Geograpiya sang Biblia—Sibu Gid Bala?

ANG adlaw bag-o lang magtunod sa Palestina. Tuig 1799 sadto. Pagligad sang pagmartsa sa nagatagiti nga adlaw, ang Pranses nga Hangaway nagkampo, kag si Napoléon, ang hepe kumandante, nagpahuway sa iya tolda. Sa nagakipawkipaw nga kandila, ang isa sang iya mga suluguon nagbasa sing mabaskog gikan sa Pranses nga Biblia.

Ayhan masami ini nga natabo sa tion sang kampanya militar ni Napoléon sa Palestina. “Sang nagakampo sa kagulub-an sadtong dumaan nga mga banwa,” panaysayon niya sang ulihi sa iya lista-adlawan, “nagabasa sila sing mabaskog sang Kasulatan kada gab-i . . . Ang pagkaanggid kag ang kamatuoran sang mga paglaragway talalupangdon: nagahisanto gihapon ini sa sining pungsod pagligad sang madamo gid nga mga siglo kag mga pagbalhin.”

Sa pagkamatuod, nasapwan sang mga manlalakbay sa Natung-an nga Sidlangan nga mahapos ipahisanto ang mga hitabo sa Biblia sa karon nga mga lugar. Antes madaug sang Pranses nga Hangaway ang Egipto, diutay lamang ang nahibaluan sang mga dumuluong nahanungod sa sinang dumaan nga duta. Nian ginsugdan nga ibuyagyag sa kalibutan sang mga sientipiko kag mga eskolar, nga gindala ni Napoléon sa Egipto, ang mga detalye sang pagkahalangdon anay sang Egipto. Ginpahapos sini ang paghanduraw sa “mapintas nga kahiulipnan” nga naagihan anay sang mga Israelinhon.​—⁠Exodo 1:​13, 14.

Sang gab-i nga ginhilway sila gikan sa Egipto, ang mga Israelinhon nagtipon sa Rameses kag nian nagmartsa “sa higad sang kamingawan.” (Exodo 12:37; 13:20) Sa sining punto, ang Dios nagsugo sa ila nga “magbalik” kag “magpahamtang sing dulugan sa dagat.” Ining makatilingala nga buhat ginhangop subong “pagdalangdalang,” kag ang hari sang Egipto naglakat kaupod sang iya hangaway kag 600 ka kangga sa inaway agod bihagon liwat ang iya anay mga ulipon.​—⁠Exodo 14:​1-9.

Ang Pagguwa (Exodo)

Suno kay Josephus, isa ka istoryador sang unang siglo C.E., gindusdos sang hangaway sang Egipto ang mga Israelinhon “pakadto sa makitid nga duog” kag ginkibon sila “sa ulot sang mabudlay kadtuan nga mga pil-as kag dagat.” Ang eksakto nga lugar kon diin nagtabok ang mga Israelinhon sa Dagat nga Mapula wala mahibalui sing pat-od karon. Apang, mahapos mahanduraw ang natabo gikan sa putukputukan sang isa ka bukid nga nagatamwa sa naaminhan nga punta sang Dagat nga Mapula. Sing makawiwili, ang bukid ginatawag nga Jebel ʽAtaqah, nga nagakahulugan “Bukid sang Kaluwasan.” Sa ulot sining bukid kag Dagat nga Mapula amo ang diutay nga patag nga nagakitid pakadto sa isa ka lugar diin ang tiilan sang mga bungyod nagasiwil halos sa dagat. Sa pihak nga bahin sang Dagat nga Mapula amo ang matambok nga bahin sang desyerto (oasis), nga madamo sing tuburan, nga ginatawag ʽAyun Musaʼ, nga nagakahulugan “mga bubon ni Moises.” Ang letso sang dagat (sea­bed) sa ulot sining duha ka lugar nagadulhugon sing amat-amat, samtang sa iban nga bahin hinali ini nga nagadalom sa ulot sang 9 kag 18 metros.

Gintinguhaan nga pakadiutayon sang walay pagtuo nga mga teologo sang Cristiandad ang milagro nga ginhimo sang Dios sang gintunga niya ang tubig sang Dagat nga Mapula kag nagbulig sa mga Israelinhon sa pagpalagyo sa mamala nga duta. Ginsaylo nila ang hitabo sa isa ka manabaw nga sapa ukon katunggan aminhan sang Dagat nga Mapula. Apang wala ina nagahisanto sa rekord sang Biblia, nga sulitsulit nga nagasiling nga ang pagtabok natabo sa Dagat nga Mapula sa isa ka lugar diin may bastante nga tubig nga makalumos kay Paraon kag sa iya bug-os nga hangaway, huo, makalamon sa ila.​—⁠Exodo 14:​26-31; Salmo 136:​13-15; Hebreo 11:⁠29.

Ang Kamingawan sang Sinai

Ang mabudlay nga mga kahimtangan sa Peninsula sang Sinai ginlaragway sing maathag sa kasaysayan sang Biblia nahanungod sa pagdalangdalang sang Israel. (Deuteronomio 8:15) Gani, mahimo bala makatipon ang bug-os nga pungsod sa tiilan sang Bukid nga Sinai sa pagbaton sang Kasuguan sang Dios kag sang ulihi sa pag-isol agod magtindog sa “malayo”? (Exodo 19:​1, 2; 20:18) May lugar bala nga bastante ka daku nga maisulan sina nga kadam-an nga ginabulubanta nga nagadamo sing tatlo ka milyon?

Ginduaw sang ika-19 nga siglo nga manlalakbay kag eskolar sang Biblia, nga si Arthur Stanley, ang lugar sang Bukid nga Sinai kag ginlaragway ang talan-awon nga nakita sang iya mga kaupdanan pagtaklad sa Ras Safsafa: “Ang epekto sa amon, subong sa tanan nga nakakita kag nakalaragway sini, amo gid sa gilayon. . . . Yari diri ang madalom kag malapad nga dalag nga patag nga nagadulhugon pakadto sa idalom gid sang pangpang . . . Bangod wala sing subong sina nga pagtabuay sang mga patag kag bukid sa sining duog, isa gid ini ka importante nga ebidensia sa pagkamatinuuron sang sugilanon, nga ang isa ka subong sina nga pagtabuay sarang makita, kag ina sa sulod sang palibot sang dumaan nga Sinai.”

Ang Ginsaad nga Duta

Sadtong ika-40 ka tuig nga pagdalangdalang sang Israel sa kamingawan, ginhatag ni Moises ining paglaragway sang mga kinaiya sang duta nga pagasudlan nila: “Si Jehova nga imo Dios nagadala sa imo sa maayong duta, duta sang kasapaan sang tubig, sang mga tuburan kag sang mga nagapuswit nga tubig nga nagailig sa mga nalupyakan kag sa kabakuluran.”​—⁠Deuteronomio 8:⁠7.

Ang pagkasibu sini nga saad naeksperiensiahan sang ulihi sang ang bug-os nga pungsod nagtipon​—⁠mga lalaki, babayi, magagmay nga kabataan, kag mga dumuluong​—⁠sa bugana sa tubig nga nalupyakan sang Siquem sa tunga sang Bukid nga Ebal kag Bukid nga Gerizim. Sa tiilan sang Bukid nga Gerizim yara ang anom ka tribo. Ang anom pa ka tribo nagtipon sa pihak nga bahin sang nalupyakan sa tiilan sang Bukid nga Ebal sa pagpamati sang balaan nga mga pagpakamaayo nga agumon sang pungsod kon sundon nila ang Kasuguan ni Jehova kag sang mga sumpa nga mahanabo kon indi nila pagsundon ang Kasuguan sang Dios. (Josue 8:​33-35) Apang may bastante bala nga lugar agod makaigo ang pungsod sa sining makitid nga nalupyakan? Kag paano sila tanan nakabati nga wala sing modernong kasangkapan sa pagpabaskog sang tingog?

Mahimo mapabaskog sing milagruso ni Jehova nga Dios ang tingog sang mga Levinhon. Apang, ina nga milagro indi na kinahanglan. Ang kinaugali nga paagi sa pagpalanog sang tingog sa sining nalupyakan maayo gid. “Ang tanan nga manlalakbay,” sulat sang ika-19 nga siglo nga eskolar sang Biblia nga si Alfred Eder­sheim, “naghisugot sa duha ka punto: 1. Nga mabatian gid sing maayo halin sa Ebal kag Gerizim ang bisan ano nga ginpamulong sa nalupyakan. 2. Nga ining duha ka bukid naghatag sing nagakaigo nga tilindugan para sa bug-os nga Israel.”

Ginlaragway sang isa pa ka ika-19 nga siglo nga eskolar sang Biblia, nga si Wil­liam Thom­son, ang iya eksperiensia sa sadtong nalupyakan sa iya libro nga The Land and the Book: “Nagsinggit ako agod pamatian ang lanog, kag dayon ginhanduraw ko kon paano ini sang ang mabaskog sing tingog nga mga Levinhon nagsiling . . . ‘Pinakamalaut ang tawo nga nagahimo sing larawan nga tinigban, nga kalangil-aran kay Jehova.’ Kag dayon ang mabaskog nga AMEN! nga napulo ka pilo nga mas mabaskog, gikan sa daku nga kongregasyon, nga nagaguob, kag nagabaskog, kag liwat nga nagalanog halin sa Ebal pakadto sa Gerizim, kag halin sa Gerizim pakadto sa Ebal.”​—⁠Ipaanggid ang Deuteronomio 27:​11-15.

Ang Nalupyakan sang Jezreel

Sa aminhan sang Siquem may isa pa ka mauyahon nga nalupyakan, nga gikan sa ubos pa sang katupungan sang dagat, nagapasaka ini padulong sa malapad nga kapatagan. Ining bug-os nga rehiyon ginatawag nga Nalupyakan sang Jezreel, nga gin-ilog sa ngalan sang siudad sang Jezreel. Sa aminhan sang nalupyakan amo ang pukatod sang Galilea diin nahamtang ang Nasaret, nga dutang gindak-an ni Jesus. “Ang Nasaret,” paathag ni ­George ­Smith sa iya libro nga The Historical Geography of the Holy Land, “yara sa nalupyakan sang mga pukatod; apang kon makataklad ka sa bibi sining nalupyakan, . . . daw ano nga talan-awon ang makita mo! [Ang Nalupyakan sang Jezreel] yara sa imo atubangan, upod ang . . . mga patag-awayan sini . . . Isa ini ka mapa sang maragtas sa Daan nga Testamento.”

Sa sining nalupyakan nga patag, ang mga arkeologo nakakutkot sing mga kagulub-an sang mga ginharian nga siudad nga nalutos sang Israel sang panahon ni Josue, nga amo, ang Taanak, Meguido, Jocneam, kag ayhan Cades. (Josue 12:​7, 21, 22) Sa sini man nga rehiyon, sang panahon nanday Hukom Barak kag Hukom Gideon, milagruso nga ginluwas ni Jehova ang iya katawhan gikan sa gamhanan katama nga kaaway nga mga pungsod.​—⁠Hukom 5:​1, 19-21; 6:33; 7:⁠22.

Mga siglo sang ulihi, si Hari Jehu nagtaklad sa nalupyakan pakadto sa siudad sang Jezreel agod ipatuman ang paghukom ni Jehova kay Jezebel kag sa apostata nga panimalay ni Acab. Gikan sa lalantawan sa Jezreel, mahapos makita sa sidlangan ayon ang paghinampot sang tropa ni Jehu sa kalayuon nga 19 kilometros. Gani, may tion gid si Hari Joram agod magpadala sing nahauna kag nian sing ikaduhang mensahero nga nagasakay sa kabayo kag, sang ulihi, agod matakod nanday Hari Joram sang Israel kag Hari Ocozias sang Juda ang ila mga kangga kag masug-alaw si Jehu sa wala pa sia makalab-ot sa siudad sang Jezreel. Ginpatay gilayon ni Jehu si Joram. Nalagyo si Ocozias apang napilasan sang ulihi, kag napatay sia sa Meguido. (2 Hari 9:​16-27) Nahanungod sa mga patag-awayan subong sang sa ibabaw, si ­George ­Smith nagsiling: “Talalupangdon nga wala sing isa sa mga sugilanon . . . ang may imposible nga geograpiya.”

Walay duhaduha nga si Jesus masunson nga nagtamwa sa Nalupyakan sang Jezreel kag namalandong sa makalilipay nga mga kadalag-an nga natabo didto, kay nahibaluan niya, nga subong ginsaad nga Mesias, pagatumanon niya ang papel sang Daku Pa nga Josue, Daku Pa nga Barak, Daku Pa nga Gideon, kag Daku Pa nga Jehu sa pagbindikar sang soberanya ni Jehova. Sa pagkamatuod, ginagamit sang Biblia ang Meguido, ang labing estratehiko nga siudad sa sining nalupyakan nga patag, nga simbulo sang lokasyon sang inaway sang Dios sa Har–​Magedon (nagakahulugan “Bukid sang Meguido”). Mangin isa ina ka bug-os duta nga inaway diin laglagon ni Jesucristo, subong Hari sang mga hari, ang tanan nga kaaway sang Dios kag sang Cristianong kongregasyon, ang matuod nga katawhan sang Dios.​—⁠Bugna 16:16; 17:⁠14.

Ang Biblia nagasugid nga ang akig nga mga Judiyo sang Nasaret nagtinguha kis-a sa pagbulhog kay Jesus sa iya kamatayon gikan sa “bibi sang bukid diin natukod ang ila siudad.” (Lucas 4:29) Sing makawiwili, pabagatnan-katundan sang modernong siudad sang Nasaret amo ang 12-metros nga pil-as diin ini nga insidente mahimo nga natabo. Si Jesus nakapalagyo sa iya mga kaaway, kag ang Biblia nagadugang nga “nagdulhog sia sa Capernaum.” (Lucas 4:​30, 31) Sa pagkamatuod, ang Capernaum, sa Dagat sang Galilea, mas manubo nga duog.

Ini kag ang madamong iban pa nga detalye nagpahulag sa iban luwas kay Napoléon nga matingala sa pagkasibu sang geograpiya sang Biblia. “Ang pagsambit sang [Biblia] sa topograpiya tuman kadamo, kag makaalayaw gid,” sulat ni Thom­son sa The Land and the Book. “Imposible ang indi magdayaw sa dalayon nga paghisantuanay sa ulot sang narekord nga maragtas kag sang kinaugali nga geograpiya sang Daan kag Bag-ong Testamento,” komento ni Stanley sa Sinai and Palestine.

Ang makatilingala nga pagkasibu sang Biblia nahanungod sa geograpiya isa lamang ka pamatuod nga indi ini isa ka libro nga naghalin lamang sa tawo. Ang nagligad nga tatlo ka guwa sang Ang Lalantawan nag-unod sang may kaangtanan nga mga artikulo tuhoy sa Biblia. Amon kamo ginaagda sa pagkuha kag sa pagbasa sang tatlo pa ka bahin sining serye.

[Mapa sa pahina 7]

(For fully formatted text, see publication)

VALLEY OF JEZREEL

Jezreel

Nazareth

Taanach

Megiddo

Jokneam

Kedesh

N

SEA OF GALILEE

GREAT SEA

miles

kilometers

5

10

10

20

[Credit Line]

Pasad sa isa ka mapa nga may kinamatarong nga ibalhag sang Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.

[Piktyur sa pahina 5]

Nabaton sang Israel ang Kasuguan sa Bukid nga Sinai

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.