Pag-usisa sa mga Bahin sang Hamili nga Hiyas sang Dios—Ang Biblia!

SANG 1867 isa ka mangunguma sa Bagatnan nga Aprika nga nagahingalan kay Schalk van Niekerk ang nagatan-aw sa mga bata nga nagahampang sang mga bato. Isa ka matin-aw kag matahom nga bato ang nagganyat sang iya itololok. “Kuhaa, kon luyag mo ini,” siling sang iloy sang mga bata. Apang, gindala ni van Niekerk ang bato sa isa ka minerologo para mausisa. Wala gid mahibalui sang mga bata nga ginahampangan gali nila ang isa ka daku nga brilyante nga nagabili sing £500!

Mahimo man bala nga nagapanag-iya ka sang hamili nga hiyas sa wala mo mahibalui? Halimbawa, madamo ang nagapanag-iya sang Biblia, kay amo ini ang pinakamabakal sa tanan, nga matigayon sing bug-os ukon sing bahin sa kapin sa 1,900 ka hambal. Apang, wala ini mabasa sang kalabanan nga mga tawo kag gani diutay lamang ang ila nahibaluan nahanungod sa mga kaundan sini.

Ang Biblia nagaangkon nga “inspirado sang Dios” kag gani ang Pulong sang Dios. (2 Timoteo 3:​16; ipaanggid ang 1 Tesalonica 2:⁠13.) Amo ini ang labing hamili nga ginapanag-iyahan sang tawo. Paagi sini, aton matun-an kon paano naton matigayon ang labing maayo gikan sa kabuhi karon kag, sing labi pa ka importante, kon paano naton matigayon ang kabuhi nga walay katapusan! (Juan 17:​3, 17) May mas hamili pa bala sa sina?

Apang, agod maapresyar ining hiyas kag ang tanan nga mga bahin sini, dapat anay ang isa mangin pamilyar sa sini. Sa una nga pasiplat, daw mabudlay ini. Ti, ang Biblia koleksion sang 66 ka lainlain nga mga tolon-an. Ano ang ginaunod sinang mga tolon-an? May rason bala ang pagpasunod sini? Kon amo, paano makita ­sang isa ang pinasahi nga mga teksto sa Biblia?

Ang maanad sa Biblia isa ka hangkat. Apang kaangay sang matuod nga hiyas, ang Biblia may simetriya kag kahim-ong. Makita naton ina kon aton binagbinagon sa makadali ang mga kaundan sini.

Ang Hebreong Kasulatan​—⁠Nagatudlo kay Cristo

Ang Biblia ginatunga sa “Daan nga Testamento” kag “Bag-ong Testamento.” Apang dinagakaigo ini nga ngalan, nagahatag sang impresyon nga ang “Daan nga Testamento” karaan na kag diutay sing balor. Ang labi ka nagakaigo nga ngalan para sa sinang seksion sang Kasulatan amo ang Hebreong Kasulatan, kay ginsulat ini anay sa Hebreong hambal. Ang “Bag-ong Testamento” ginsulat sa Griego sadtong nahaunang siglo C.⁠E.; gani, labi ka nagakaigo nga tawgon ini ang Cristianong Griegong Kasulatan.

Ang nahaunang tolon-an sang Biblia, Genesis, nagaumpisa sang nagligad nga malawig nga panag-on sang gintuga sang Dios ang langit kag duta kag sang ulihi nagsugod sa paghanda sang duta para puy-an sang tawo. Ang nahaunang mag-asawa gintuga nga himpit; apang ginpili nila ang dalanon sang sala, upod ang masubo nga mga resulta para sa ila mga kaanakan. Apang, kaangay sang isa ka hiyas nga makita sa madulom nga suga, ang Biblia nagahatag sing idlak sang paglaum para sa makasasala nga katawhan: ang “binhi” nga magadula sa ulihi sang epekto sang sala kag kamatayon. (Genesis 3:15) Sin-o ining Binhi? Ginsugdan sang Genesis nga asuyon ang linya sining palaabuton nga Binhi, nagahugod sa kabuhi sang iban sang matutom nga katigulangan sang Binhi, kaangay nanday Abraham, Isaac, kag Jacob.

Masunod nga ginalaragway sang Exodo ang pagkabun-ag ni Moises. Sa madamong paagi ang kabuhi ni Moises nagalandong sa iya sang palaabuton nga Binhi. Pagkatapos sang napulo ka kalalat-an, ang Israel naghimo sing daku nga Exodo (Pagpalagyo) gikan sa Egipto kag ginhimo nga pinili nga pungsod sang Dios sa Bukid sang Sinai. Ang Levitico nagahatag sang mga regulasyon sang Dios para sa Levinhon nga pagkasaserdote sang Israel. Ang Numeros nagasugid nahanungod sa mga okasyon nga ang mga Israelinhon gin-isip (paagi sa sensus) kag nahanungod sa mga hitabo sadtong paglakbay sang Israel sa kamingawan. Kag karon, handa na sa pagsulod sa Ginsaad nga Duta, ang Israel nagbaton sang katapusan nga mga laygay ni Moises. Amo ini ang tema sang Deuteronomio. Nagatudlo sa palaabuton nga Binhi, ginlaygayan ni Moises ang pungsod nga pamatian ang ‘manalagna nga bangunon sang Dios.’​—⁠Deuteronomio 18:⁠15.

Nagasunod ang maragtason nga mga tolon-an. Ang kalabanan nga bahin nagapasunod sa kronolohiya. Ang Josue nagalaragway sang pagsakop kag pagbahinbahin sa Ginsaad nga Duta. Ang Mga Hukom nagasugid sang dramatiko nga mga hitabo sang masunod nga mga tuig sang ang Israel gingahuman sang lainlain nga mga hukom. Ang Rut nagasugid nahanungod sa mahinadlukon sa Dios nga babayi, nga nagkabuhi sadtong panag-on sang Mga Hukom kag nga may pribilehiyo nga mangin katigulangan ni Jesucristo.

Apang, ang paggahom sang mga hari natapos. Ang Nahaunang Samuel nagasugid nahanungod sa masubo nga paggahom sang nahaunang hari sang Israel, si Saul, suno sa pagsaysay ni manalagna Samuel. Ang Ikaduhang Samuel nagalaragway sang madinalag-on nga paggahom ni David, ang tal-us ni Saul. Nian ginadala kita sang Nahauna kag Ikaduhang Hari halin sa mahimayaon nga paghari ni Solomon tubtob sa masubo nga pagtapok sa pungsod sang Israel sa Babilonia sang 607 B.⁠C.⁠E. Ang Nahauna kag Ikaduhang Cronica nagasumaryo sining maragtas samtang nagatan-aw gikan sa mataas nga lugar sang isa ka pungsod nga nagbalik gikan sining pagkatapok. Sa katapusan, ginalaragway sang Esdras, Nehemias, kag Ester kon paano ang mga Israelita nakabalik sa ila tumandok nga pungsod kag ang iban sang ila masunod nga maragtas.

Masunod amo ang mabinalaybayon nga mga tolon-an nga nagasunod sang iban sang labing matahom nga binalaybay nga nasulat. Ang Job nagahatag sang makapulukaw nga laragway sang integridad sa idalom sang pag-antos kag sang padya sini. Ang tolon-an sang Mga Salmo nagaunod sang mga ambahanon sang pagdayaw kay Jehova kag mga pangamuyo para sa kaluoy kag bulig. Naglugpay ini sa dimaisip nga mga alagad sang Dios. Dugang pa, ang Mga Salmo may yara madamong mga tagna nga nagapalig-on sa aton sing dugang nahanungod sa nagapakari nga Mesias. Ang Hulubaton kag Manugwali nagahatag sang balaan nga kaalam paagi sa malip-ot apang maunod nga mga hambal, samtang ang Ambahanon ni Solomon isa ka matahom nga binalaybay sa gugma nga may madalom nga matagnaon nga kahulugan.

Ang masunod nga 17 ka tolon-an​—⁠halin sa Isaias tubtob sa Malaquias​—⁠tanan matagnaon. Ang tanan, luwas sa Panalabiton, nagadala sang ngalan sang manunulat. Madamo sining mga tagna ang talalupangdon nga natuman na. Nagatudlo man ini sa talipuspusan nga mga hitabo sa aton adlaw kag sa malapit nga palaabuton.

Busa ang Hebreong Kasulatan nagapresentar sang matahom nga pagkananuhaytuhay sa dagway kag estilo. Apang, ang tanan may isa ka tema. Ang ila mga tagna, mga genealohiya, kag dramatiko nga mga hitabo puno sang ­mapuslanon nga kaalam kag matagnaon nga kahulugan.

Ang Cristianong Griegong Kasulatan​—⁠Ang Binhi Nagaluntad

Apat ka libo ka tuig ang nakaligad kutob sang nahulog sa sala ang tawo. Sa hinali nagkabuhi sa duta ang madugay na ginahulat nga Binhi, ang Mesias, si Jesus! Ginarekord sang Cristianong Griegong Kasulatan ang ministeryo sining panguna nga tawo sa maragtas sa apat ka lainlain apang nagahiangot nga mga tolon-an, ginatawag Mga Ebanghelyo. Amo ini ang Mateo, Marcos, Lucas, kag Juan.

Hamili gid sa mga Cristiano ining apat ka kasaysayan sang Mga Ebanghelyo! Nagasugid ini nahanungod sa makatilingala nga mga milagro ni Jesus, ang iya makahulugan nga mga parabola, ang iya Sermon sa Bukid, ang iya halimbawa sang pagpaubos, ang iya kaluoy kag bug-os nga pagkamatinumanon sa iya Amay, ang iya gugma para sa iya “mga karnero,” kag sa katapusan ang iya mahalaron nga kamatayon kag mahimayaon nga pagkabanhaw. Ang pagtuon sa mga Ebanghelyo nagapalig-on sa aton sang tudok nga gugma para sa Anak sang Dios. Labaw sa tanan, ginapasuod kita sa nagpadala kay Cristo​—⁠si Jehova nga Dios. Ining mga kasaysayan takus basahon sing liwatliwat.

Ang Mga Binuhatan sang mga Apostol nagaumpisa sa gin-untatan sang mga Ebanghelyo. Ginasugid sini ang nahaunang mga tuig sang Cristianong kongregasyon kutob sang adlaw sang Pentecostes tubtob sa pagkabilanggo ni Pablo sa Roma sang 61 C.⁠E. Mabasa naton sa sining libro ang nahanungod kay Esteban, ang nahaunang Cristianong martir, ang paghaylo kay Saul, nga sang ulihi nangin si Pablo ang apostol, ang pagpasulod sa nahaunang Gentil nga mga kombertir, kag ang makakulunyag nga mga paglakbay ni Pablo sa pag-ebanghelyo. Ining mga kasaysayan makalilipay kag makapabakud sing pagtuo.

Nagasunod ang beinte-uno ka sulat, ukon epistola. Ang nahaunang 14, nga ginsulat ni Pablo, ginhingalanan sunod sa ginsulatan nga mga Cristiano ukon mga kongregasyon; ang iban ginhingalanan sunod sa mga manunulat​—⁠sanday Santiago, Pedro, Juan, kag Judas. Isa gid ka manggad sang laygay kag pagpalig-on ang ginasunod sining mga sulat! Ginatuptupan sini ang doktrina kag katumanan sang mga laygay. Ginabuligan sini ang mga Cristiano nga magpabilin nga tuhay gikan sa malaut nga palibot nga ginapuy-an nila. Ginapadaku sini ang kinahanglanon nga palambuon ang utudnon nga gugma kag iban pa nga diosnon nga mga kinaiya. Ginapahamtang sini ang pagsulundan para sa nagakaigo nga organisasyon sa kongregasyon, sa idalom sang pagpangulo sang tigulang sa espirituwal nga mga lalaki.

Subong nga ang Hebreong Kasulatan natapos sing matagnaon, amo man ang Griegong Kasulatan. Ang Bugna, nga ginsulat ni apostol Juan sang mga 96 C.⁠E. nagatingob sang kadam-an sang tagna kag sang pangunang tema sang Biblia​—⁠ang pagpakabalaan sa ngalan ni Jehova paagi sa iya Mesianikong Ginharian. Ang mga serye sang mga palanan-awon maid-id nga nagalaragway sa kalaglagan sang relihioso, militar kag politikal nga mga puwersa sang malaut nga sistema ni Satanas. Tal-usan ini sang pangulohan nga siudad ni Cristo, nga nagliso sang iya igtalupangod sa pagdumala sa mga hilikuton sa duta. Sa idalom sang paggahom sang iya Ginharian, ang Dios nagasaad nga “pahiran niya ang tagsa ka luha . . . kag wala na sing kamatayon.”​—⁠Bugna 21:⁠4.

May pangduhaduha ka bala, nian, nga ang Biblia isa ka walay sayop nga hiyas, nagapabanaag sang balaan nga kapawa? Kon wala mo pa ini mabasa sing bug-os, ngaa indi mo ini sugdan karon? Maganyat ka sa simetriya sini, masanagan sa kasanag sini, mapahulag sa katahom sini, kag mahalipay sa mensahe sini. Isa gid ini ka “himpit nga dulot . . . halin sa Amay sang langitnon nga mga kapawa.”​—⁠Santiago 1:⁠17.

[Tsart sa pahina 28, 29]

LISTAHAN SANG MGA TOLON-AN SA BIBLIA

Nagapakita sang manunulat, lugar diin ginsulat, tion nga natapos ang pagsulat, kag tion nga ginakubrehan sang mga hitabo sa tolon-an.

Ang mga ngalan sang mga manunulat sang iban nga mga tolon-an kag mga lugar diin ginsulat indi pat-od. Madamong petsa ang bulubanta lamang, ang simbulo nga a. nagakahulugan sing “after” (sa tapos), b. nagakahulugan sing “before” (antes), kag c. nagakahulugan sing “circa,” ukon “about” (mga).

Mga Tolon-an sa Hebreong Kasulatan (B.C.E.)

Tolon-an (Mga) Manunulat Lugar Diin Pagsulat Tion nga Ginsulat Natapos Ginakubrehan

Genesis Moises Kamingawan 1513 “Sa ginsuguran”

tubtob 1657

Exodus Moises Kamingawan 1512 1657-1512

Levitico Moises Kamingawan 1512 1 ka bulan

Numeros Moises Kamingawan/

Patag sang Moab 1473 1512-1473

Deuteronomio Moises Patag sang Moab 1473 2 ka bulan

Josue Josue Canaan c.1450 1473-c. 1450

Mga Hukom Samuel Israel c.1100 c.1450-c.1120

Rut Samuel Israel c.1090 11 ka tuig sang

paggahom sang

mga hukom

1 Samuel Samuel;Gad

Natan Israel c.1078c. 1180-1078 2 Samuel Gad; Natan Israel c.1040 1077-c 1040

1 Hari Jeremias Jerusalem/

Juda 580 c.1040-911

2 Hari Jeremias Jerusalem/

Egipto 580c. 920-580

1 Cronica Esdras Jerusalem(?) c.460 Pagkatapos

sang 1 Cronica

9:44, 1077-537

2 Cronica Esdras Jerusalem? c.460 1037-537

Esdras Esdras Jerusalem c.460 537-c.467

Nehemias Nehemias Jerusalem a.443 456-a.443

Ester Mardoqueo Susan, Elam c.475 493-c.475

Job Moises Kamingawan c.1473 Kapin sa 140

ka tuig sa ulot

sang 1657 kag 1473

Salmo David kag iban pa c.460

Hulubaton Solomon, Agur; Jerusalem c.717

Lemuel

Manugwali Solomon Jerusalem b.000

Ambahanon ni Solomon Jerusalem c.1020

Solomon

Isaias Isaias Jerusalem a.732

Jeremias Jeremias Juda/Egipto 580 647-580

Panalabiton Jeremias Malapit sa 607

Jerusalem

Ezequiel Ezequiel Babilonia c.591 613-c.591

Daniel Daniel Babilonia c.536 618-c.536

Oseas Oseas Samaria a.745 b.804-a.745

(Distrito)

Joel Joel Juda c.820(?)

Amos Amos Juda c.804

Obadias Obadias c.607

Jonas Jonas c.844

Miqueas Miqueas Juda b.717 c.777-717

Nahum Nahum Juda b.632

Habacuc Habacuc Juda c.628(?)

Sofonias Sofonias Juda b.648

Hageo Hageo Jerusalem 520 112 ka adlaw (520)

Zacarias Zacarias Jerusalem 518 520-518

Malaquias Malaquias Jerusalem a.443

Mga Tolon-an sa Cristianong Griegong Kasulatan (C.E.)

Tolon-an Manunulat Lugar Diin Pagsulat Tion nga

Ginsulat Natapos Ginakubrehan

Mateo Mateo Palestina c. 41 2 B.C.E-33 C.E.

Marcos Marcos Roma c.60-65 29-33C.E.

Lucas Lucas Cesarea c.56-58 3 B.C.E.-33C.E.

Juan Apostol/ Eliseo/ c.98 Pagtapos sang

Juan ukon malapit introduksion

29--33 C.E.

Mga Binuhatan Lucas Roma c.61 33-c.61 C.E.

Roma Pablo Corinto c.56

1 Corinto Pablo Efeso c.55

2 Corinto Pablo Macedonia c.55

Galacia Pablo Corinto ukon c.50-52/

Antioquia sa/

Siria

Efeso Pablo Roma c.60-61

Filipos Pablo Roma c.60-61

Colosas Pablo Roma c.60-61

1 Tesalonica Pablo Corinto c.50

2 Tesalonia Pablo Corinto c.51

1 Timoteo Pablo Macedonia c.61-64

2 Timoteo Pablo Roma c.65

Tito Pablo Macedonia (?) c. 61-64

Filemon Pablo Roma c. 60-61

Hebreo Pablo Roma c.61

Santiago Santiago

(utod ni Jesus)Jerusalem b.62

1 Pedro Pedro Babilonia c.62-64

2 Pedro Pedro Babilonia(?) c.64

1 Juan Apostol Efeso c.98

Juan ukon malapit

2 Juan Apostol Efeso c.98

Juan ukon malapit

3 Juan Apostol Efeso

Juan ukon malapit c.98

Judas Judas

(utod ni Jesus) Palestina (?) c.65

Bugna Apostol

Juan Patmos c.96