Kinahanglan Naton ang Bag-ong Kalibutan

MAG-ISOL ka kag tan-awa ang mga kahimtangan sa palibot mo. Naluyagan mo bala ang nakita mo?

Ayhan may matahom ka nga balay sa isa ka maaliwanay kag ginaatipan sing maayo nga duog. Mahimo mataas man ang imo suweldo sa trabaho nga naluyagan mo. Dugang pa, mahimo nga mapagros ang imo panglawas kag sang imo pamilya. Sa kabilugan, mahimo nga malipayon ka kag nagabatyag nga may kalig-unan.

Apang hunahunaa ang iban nga mga palibot, ang iban nga mga bahin sang pungsod nga imo ginapuy-an, ang iban nga mga kadutaan. Tan-awa ang bug-os nga kalibutan. Matahom bala nga laragway ang makita mo? May yara gid bala pagkakontento, paghidait, kag kabuganaan?

Suno sa pila ka mga pakot sang maaga nga bahin sining siglo, dapat nga sa sini nga tion nadula na sang siensya ang tanan sang dalagku nga mga balatian, naaman na ang bugana nga pagkaon para sa tanan, napalig-on na kag napauswag ang palibot, kag napasulod na ang isa ka dag-on sang paghidait. Apang ano gid ang na­tabo?

Indi na kinahanglan ang madugay pa nga pag-usisa agod masiling mo nga ang paghidait maila gid sa aton planeta. “Sugod pa sang panahon sang Biblia, ang katawhan ginlaygayan nga salsalon ang ila mga espada nga mangin mga punta sang arado,” sulat ni Michael Renner sa State of the World 1990. “Labaw sa bisan ano nga tion, ina nga laygay nagakaigo gid karon. Ang wala sing untat nga pagpabaskog sang militar nga kusog nagdala sa katawhan sa bibi sang kalaglagan.”

Nagadamo ang mga balita tuhoy sa pinuyas sang mga banwahanon kag mga inaway nga nagpatay sang pumuluyo sang madamo nga pungsod sa bilog nga globo. Suno sa isa ka report, 22 ka inaway ang nagakatabo pa sang 1988.⁠a Pila ang napatay sa sadto nga mga inaway? Tubtob kag lakip yadto nga tuig, “ang kabilugan nga kadamuon sang mga tawo nga napatay sa tanan nga inaway nga natabo sang 1988 4,645,000. Sitentay-seis porsiento sang ginpatay mga sibilyan,” siling sang St. Louis Post-Dispatch.

Ginapakita bala sang mga nagakatabo karon sa kalibutan nga may yara mahidaiton nga kalibutan sa unhan? “Ginabalita nga ang Cold War nagaugdaw kag ang paghidait ginahatagan sing kahigayunan. Apang tan-awa liwat,” siling sang isa ka artikulo sa San Jose Mercury News sang Cal­i­for­nia, E.⁠U.⁠A. “Sa imol nga mga pungsod, ang inaway nagabalingaso nga ang paglaum nga malubad ini diutay lamang. Amo ini ang natago nga mga inaway sang kalibutan. Sa masami mga inaway ini sang mga gobierno batok sa ila kaugalingon nga katawhan: madugo nga pagpakig-away sang mga sibilyan tuhoy sa duta nga ila ginaistaran, mga pagkatuhay sa relihion, kaliwat kag tribo, politikal nga gahom, kag mga droga pa gani. . . . Gikan sa Horn of Africa tubtob sa Southeast Asia, bangod sa inaway napilitan ang minilyon ka tawo sa pagpalagyo sa ila mga puluy-an. Wala matanom ang mga inugtanom, ang mga klinika para sa panglawas ginasalakay, ang sinagod nga mga sapat ginapatay, ang mga ginikanan mapintas nga ginapatay sa atubangan sang ila mga anak, ang 10-anyos nga mga bata nga lalaki ginahimo nga mga portero kag dayon mga soldado, ang mga dalagita ginalugos. Sa sining halos nalipatan na nga kadutaan, ang inaway nagbilin sing kagulub-an kag kagamo sa katilingban nga gikan sa sini indi na gid makabangon ining mga katilingban. . . . Ginapakita sang pagpanalawsaw nga ang katuigan 1980 nakasaksi sing kapin nga mga inaway sang sa bisan ano nga iban nga dekada sa maragtas.”

Madamo sang mga nakapalagyo sa kapin ka mauswagon nga mga pungsod ang nakasapo nga ang paghidait nga ila ginapangita ginbuong sang peligro sang masingki nga krimen. “Ang krimen sa [Estados Unidos] nagpadayon sa katuigan 1980 walay sapayan sang mga pakot nga magabuhin ini,” report sang U.⁠S.News & World Report. “Sa isa ka tipiko nga tuig: Natabo ang 8.1 milyones ka serioso nga krimen kaangay sang pagpatay, pagsalakay kag pagpangawat. . . . Ang labing makapasubo sa tanan amo nga ang paagi sang pagpaagay sang dugo nangin lapnag kag indi mapaktan. Ang pagbiktima isa ka nagapadayon nga kahimtangan. Ginabanta sang Bureau of Justice Statistics sang E.U. nga 83 porsiento sang kabataan karon nga 12 anyos ang mangin biktima sang aktuwal ukon plano nga kasingki kon ang krimen magapadayon sa karon nga kadasigon. . . . Ang pagsilot sa mga kriminal sang katilingban indi sigurado ni madasig. Sa bug-os nga pungsod, 1 lamang sa 5 ka dalagku nga krimen ang malubad sang polisiya.” Amo man sini nga kahimtangan ang nagaluntad sa bug-os nga kalibutan. Ang General Assembly sang NU nagreport nga “nagdugang ang kadamuon kag ang pagkaserioso sang krimen sa madamo nga bahin sang kalibutan.”

Apang bisan pa kon madula sa gilayon ang tanan nga inaway, hinganiban, kag krimen sa duta, ang kabuhi yara gihapon sa peligro. “Ang makapaluya nga kaimulon, lapnag nga balatian, kag ang iliterasya sang madamo amo ang kahimtangan sang ginatos ka milyon sa nagauswag nga mga pungsod,” siling sang Worldwatch Institute sa ila State of the World 1990 nga report. “Ang tanan nga katawhan​—⁠manggaranon ukon imol, mabaskog ukon maluya sa militar⁠—​nagaatubang sang wala sing katulad nga pagkalaglag sang palibot.”

Huo, ang nagasakdag gid sang kabuhi nga mga sistema nga ginasandigan sang tanan nga katawhan ginapaluya. “Ang duta sa kabilugan yara sa mas malain nga kahimtangan [kay sang 1970],” sulat ni editor Paul Hoffman sa Discover nga magasin. “Ang mga basura nagaawas. Ang mga gas sang green­house nagapainit sang atmospera. Ang tabon nga ­ozone sang planeta naganipis. Ang mga desyerto nagalapad, kag ang mga rain for­est nagadiutay. Ang mga espesyi sang tanom kag sapat nagakaubos sa kadasigon nga 17 kada oras.”

Idugang sa sina ang mga epekto sang padayon nga paghigko sa duta kag sa tubig. Ilakip ang padayon nga pagdamo sang populasyon sang kalibutan, nga nagaresulta sa dugang kag dugang pa nga paggamit sa ginapanguma nga duta nga palatindugan ukon ginahimo nga dalan, sa amo ginabangdan sang nagadugang nga pagkapatay sang mga espesyi sang mga sapat kag mga tanom. Binagbinaga ang nagadugang nga pag-iwat sang ilimnon nga tubig kag ang problema sa asido nga ulan. Subong man ang peligruso sa lawas nga mga resulta sang mahigko gid nga hangin kag ang mga problema bangod sang makatalagam nga basura. Sa kabilugan, nagapatimaan sila sing kalaglagan sa kaliwat sang tawo. Bisan sin-o man kita ukon bisan diin man kita, kinahanglan naton ang hangin, pagkaon, tubig, kag hilaw nga materyalis agod mabuhi. Kinahanglan naton ini nga wala nadagtaan kag sa nagakaigo nga kadamuon. Subong natabo na, “para sa mga imol, ang katuigan otsenta isa ka bug-os nga kalisdanan, isa ka tion nga ang pagkaon diutay kaayo kag madamo pa ang napatay,” siling sang State of the World 1990.

Bangod ang kaliwat sang tawo yara sa peligro sa madamo nga paagi, may makapanghiwala bala nga kinahanglan gid ang isa ka bag-ong kalibutan? Apang isa bala ina ka matuod gid nga posibilidad? Sa diin magahalin ina nga kalibutan? Ano nga mga balagbag ang dapat landason antes makabig ang aton planeta nga wala sing peligro kag mauswagon? Tan-awon naton.

[Mga footnote]

[Picture Credit Line sa pahina 4]

Retrato sang WHO ni P. Almasy