Ang Aton Nagabag-o nga Kalibutan—Diin Ini Nagapadulong?

ANG iban nga mga pagbag-o may madalom kag madugay nga epekto sa kabuhi sang minilyon, bisan sa populasyon sang bug-os nga kalibutan kag sa palaabuton nga mga kaliwatan. Ang masingki nga krimen, pag-abuso sa droga, ang paglapnag sang AIDS, polusyon sa tubig kag sa hangin, kag ang pagkalbo sa kagulangan pila lamang sang nagakatabo nga nagaapektar sa aton tanan. Ang katapusan sang Cold War kag ang paglapnag sang estilo-Nakatundan nga demokrasya upod ang hilway nga patikang sini nagabag-o man sang mga kabuhi kag nagaimpluwensia sang palaabuton. Usisaon naton ang pila sining mga butang.

Kon Paano Ginbag-o sang Krimen ang Aton Kabuhi

Kumusta ang mga kalye sa inyo palibot? Wala ka bala sing katalagman sa paglakat sa guwa nga isahanon kon gab-i? Sang nagligad nga 30 ukon 40 ka tuig lamang, madamo nga tawo ang wala nagakandado sang ila puluy-an kon maglakat sila. Apang nagbag-o na ang panahon. Ang iban nga mga puwertahan karon may duha ukon tatlo ka kandado, kag ang mga bintana may mga rehas.

Ang mga tawo karon nahadlok sa pagsuksok sang ila pinakamatahom nga mga panapton kag alahas sa mga kalye. Ang iban nga mga taga-siudad ginpatay bangod sang panit nga dyaket ukon sang mink coat. Ang iban napatay bangod sang pagluthanganay sang duha ka gang sa droga. Halos kada adlaw, ang walay sala nga mga tumalan-aw, lakip ang madamo nga kabataan, nagakapilasan ukon nagakapatay. Ang mga awto indi mahimo ibilin sa kalye nga wala sing alarma sa pagtabog sa parasitiko nga mga kawatan. Sa sining malaut nga klima sang kalibutan, ang katawhan nagbag-o. Ang pagkabunayag kag integridad halos nalipatan na nga mga kinaiya. Nadula na ang pagsaligay.

Ang krimen kag kasingki nagakatabo sa bug-os nga kalibutan. Ang masunod nga mga ulong-dinalan sang balita gikan sa lainlain nga mga duog nagailustrar sang punto: “Pulisiya Nagalagas sa mga Kawatan, Organisado nga mga Krimen kag mga Bisyo; Natukiban sang Moscow May Yara Sia Gali Sina Tanan”; “Isa ka Bag-o nga Dag-on Nag-abot sa Korea, Ginasundan sang Krimen”; “Mga Krimen sa Kalye Nagakatabo sa Prague Kada Adlaw”; “Hapon Nag-atubang sa Organisado nga mga Krimen, kag mga Kriminal Nagbalos”; “Ang Hugakom sang Octopus​—Nagapanguna nga Mangangaway sang Mafia sang Italya Ginpalupok.” Ang krimen isa ka problema sa bug-os nga kalibutan.

Ang krimen karon mas masingki man. Ang kabuhi daw wala sing bili. Sa Rio de Janeiro, Brazil, ang duog sang mga slum sa higad sang siudad “opisyal nga ginkilala sang Nasyones Unidas subong amo ang labing masingki nga duog sang kalibutan. Kapin sa 2,500 ka tawo ang ginapatay didto kada tuig.” (World Presss Review) Sa Colombia, ang kadalagkuan sa droga nga negosyo nagapadala sang ila pamatan-on nga mga sicario, ukon ginabayaran nga mga manugpatay, nga nagasakay sa mga motorsiklo agod makighusay sa mga karibal kag mga sulukton paagi sa ila pinasahi nga sahi sang madasig nga pagpatay bilang silot. Kag sa masami, magahinulsol gid ikaw kon makasaksi ka sing isa ka krimen​—sa Colombia ukon bisan diin. Mahimo nga ikaw naman ang masunod nga biktima.

Ang isa pa ka daku nga pagbag-o amo nga dugang kag dugang nga mga kriminal ang nagadala sing makamamatay awtomatiko nga mga armas, kag dugang kag dugang pa sa publiko ang nagadala sing pusil sa pagdepensa sa kaugalingon. Ining pagdugang sang mga armas awtomatiko nga nagakahulugan nga dugang pa ang mapatay kag mapilasan, bangod sang krimen ukon aksidente. Isa ini karon ka maathag nga kamatuoran sa bug-os nga kalibutan nga ang pusil sa bulsa ukon sa balay makahimo kay bisan sin-o nga mangin posible nga manugpatay.

Mga Krimen kag Mga Droga

Kalim-an ka tuig sang una, sin-o ang naghunahuna nga ang droga mangin isa ka problema sa bug-os nga kalibutan? Sa karon isa ini sang panguna nga mga kabangdanan sang krimen kag kasingki. Sa iya libro nga Terrorism, Drugs and Crime in Europe after 1992, si Richard Clutterbuck nagapanan-aw nga “sa ulihi ang pag-uswag sang narkotiko nga negosyo mangin pinakadaku sa tanan nga katalagman sa sibilisasyon sang tawo. . . . Ang mga ganansia wala lamang nagahatag sing daku nga manggad kag politikal nga gahom sa mga kadalagkuan sa droga [Ang Colombia isa ka maathag nga halimbawa], kundi amo man ang nagagasto sa makahaladlok nga kadamuon sang krimen sa bug-os nga kalibutan.” Nagsiling man sia: “Ang isa sang pinakadaku nga mga kabangdanan sang terorismo kag masingki nga krimen sa kalibutan amo ang negosyo sa cocaine halin sa mga talamnan sang coca sa Colombia pakadto sa mga giyan sa Europa kag sa EUA.”

Ang lapnag nga pagdamo sang krimen kag ang nagadamo nga mga bilanggo sang kalibutan nagapakita nga minilyon ka tawo ang may kriminal nga katuyuan kag wala sing handum nga magbag-o. Nakita man sang madamo nga ang krimen makuwartahan. Subong resulta, ang aton kalibutan nagbag-o​—padulong sa malain pa. Nangin kapin ini ka makatalagam.

AIDS​—Isa Bala ka Kabangdanan sa Pagbag-o?

Ang isa ka balatian nga sang primero daw nagaapektar lamang sa mga homoseksuwal nangin isa ka kalalat-an nga nagaapektar sa katawhan sang tanan nga rasa kag estilo sang pagkabuhi. Ang AIDS wala na sing ginapili. Sa pila ka pungsod sang Aprika, ginapatay sini ang daku nga bahin sang heteroseksuwal nga pumuluyo. Subong resulta, ang pagkasalamwanan sa sekso hinali nga ginsikway sang iban, indi bangod sang moralidad, kundi bangod nahadlok sila nga malatnan. “Ang walay peligro nga sekso” amo karon ang eslogan, kag ang paggamit sing mga condom amo ang panguna nga ginarekomendar subong proteksion. Ang paglikaw sa sekso amo ang pinakakubos ginpaburan nga pangamlig. Apang paano maapektuhan sang AIDS ang pamilya sang tawo sa malapit nga palaabuton?

Ang magasin nga Time nagreport kasan-o lang: “Sa tuig 2000 ang AIDS mahimo nga amo ang pinakadaku nga epidemia sang siglo, labaw sa kalalat-an sang trangkaso sang 1918. Yadto nga kalalat-an nagpatay sing 20 milyones ka tawo, ukon 1% sang populasyon sang kalibutan​—kapin sa doble nga kadamuon sang mga soldado nga napatay sa Inaway Kalibutanon I.” Subong ginsiling sang isa ka eksperto, “ining epidemia isa ka maragtason nga kasangkaron.”

Walay sapayan sang minilyon ka dolyar kag iban pa nga kuwarta nga gingasto para sa pagpanalawsaw sa AIDS, wala sing solusyon nga ginapanan-aw. Ang komperensia kasan-o lang sa AIDS sa Amsterdam, Netherlands, nagtipon sa 11,000 ka sientipiko kag iban pa nga mga eksperto agod tun-an ang problema. “Ang panimuot masubo, nagapabanaag sing isa ka dekada sang kapaslawan, kabang-awan kag nagadugang nga trahedya. . . . Ang katawhan indi malapit sa pagdaug sa AIDS kay sang tion nga ginsugdan ang pagpanalawsaw sa sini. Wala sing bakuna, wala sing bulong kag bisan sing epektibo nga pagbulong.” (Time) Para sa mga tawo nga positibo karon sa HIV, nga mahimo gid magmasakit sing AIDS, ang palaabuton madulom. Diri man, ang pagbag-o nangin sa malain pa.

Pagbag-o sa Politika sang Kalibutan

Madamo nga lider ang nakibot gid sa pagbag-o sang politikal nga klima sang nagligad nga apat ka tuig kag ayhan wala sing maglabaw pa sa kakibot sang Estados Unidos. Sa hinali nasapwan sini ang iya kaugalingon nga wala sing bagay nga karibal sa latagon sang politika. Ginpaanggid ini sa isa ka indi madaug nga team sang basketball nga may matahom nga insentibo apang sa hinali nasapwan sini nga wala na sing luyag magbato sa ila. Ginsumaryo ini nga pagkagumon sa isa ka artikulo sang 1990 sang editor sang Foreign Policy nga magasin, nga si Charles William Maynes: “Ang hilikuton karon sang pagsulundan sang E.U. sa pagpakig-angot sa iban nga mga pungsod indi amo ang paghilway sa pungsod gikan sa malaglagon nga inaway kundi amo ang pagpabakod sa wala ginapaabot nga paghidait nga hinali nag-utwas sa ulot sang Estados Unidos kag sang [anay] Unyon Sobyet.”

Ang paglapnag sang nuklear nga kinaalam nagapresentar sing bag-o nga mga peligro, samtang ang inaway nga may kombensional nga mga armas padayon sa pagbaskog​—nga ginakalipay sing daku sang mga manugbaligya sing armas sang kalibutan. Sa isa ka kalibutan nga nagakinahanglan sing paghidait, madamo nga politikal nga lider ang nagapabakod sang ila mga hangaway kag sang ila mga armas. Kag ang halos bangkaruta nga Nasyones Unidas masako sa pagbutang sing mga Band-Aid sa grabe nga mga ulser sang kalibutan.

Ang Wala Nagabag-o nga Sumpa sang Nasyonalismo

Samtang ang Komunismo nagasugod sa pagkalusod, ginpabantog sang anay presidente sang E.U. nga si Bush ang ideya nga “isa ka bag-ong kalibutan nga kahimusan.” Apang, subong natukiban sang madamo nga politikal nga lider, ang maalamon nga mga eslogan madali himuon; ang positibo nga mga pagbag-o mas mabudlay himuon. Sa iya libro nga After the Fall​—The Pursuit of Democracy in Central Europe, si Jeffrey Goldfarb nagsiling: “Ang walay latid nga paglaum nahanungod sa ‘isa ka bag-ong kalibutan nga kahimusan’ ginsundan sa gilayon sang paghangop nga ang labing dumaan nga mga problema yari gihapon sa aton, kag kon kaisa may pagtimalos. Ang daku nga kalipay bangod sang kahilwayan . . . masami nga ginbuslan sang pagkawalay paglaum bangod sang politikal nga kagamo, nagabangigay nga nasyonalismo, relihioso nga pundamentalismo, kag pagkalusod sang pangabuhi.” Sa pagkamatuod ang inaway sibil sa duog nga amo anay ang Yugoslavia isa ka maathag nga halimbawa sang nagabahinbahin nga impluwensia sang politika, relihion, kag nasyonalismo.

Si Goldfarb nagpadayon: “Ang kahadlok sa mga dumuluong kag ang personal nga pagkawalay kalig-unan nangin matuod sa kabuhi sa Sentral nga Europa. Ang demokrasya indi awtomatiko nga nagahatag sang ginpanaad nga kaayuhan sa pangabuhi, politika, kag kultura, kag ang hilway nga patikang wala lamang nagapanaad sing manggad, nagatuga man ini sing di-matungkad nga mga problema para sa mga indi makahibalo magnegosyo sa sini.”

Apang maathag nga indi lamang ini mga problema sang Sentral nga Europa kag mga republika sang anay Unyon Sobyet; ang kahadlok sa mga dumuluong kag ang walay kalig-unan nga ekonomiya lapnag sa bug-os nga kalibutan. Pag-antos kag kamatayon ang ginabayad sang pamilya sang tawo. Kag ang malapit nga palaabuton wala nagatanyag sing paglaum nga magabag-o ining tudok nga mga panimuot nga ginabangdan sang dumtanay kag kasingki. Ngaa subong sina? Bangod ang edukasyon nga ginabaton sang kalabanan​—gikan sa aton mga ginikanan ukon gikan sa nasyonalistiko nga mga sistema sang eskwelahan—​nagatanum sing dumot, pagkapanatiko, kag sing mga ideya sang pagkasuperyor sang nasyonalidad, rasa kag tribo, ukon hambal.

Ang nasyonalismo, nga gintawag sang semanal nga magasin nga Asiaweek subong “Katapusan nga Malaw-ay nga Ismo,” amo ang isa sang nagapadayon gihapon nga mga kabangdanan nga nagapadabdab sang dumot kag pagpaagay sing dugo. Ina nga magasin nagsiling: “Kon ang bugal sa pagka-Serb nagakahulugan sing pagdumot sa isa ka Croat, kon ang kahilwayan para sa isa ka Armenianhon nagakahulugan sing pagtimalos sa isa ka Turko, kon ang independensia para sa isa ka Zulu nagakahulugan sing pagsakop sa isa ka Xhosa kag ang demokrasya para sa isa ka Romanianhon nagakahulugan sing pagtabog sa isa ka Hungario, nian ang nasyonalismo nagpakita na sang iya malaw-ay nga nawong.”

Ginapahanumdom kita sang ginsiling anay ni Albert Einstein: “Ang nasyonalismo isa ka pinayaon nga panimuot. Amo ini ang tipdas sang katawhan.” Halos tanan nakatigayon sini sa nanuhaytuhay nga tion, kag nagalapnag gihapon. Sadto sang 1946, ang Britanikong istoryador nga si Arnold Toynbee nagsulat: “Ang patriotismo . . . nagbulos gid sa Cristianismo subong ang relihion sang Nakatundan nga Kalibutan.”

May paglaum bala nga magbag-o ang paggawi sang tawo sa karon nga kahimtangan? Ang iban nagasiling nga mahimo lamang ini paagi sa isa ka daku nga pagbag-o sa edukasyon. Ang ekonomista nga si John K. Galbraith nagsulat: “Ang pag-uswag nasandig sa katawhan. Gani . . . wala sing pag-uswag kon ang katawhan wala nagauswag, kag sigurado ang pag-uswag kon ang katawhan hilway kag edukado. . . . Ang nagapanguna amo ang pagdaug sa indi pagkahibalo magbasa kag magsulat.” Ano ang paglaum nga ang mga sistema pang-edukasyon sang kalibutan magatudlo sing gugma kag paghangpanay sa baylo sang dumot kag suspetsa? San-o ang tudok nga pagdumtanay sa ulot sang mga tribo ukon mga rasa buslan sang pagsaligay kag paghangpanay, sang pagkilala nga kita tanan isa ka tawhanon nga pamilya?

Sing maathag, kinahanglan ang positibo nga pagbag-o. Si Sandra Postel nagsulat sa State of the World 1992: “Ang nabilin nga tion sining dekada dapat maghimo sing kapin ka sinsero kag lapnag nga mga pagbag-o kon luyag naton madayon ang realistiko nga mga paglaum para sa isa ka mas maayo nga kalibutan.” Kag diin kita nagapadulong? Si Richard Clutterbuck nagsiling: “Apang, ang kalibutan wala gihapon sing kalig-unan kag makatalagam. Ang nasyonalistiko kag relihioso nga kainit magapadayon. . . . Ang katuigan 1990 mahimo nga amo ang labing makatalagam ukon labing mauswagon nga dekada sang siglo.”​—Terrorism, Drugs and Crime in Europe After 1992.

Ang Aton Nagabag-o nga Palibot

Sa sulod sang nagligad nga pila ka dekada, nahibal-an na sang katawhan nga ang ginapanghimo sang tawo may makatalagam nga epekto sa palibot. Ang pagkalbo sa daku nga bahin sang kagulangan nagapatay sa indi maisip nga espesyi sang mga sapat kag mga tanum. Kag sanglit ang mga kagulangan bahin sang baga sang planeta, ang paglaglag sa kagulangan nagabuhin man sang ikasarang sang duta nga himuon ang carbon dioxide nga mangin nagasakdag sang kabuhi nga oksihena. Ang isa pa ka epekto amo nga nagaluya ang duta sa ibabaw kag sa ulihi mangin desyerto ini.

May pila nga nagpaandam sa sini nga hulusayon, kag ang isa sa ila amo si Bise Presidente Al Gore sang E.U. Sa iya libro nga Earth in the Balance​—Ecology and the Human Spirit, sia nagsulat: “Sa karon nga kadasigon sang pagkalbo sa kagulangan, ang halos tanan sang tropikal nga kagulangan madula sa masunod nga siglo. Kon tugutan naton nga matabo ining paglaglag, madula sang kalibutan ang pinakabugana nga bodega sang genetiko nga impormasyon sa planeta, kag upod sa sini ang posible nga mga bulong para sa madamo sang mga balatian nga nagapaantos sa aton. Sa pagkamatuod, ginatos sang importante nga mga bulong nga ginagamit sing kinaandan karon ang ginakuha sa mga tanum kag mga sapat sang tropikal nga mga kagulangan.”

Si Gore nagapati nga ang epekto sang tawo sa palibot isa ka nagahilapit nga peligro sa kaluwasan. Sia nagsiling: “Samtang padayon kita sa pag-idog sa tagsa ka mahunahuna naton nga duog sa palibot, ang kahuyang sang aton kaugalingon nga sibilisasyon dugang pa nga nagaathag. . . . Sa sulod sang isa lamang ka kaliwatan, yara kita sa katalagman nga bag-uhon ang bug-os globo nga atmospera sing kapin ka hinali sang sa bisan ano nga bulkan sa maragtas, kag ang mga epekto mahimo nga magpadayon tubtob sa mga siglo sa palaabuton.”

Indi lamang atmospera naton ang yara sa katalagman, suno kay Gore kag sa iban pa, ang aton importante nga suplay sang tubig yara sa katalagman, labi na sa imol nga kalibutan, “diin ang mga epekto sang polusyon sa tubig mabatyagan sing labing masakit kag makapasubo sa porma sang madamo gid nga nagakapatay bangod sa kolera, tipos, balaod, kag lupot.” Nian ginsambit ni Gore ang kamatuoran nga “kapin sa 1.7 bilyon ka tawo ang wala sing nagakaigo nga suplay sang matinlo nga tubig nga ilimnon. Kapin sa 3 bilyones ka tawo ang wala sing nagakaigo nga sanitasyon [kasilyas kag mga tubo sang higko] kag sa amo yara sa katalagman nga ang ila tubig mahigkuan. Sa India, halimbawa, isa ka gatos kag kap-atan ka banwa kag siudad ang nagahaboy sang ila higko sang tawo kag iban pa nga basura direkta sa Ganges.” Kag ina nga suba amo ang kuluhaan sing tubig para sa minilyon ka tawo!

Si Gautam S. Kaji, bise presidente sang World Bank, nagpaandam sa isa ka tumalambong sa Bangkok nga ang “tubig nga suplay sa Sidlangan nga Asia mahimo nga amo ang problema sang masunod nga siglo. . . . Walay sapayan sang kilala nga mga benepisyo sang walay peligro nga tubig kon tuhoy sa panglawas kag pagkamapatubason ang hambalan, ang mga gobierno sang Sidlangan nga Asia ginaatubang karon sing mga sistema publiko nga wala nagahatag sing mainom nga tubig . . . Amo ini ang nalipatan nga hulusayon sang pagpauswag sa palibot.” Sa bug-os nga kalibutan, ang isa sang kinahanglanon nga mga elemento para sa kabuhi​—ang matinlo nga tubig—​ginapatumbayaan kag ginauyangan.

Bahin ini tanan sang aton nagabag-o nga kalibutan, isa ka kalibutan nga ginahimo nga isa ka makatalagam nga imburnal sa madamo nga duog kag ginabutang sini sa peligro ang palaabuton nga pagkabuhi sang katawhan. Ang daku nga pamangkot amo, May determinasyon bala kag motibasyon ang mga gobierno kag dalagku nga mga negosyo sa paghimo sing mga tikang agod punggan ang daku nga pagbuhin sa mga manggad sang duta?

Ginabag-o Bala sang Relihion ang Kalibutan?

Sa patag sang relihion, mahimo nga makita naton ang labing daku nga kapaslawan sang katawhan. Kon ang kahoy ginahukman paagi sa iya mga bunga, nian dapat manabat ang relihion sa bunga sini nga dumot, pagkapanatiko, kag inaway sa sulod sang iya kaugalingon nga mga hubon. Daw subong bala nga sa bahin sang kalabanan nga tawo ang relihion kaangay sang katahom​—sa guwa lamang. Hapaw lamang ini nga madali makakas sa idalom sang pag-ipit sang rasismo, nasyonalismo, kag pagkawalay kalig-unan sa ekonomiya.

Sanglit ang Cristianismo amo ang relihion nga nagasakdag sang ‘higugmaa ang imo isigkatawo kag higugmaa ang imo kaaway,’ ano ang natabo sa mga Katoliko kag mga Ortodokso sang anay Yugoslavia? Patawaron bala sila sang ila mga pari bangod sang tanan nila nga pagpamatay kag pagdumot? Ang mga siglo sang “Cristianong” pagpanudlo nagpatubas lamang bala sing dumot kag mga pagpamatay sa Naaminhan nga Irlandiya? Kag kumusta ang di-Cristiano nga mga relihion? Nakapatubas bala sila sing mas maayo nga mga bunga? May matudlo bala ang Hinduismo, Sikhismo, Budhismo, Islam, kag Shintoismo nga isa ka mahidaiton nga rekord sang paghangpanay?

Sa baylo nga mangin isa ka positibo nga impluwensia sa pagtarong sang katawhan, ang relihion nagtungod sang iya kaugalingon panatiko nga papel sa pagpadabdab sa mga kalayo sang nagaharahara nga patriotismo kag sa pagbendisyon sa mga hangaway sa duha ka inaway kalibutanon subong man sa madamo pa nga mga inaway. Indi ini nangin isa ka progresibo nga puwersa para sa pagbag-o.

Busa, ano ang mapaabot gikan sa relihion sa malapit nga palaabuton? Sa kamatuoran, ano ang mapaabot naton nga ginatigana sang palaabuton para sa aton sistema sa kalibutan karon​—ano nga mga pagbag-o ang matabo? Sabton sang amon ikatlo nga artikulo ining mga pamangkot gikan sa isa ka tumalagsahon nga pagtamod.

[Piktyur sa pahina 7]

Ang hinali nga pagdugang sang masingki nga krimen isa pa ka simtoma sang pagbag-o

[Retrato sa Pahina 8]

Ang nasyonalismo kag relihioso nga dumot padayon gihapon sa pagpaagay sing dugo

[Credit Lines]

Jana Schneider/Sipa

Malcolm Linton/Sipa

[Retrato sa Pahina 9]

Ang pag-abuso sang tawo sa iya palibot nagabag-o sang delikado nga pagkabalanse sang biosphere

[Credit Lines]

Laif/Sipa

Sipa

[Retrato sa Pahina 10]

Si Hitler gintamyaw sang tiglawas sang Papa nga si Basallo di Torregrossa, 1933. Sa maragtas, ang relihion nadalahig sa politika kag nasyonalismo

[Credit Line]

Bundesarchiv Koblenz