The Colonial Experience, ang makapasubo nga pagpalayo sa puluy-an nga pungsod mahimo gid nga sundan sang “duha, tatlo, ukon apat ka bulan nga ihinguyang sa adlaw-adlaw nga pagpaabot sa dalagku nga mga balod kag mapintas nga mga pirata.” Sa tapos sina, ang ginpabudlayan sang panahon nga manuglakbay “magadungka sa mapintas nga mga Indian, nga bantog sa kapintas . . . [kag magapabilin] sa malawig nga tion sa isa ka makaluluoy nga kapintas nga halos wala sing kalan-on.”

Ang mga indibiduwal nagpangita sing kahilwayan, ang kolonial nga mga kagamhanan sing manggad. Ano man ang motibo, gindala sang mga tawo ang ila relihion. Ginhimo sang Alemanya, Hol­land, kag Britanya ang Naaminhan nga Amerika subong isa ka Protestante nga kuta. Ang pangulohan sang Britanya labi na naghandum nga “punggan ang Romano nga Katolisismo . . . sa pagpangibabaw sa Naaminhan nga Amerika.” Ang Can­ada nabutang sa idalom sang impluwensia sang Pransya kag Britanya. Ang pagsulundan sang pangulohan sang Pransya amo nga “huptan ang Bag-o nga Pransya sa pagtuluohan sang Romano Katoliko,” kag gindumilian pa gani sini ang mga Hugue­not sa pagsaylo sa Que­bec. Ang Bagatnan nga Aprika kag ang mga bahin sang Nakatundan nga Aprika nabutang sa idalom sang impluwensia sang mga Protestante. Nagbaskog ining impluwensia sa pagligad sang tion sang ang Aus­tralia, New Zea­land, kag ang madamo nga isla sang Pasipiko gindugang sa toril sang mga Protestante.

Ginhimo na nga Katoliko sang Espanya kag Portugal ang Bagatnan kag Sentral nga Amerika. Ginbayaw sang mga Pranses kag mga Portuges ang bandera sang Katoliko sa Sentral nga Aprika. Sa India, ang Goa nangin sa idalom sang impluwensia sang mga Portuges, gani nanggamot didto ang Katolisismo.

Ang Katilingban ni Jesus (mga Jesuita) ginporma sang ika-16 nga siglo agod sakdagon ang kausa sang Katolisismo. Sang tunga-tunga sang ika-18 nga siglo, kapin sa 22,000 ka Jesuita ang nagapanghikot sa bug-os nga globo, kag ginpalig-on pa nila ang impluwensia sang Katolisismo sa China kag sa Hapon.

Ang Bag-o nga Danyag

Ang nakabuhi nga tubig may daku nga gahom, subong ginpamatud-an sang isa ka saksi nga ginbalikwat sa umpisa sining artikulo. Ginatapan sini ang mga palibot, nagahimo sing bag-o nga mga nalupyakan kag mga suba, ginadugmok sini ang mga sablag sa banas sini. Ang nagabalingaso nga tubig wala sing amo nga ginakilala, indi makontrol ukon matuytuyan. Amo gid sini sa baha sang Repormasyon.

“Ang natabo . . . busa, indi ang pagdaug sang bag-o nga pagtuluohan sang mga nagsipak,” siling ni G. R. Elton sa The Reformation Crisis, “kundi amo ang kabilugan kag amat-amat nga pagbaton sa isa ka nabahinbahin nga Cristiandad nga indi luyag sang bisan sin-o.” Ang Cristiandad nabahinbahin, ginbulubalinsay sang bagyo, kag nagluya. Ang katutom kapin pa nga nahigot sa lokal nga mga monarka kag sa diutay nga pungsodnon nga mga iglesia. Ang madugay na natukod nga paggahom sa Roma nagluya. Ang nasyonalismo nanggamot sa basa pa nga kadutaan sang Protestantismo. Ang Britanya kag ang Estados Unidos, nga malig-on nga yara sa mga kamot sang Protestante nga sekular nga mga lider, nag-updanay sa pagporma sing ikapito nga kagamhanan sa kalibutan sa maragtas sang Biblia, kag amo ang nag-uyat sang timon sang ika-18 nga siglo.

Apang, wala ginhimo sang kahublagan para sa Repormasyon ang butang gid nga ginlauman nga himuon sini. Ano ina? Sa pagligad sang tion, ang sadsaran nga mga doktrina sang Protestante nga mga iglesia, sa pungsodnon nga mga iglesia ukon indi, halos naghisanto sa mga doktrina sang Roma. Ang una nga mga repormador nagdamgo sa pagbalik sa mga talaksan sang Biblia, sa putli nga Cristianismo. Samtang nagadaku kag nagabaskog ang supurta, ang pagkagumon nag-ula sing mabugnaw nga tubig sa sadtong mga damgo.

Ang duta nga nagaalimbukad sa mga tubig sang Repormasyon nagbilin sing mga trinsera bisan sa aton ika-20 nga siglo. Makilala mo bala ang iban sa ila? Importante gihapon, nagatindog kita sa bibi sang hingapusan nga kagamo sa relihion sa bug-os nga kalibutan. Ang nagligad sang relihion nagalagas sa iya. Makalampuwas ka bala agod makita ang bag-o nga gintaipan? Ining mga pamangkot pagasabton sa Nobiembre nga guwa sining magasin.