Ang Daku nga Balod sang Relihion—Ang Katapusan nga Pagpakighusay

BITIBITI sang mga dabok, siga sang mga pasirit, nagahagunos nga mga raket nga nagaduag sa langit sing pula, asul, dalag, kag berde. May panit nga mga patatas. Mabaskog nga mga kinadlaw, mga harakhak sang kalipay. Bon­fire ­Night sa Inglaterra.

nga AKSIDENTE nasapwan sang mga trabahador ang 25 ka bangkay. Ang mga kalabera mahalungon nga ginlubong, nga napilo ang mga butkon. Sa amo, natukiban sang mga istoryador ang banas sang misteryo nga nagsugod sang mga 200 ka tuig nga nagligad. Quebec, Canada.

Ang sa ibabaw duha ka wala sing kaangtanan nga hitabo nga may isa ka ginhalinan—ang Repormasyon.

GINPAKITA sang isa ka artikulo sa amon Oktubre 1 nga guwa nga nasaksihan sang Europa ang daku nga ginamo sa relihion sang ika-16 nga siglo. Ang mga resulta naglapta sa iban nga mga bahin sang kalibutan. Madamo nga bahin sang kabuhi karon ang daw subong mga luhobluhob nga ginbilin sang tubig sang Repormasyon. Ayhan naimpluwensiahan pa sini ang imo rutina sa adlaw-adlaw. Importante pa, nagatindog kita sa bibi sang katapusan nga relihioso nga kalaglagan nga magaapektar sa imo kabuhi. Nahibaluan mo bala kon paano?

Usuya ang mga banas sang Repormasyon sa masunod nga mga pungsod:

Alemanya: Ang iban nagasiling nga ang impluwensia ni Lu­ther sa Aleman nga kultura indi matupungan sang bisan sin-o nga indibiduwal sa nagahambal sing Ingles nga kalibutan. Ang Kasulatan nga iya binadbad isa sang Aleman nga mga Biblia nga ginabaton sing lapnag. Daku ang nahimo ni Lu­ther sa pagpalig-on sang kinaiya sang hambal kag sa pagpasad sang

balayan para sa domestiko nga relasyon sang Alemanya. Nahaylo niya ang Estado nga kilalahon ang pagkakinahanglanon sang pagpaeskwela sa tanan, nga nagbayaw sa tindog sang propesyon sa pagpanudlo.

Canada: Nasaksihan sang nagligad nga koloniya ang pagbangigay sang Britanya kag sang Pransya nga nagbilin sing marka sa isa ka probinsia labi na—ang Que­bec. Ginpuy-an sang primero gid sang Pranses nga Katoliko nga mga imigrante, ang Que­bec napaidalom sa mga Britaniko, kag busa sa pagkontrol sang Protestante sang 1763. Wala lamang madugay antes sadto nga ang mga bangkay nga ginsambit sa umpisa sining artikulo tago nga ginlubong malapit sa mabakod nga mga pader sang siudad. Ngaa sing tago? Bangod daw mga Protestante yadto, nga sadtong tion ginadumilian nga ilubong sa Katoliko nga mga sementeryo. Ang Que­bec nagatindog gihapon subong isa ka isla sang nagahambal sing Pranses nga Katolisismo, kag bangod sini nag-utwas ang modernong sep­a­ra­tist move­ments.

Irlandiya: Wala mahamuot sa Repormasyon, ang Em­er­ald Isle naglikaw. Sang ulihi, ang impluwensia sang Protestante nag-ilig tabok sa ­Irish Sea gikan sa Inglaterra padulong sa mga probinsia sa aminhan. Ang ginpapanubli karon amo ang nabahinbahin nga Irlandiya. Ang pagmartsa kada tuig sa tion sang tig-ilinit sa Ul­ster nagasaulog sang mga kadalag-an sang Protestante sang una. Ang mga selebrasyon kinaandan nga nagabilin sing agi sang mga barikada, mga bomba, kag plastik nga mga bala. Ang ­Orange Day Pa­rade sang Hulyo 1986 nagbilin sing 160 ka nasamaran. Ginsaulog sini ang adlaw sang nagligad nga 300 ka tuig sang nalutos ni Hari Wil­liam sang ­Orange, nga nagpabakod sang Protestantismo sa Britanya, ang katapusan nga Katoliko nga monarka sang Inglaterra, si ­James II.

Estados Unidos: “[Ang] nanuhaytuhay nga mga sekta nga may nanuhaytuhay nga Europeo nga ginhalinan isa ka mabaskog nga kabangdanan sa pagpaluntad sing relihioso nga kahilwayan sa Amerika,” sulat ni A. P. ­Stokes sa Church and State in the United States. Sang mga adlaw sang koloniya, mga duag sang Protestante ang makita sa Estados Unidos. Ang mga prinsipio ni Calvin amo ang nagtuytoy sa relihion, politika, kag komersio. Ang sadsaran nga pagpati amo nga ang tagsa ka tawo talangkod nga manabat sa iya Manunuga nga wala sing pagpatunga sang isa ka pari. Ini nga panghunahuna nagpautwas sing isa ka karakter nga determinado sa pagtuytoy sang iya kaugalingon nga destinasyon, sa pag-ani sang mga padya sang iya kaugalingon nga pagpangabudlay.

Si T. H.White nagsiling sa iya libro nga In Search of History nga sa pagbulos sining siglo, 13 porsiento sang populasyon sang E.U. ang Katoliko. Ining proporsion nagtaas tubtob sa kapin sa 25 porsiento sang 1960. Walay sapayan sini, pila lamang ka Katoliko ang nakalab-ot sa naibabaw nga bahin sang politika. Si ­White nagpadayon: “Sa mataas nga nibel sang Senado, nga sa diin ginahimo ang inaway kag paghidait, nga sa diin ginadesisyunan ang mga tratado kag ang pagsulundan sa luwas, nga sa diin ginapalig-on ang mga Hustiya sang Korte Suprema, ginapasulabi gihapon sang mga Amerikano ang mga Protestante sang dumaan nga tradisyon subong amo ang mga tulugyanan sang pungsudnon nga katuyuan.” Ang kinabatasan gin-utod sang si John F. Ken­nedy nangin ang nahauna nga Katoliko nga presidente sang Estados Unidos.

Para sa dugang pa nga mga halimbawa gikan sa iban nga mga pungsod, tan-awa palihog ang kahon sa pahina 29.

Nagdanaw nga Palibot

Sa idalom sang Protestantismo, nagbaskog ang teolohiko nga mga debate, kag ang mga pagbadbad sa Biblia kag mga komentaryo naglutaw sa balod sang kahilwayan kag sang indibiduwal nga pagpabutyag. Apang, samtang nagaligad ang tion, ginpalutaw sang kahilwayan ang kritisismo sa Biblia. Ginbaton ang bag-o nga mga ideya; ang kaugalingon nga determinasyon amo ang nagluntad. Ang pag-uswag indi na ang malum-ok nga pagligid sang mga balod kundi ang nagadaguob nga paglampos sang dalagku nga mga balod. Gindaldal sang makusog nga sulog sang reporma ang mga sadsaran sang tradisyonal nga Cristianong doktrina. Ang modernong mga tal-us subong sang ebolusyon, kahilwayan sang mga babayi, kag ang ‘bag-ong moralidad’ ginbilin kaangay sang laya nga kahoy, hipos nga mga saksi sa bagyo. Ang ginhimo sa kaugalingon nga relihion sa pila ka Protestante nga kadutaan nagbilin sa tagsa ka indibiduwal nga indi makahulag, nabilanggo sa iya kaugalingon mamingaw nga isla sang pagtuo.

Ang duta sa Protestante nga mga duog gindihon sang huyog sa pagduhaduha sa natukod na nga mga talaksan sang paggawi. Ang mga tawo ginpadaku sa kredo sang pag-uswag, kahilwayan, kag sang tawhanon nga mga kinamatarong. Si Max Weber, Aleman nga sosyologo kag ekonomista, nagbalhag sing es­say sang 1904 tuhoy sa Protestantismo kag kapitalismo. Nagsiling sia nga ang kapitalismo indi lamang isa ka resulta sang Repormasyon. Apang natukiban niya nga sa madinalag-on nga mga duog sang kapitalista nga may nasamo nga relihioso nga ginhalinan, talalupangdon nga Protestante ang mga tag-iya, mga lider, mga sampaton, kag mga nahanas. Suno sa Der Fischer Weltalmanach, sa 540 ka premyo Nobel nga ginhatag tubtob sang 1985, dos tersia ang nagkadto sa mga banwahanon gikan sa Protestante nga mga kultura. Ang mga pumuluyo nga may Katoliko nga ginhalinan nagdaug sang 20 porsiento lamang. Sa nagapangibabaw nga 20 ka pungsod, kon tuhoy sa ­gross na­tion­al prod­uct sang kada tawo ang hambalan, siam ang Protestante, duha ang Katoliko. Sa pihak nga bahin, sa napulo ka may utang nga pungsod nga nagauswag, lima ang Katoliko, wala sing Protestante.

Ang Aleman nga pamantalaan nga Der Spiegel nagsulat nga ang mga ideya ni Calvin nagtiklod sa Britaniko agod mangin daku nga kagamhanan sa kalibutan. Kutob sang ika-19 nga siglo, ang nagabaskog nga kusog politikal sang Estados Unidos, Alemanya, kag sang Gran Britanya nangin isa ka puwersa para sa sosyal nga pagbalhin. Ginpadaku ang tupong nga kahigayunan para sa tanan. Ang diutay nga mga ipoipo sa daku nga sulog sang Repormasyon ginakabig sang iban subong umpisa sang modernong sosyalismo. Ang politikal nga pagkahibalo sang salabton sa katilingban naghatag sing dalan para sa wel­fare ­state. Labi na sa Protestante nga mga palibot, ang mga awtoridad sibil amat-amat nga nagkontrol sang legal nga mga bahin sang pagkabun-ag, kamatayon, kasal, diborsio, kag panublion. Ang pagkamatigayon sang diborsio kag ang legal nga aborsion sa Katoliko nga mga pungsod masami karon nga tuhay sa Protestante nga kadutaan.

Duha ka kuta sang Protestantismo, ang Estados Unidos kag Gran Britanya, ang nagtubo kag nangin duha-sing-sungay nga sapat sa tagna sang Biblia. (Bugna 13:11) Ang higante sa politika sang ika-20 nga siglo, ang Nasyones Unidas nga organisasyon, nga sang primero gintawag nga Liga de Nasyones, nagbuskad gikan sa inisyatibo sang Protestante.

Magabalik ang Baha

Ang nag-isol nga balod nagbilin sing marka sa baybayon nga nagapahanumdom sa aton sang iya pagbalik. Sing kaanggid, ang Repormasyon sang ika-16 nga siglo nagbilin sing kitaon nga mga agi nga makita naton karon. Kag may yara mabaskog nga pamatuod nga nagatindog kita sa talakdangan sang isa ka katapusan nga balod sang relihioso nga pagbalhin nga magalabaw sa tanan nga ginamo sang nagligad, lambason ang dimatuod nga relihion sing dayon, kag magaapektar ini sa tanan nga buhi. Makalampuwas ka bala sa sini? Sa bug-os nga kalibutan, may yara daku nga pagkadikontento sa organisado nga relihion, sa tunga sang mga indibiduwal kag sang mga pangulohan. Ngaa may pagkadikontento?

Ang relihion masami nga nagalabang sa iya espirituwal nga teritoryo, ginagumon ang kunop sang palangakuan sa kunop sang ordinasyon, ang korona sa mi­ter, ang setro sa krus. Sang nagligad nga pila ka tuig ang pamantalaan kon Domingo nga Observer nagpautwas sing pamangkot sa kon bala ang mga politiko sa Irlandiya handa nga kuhaon ang pagdumalahan sa pungsod gikan sa mga pari. Ang chan­cel­lor anay sang Nakatundan nga Alemanya nga si Helmut ­Schmidt nagkomento sa pagpahilabot sang relihion sa politika paagi sa pagsiling, “Wala ako nagapati nga sarang ini matugutan sing dayon.” Kag ginsumbong sang Le Figaro sang Paris ang iglesia sing “pagpasilabot sa politika” sing daku gid sa bagay nga “may katalagman ini nga makita ang politika nga nagapasilabot sa relihion.” Gikan sa India pakadto sa Egipto pakadto sa Estados Unidos, gikan sa Po­land pakadto sa Ni­ca­ra­gua, gikan sa Ma­lay­sia pakadto sa ­Chile, ang makatalaka nga pagbangigay sa ulot sang politika kag relihion nagapadayon.

Indi ini makapakibot, indi ini bag-o. Ginalaragway sang Bugna kapitulo 17 ang kabug-osan sang dimatuod nga relihion subong isa ka bigaon, ang “Babilonia nga Daku,” nga nagapakighilawas upod sa mga politiko sang duta. Ang bersikulo 4 dugang pa nga nagalaragway sa iya subong “napunihan sing bulawan kag mga uluyason kag mga mutya.” Ang relihioso nga emperyo wala sing kabulusgan, nagapagusa sa luho, kag bugana sa manggad. Sang ika-16 nga siglo, ang nagabadlak nga mga bahandian sang Katoliko nga Iglesia nagganyat sa mahinandumom nga mga pasiplat. Amo man sa puno sing hiyas nga manggad sang tanan nga relihion sa aton ika-20 nga siglo.

Ginapasiplatan na nga may paghamkon sang mga pangulohan inang manggad. Nakita sang Al­ba­nia ang kapin sa 2,000 ka moske, mga simbahan, kag iban pa nga relihiosong mga tinukod, kag diin sa ginpagamit ini sa mga sibilyan ukon ginguba ini. Ang Sunday Times nagreport sang 1984 nga ang pangulohan sang Malta “nagsugod sa pagpasiplat sa manggad sang iglesia,” kag gin-utod sini ang bulig sa mga eskwelahan sang iglesia. Sang ginpamangkot kon paano bawion sang iglesia ang kapierdihan, ang isa ka ministro sang pangulohan nagsabat: “Kon kinahanglanon, mahimo nila tunawon ang ila bulawan nga mga krus kag pilak nga mga altar.” Ang ­Greek Or­tho­dox ­Church mabaskog nga nagpakig-away para sa lehislasyon nga gin-aprobahan sang maaga nga bahin sining tuig sang Griegong Parlamento nga nagatugot sa pangulohan nga kuhaon ang daku nga bahin sang mga lote nga ginapanag-iyahan sang iglesia (mga 10 porsiento sang kabilugan nga lote sang pungsod).

Sa bug-os nga kalibutan, ang relihion isa ka daku nga kabang-awan. Sa baylo nga magpahiusa, nagtuga ini sing pagbinahinbahin. Ginsambit sang isa ka Aleman nga pang-adlaw-adlaw nga pamantalaan ang “pagribalay sa ulot sang mga Katoliko kag sang mga Protestante nga subong sang pagdumtanay.” Ang Frankfurter Allge­meine Zeitung nagsulat nga bisan ang ekumenikal nga kahublagan, nga gindesinyo sa pagtaytay sang kal-ang, nagsugod gikan sa “indi pagsaligay, indi mapahiusa nga kaawayon sa ulot sang mga Katoliko kag mga Protestante.” Si Elie Wiesel, dumalaug sang Nobel Peace Prize sang 1986, ginbalikwat sa isa pa ka Aleman nga pamantalaan sa adlaw-adlaw nga nagsiling: “Pirme ko ginahunahuna nga napaslawan kita. Kon may isa nga nagsiling sa aton sang 1945 nga makakita kita liwat sing ginsutsutan sang relihion nga mga inaway nga nagabalingaso sa halos tanan nga kontinente . . . wala kita magpati sa sini.” Ang relihion nga nagatuga sing gamo, nagagatong ukon nagapabaya sa inaway, dimatuod nga relihion. Kag namat-od ang Manunuga madugay na nga laglagon ini.

Ang Kapitulo 17 sang Bugna wala nagabilin sing duhaduha sa kon ano ang madangatan sang tanan dimatuod nga relihion. Sa bersikulo 16 aton mabasa: “Ang napulo ka sungay [mga kagamhanan sang pangulohan sa sulod sang organisasyon sang Nasyones Unidas] nga imo nakita, kag ang sapat nga mapintas [Nasyones Unidas], magadumot sa bigaon [dimatuod nga relihion] kag magapamingaw kag magapahubo sa iya, kag magakaon sang iya unod kag magasunog sa iya sa kalayo.”

Sa Diin Ikaw Nagatindog?

Bisan pa mahimo nga daw tumalagsahon, natapos na ang adlaw sang dimatuod nga relihion. Ang iya mga buhat, mga kinabatasan, mga tradisyon, kag mga pribilehiyo madula sa dili madugay. Mahimo nga daw imposible ina para sa imo subong sang ginhimo nga paglunod sang Katoliko nga Iglesia sa katawhan sang ika-16 nga siglo. Apang daku gid ang tubig sang Repormasyon. Ang manggad sang iglesia nagkadto sa katawhan, ang gahom sini sa mga monarka. Bisan gani sa aton adlaw, ang mga pungsod amo ang magadumala sa katapusan nga pagkadula sang dimatuod nga relihion.

Ano ang kahulugan sina para sa imo sing personal? Usisaa ang relihioso nga mga institusyon nga imo ginapasakupan. Ang ginatindugan bala sini nagahisanto sa Biblia sa tanan nga paagi? Kon wala, nian ang imo organisasyon bahin sang “Babilonia nga Daku,” ukon sang bug-os kalibutan nga emperyo sang dimatuod nga relihion. Sunda ang sugo nga masapwan sa Bugna 18:4, nga amo: “Guwa ka sa iya, katawhan ko, . . . kon indi mo luyag makabaton sing bahin sa iya mga kalalat-an.”

Dumduma, ang daku nga balod nga magadala sing katapusan nga kalaglagan sa dimatuod nga relihion nagapadulong na. Makita na ini sa gintaipan. Sa diin ikaw nagatindog kon magdala ini sing nagadaguob nga kalaglagan? Sa nalupyakan bala sang indi pagsapak? Sa pukatod bala sang pila ka sekular nga awtoridad? Ukon sa bukid bala ni Jehova? Isa lamang ang duog sang kalig-onan.

[Kapsion sa pahina 27]

Gindaldal sang isa ka mabaskog nga sulog sang repormasyon ang mga sadsaran sang tradisyonal nga doktrina. Ang mga tal-us subong sang ebolusyon, kahilwayan sang mga babayi, kag ang ‘bag-ong moralidad’ ginbilin kaangay sang laya nga kahoy

[Kapsion sa pahina 28]

May yara mabaskog nga pamatuod nga nagatindog kita sa talakdangan sang katapusan nga balod sang relihioso nga pagbalhin. Makalampuwas ka bala sa sini?

[Kapsion sa pahina 29]

Kon may isa nga nagsiling sa aton sang 1945 nga makakita kita liwat sing nasutsutan sang relihion nga mga inaway nga nagabalingaso sa tanan nga kontinente, wala kita magpati sa sini

[Kahon sa pahina 29]

Bagatnan nga Aprika: Ang pagtuluohan sang mga Calvinista sa kapalaran naghatag sa apartheid sing teolohiko nga sadsaran. Gintawag sang pang-adlaw-adlaw nga pamantalaan sang Alemanya nga Frankfurter Allgemeine Zeitung ang mga teologo sang Neder­duitse Gereformeerde Kerk (ang pagtawag sa ­Dutch Re­formed ­Church sa Bagatnan nga Aprika) subong “mga arkitekto sang politika sang pagsulundan nga nagaihig-ihig sa mga itom.”

Switzerland: Subong sentro sang kahublagan sang mga Calvinista, naganyat sang Geneva ang madamong linibo sang mga ref­u­gees, nga nagdala upod sa ila sing manggad kag ihibalo. Subong resulta, isa gihapon ini ka daku nga siudad sang mga banko kag may mauswagon nga industriya sa paghimo sing mga relo.

India: Ang Society of Jesus (mga Jesuita) nagdaku subong bahin sang Batok-Repormasyon, isa ka kahublagan sa pagpasag-uli sang Katolisismo sa tapos sang pagbaliskad sang Repormasyon. Ang mga katapo sang So­cie­ty nagkadto sa probinsia sang Goa sang ika-16 nga siglo, wala madugay sa tapos ini ginhimo nga koloniya sang Portugal. Ang impluwensia sang iglesia ginapakita sa populasyon karon: Sa Goa, 3 ka tawo sa 10 ang Katoliko, samtang sa India sa kabug-osan, 1 ka tawo lamang sa 25 ang nagapangangkon nga Cristiano.

Inglaterra: Nasaksihan sang tuig 1605 ang paglingkod sa trono ni ­James I, nga isa ka Protestante. Samtang nagadaku ang pagpigos sa mga Katoliko sa pungsod, ginhimo ang plano nga palukpan ang Parlamento, ang Hari kag ang tanan. Ang mga naghimbon, ang isa ka grupo sang mga Katoliko nga ginpangunahan ni Guy ­Fawkes, natukiban kag ginpamatay. Ang Nobiembre 5 nagmarka sang pagselebrar sang Bon­fire ­Night. Ang mga pamilya kag ang mga mag-abyanay nagatipon gihapon agod mapainit-init ang mabugnaw nga gab-i paagi sa mga pasirit kag agod sunugon ang “tawo,” ukon modelo, sang manughimbon.

[Mga Laragway sa pahina 26]

Si Martin Luther kag si John Calvin—mga lider sang Repormasyon