Si William Whiston—Erehes Bala Ukon Bunayag nga Iskolar?

ISAKRIPISYO mo bala ang imo karera tungod sa imo pagtuuluhan? Ginhimo ini ni William Whiston.

Nangin sentro sia sang relihiosong kontrobersiya sadtong una nga bahin sang ika-18 nga siglo, sang wala sia mag-ugyon sa Iglesia sang Inglaterra tuhoy sa mga panudlo sang Biblia. Bangod sini, ginkabig sia sang ulihi nga erehes. Busa ginyaguta sia apang natigayon man niya ang pagtahod sa iya ginhimo.

Sin-o si William Whiston? Kag ano ang ginhimo niya?

Isa ka Iskolar sa Biblia

Si William Whiston isa ka maalam nga panyero ni Sir Isaac Newton sa Cambridge University. Kon inyo tan-awon ang Ingles nga edisyon sang mga sinulatan sang unang siglo nga Judiyong istoryador nga si Flavius Josephus, ayhan mabasa ninyo ang pagbadbad nga ginhimo ni Whiston sang 1736. Bisan may iban pa nga mga badbad, ang iya maalamon nga pagbadbad, pati ang iya mga nota kag mga sinulatan, wala pa nalabawan kag ginabalhag gihapon. Ginakabig ini sang madamo subong ang putukputukan sang mga sinulatan ni Whiston.

Apang, indi dapat pasapayanan ang Prim­i­tive New Testament, ang pagbadbad ni Whiston sang Cristianong Griegong Kasulatan. Ginbalhag ini sang 1745, sang ika-78 anyos niya. Ginbadbad ni Whiston ang apat ka Ebanghelyo kag Binuhatan sang mga Apostoles gikan sa Codex Bezae, ang mga sulat ni Pablo gikan sa Clermont Codex, kag ang nabilin nga bahin, lakip ang Bugna, gikan sa Alexandrine nga Manuskrito. Mahalungon nga ginlaktawan niya ang sayop nga bahin sang 1 Juan 5:⁠7. Ginpili ni Whiston ining tatlo ka unang Griegong mga sinulatan subong ang pinakamaayo nga matigayon sadto nga tion.

Ang gugma sa Biblia amo ang hayag nga pangpahulag sa kon ano ang ginhimo ni Whiston. Lapnag sang panahon niya ang deism, ang panudlo nga pangatarungan lamang ang nagakaigo nga sadsaran para magtuo sa Dios. Suno sa libro nga William Whiston​—⁠Honest Newtonian, malig-on niya nga ginpangapinan ang “kinaandan nga pagtamod nga ang Biblia isa ka dimasinalaypon nga ginhalinan sang dumaan nga maragtas.” Ang termino diri nga “Newtonian” nagapatuhoy kay Isaac Newton, nga labing kilala tungod sang iya Principia, diin ginpaathag niya ang kasuguan sang bug-os uniberso nga grabidad. Ang panghunahuna ni Newton may daku nga epekto kay William Whiston. Paano?

Magkatuhay sing mga Personalidad

Si William Whiston nabun-ag sang 1667, anak sang isa ka klerigo sang Church of England. Sa tapos sia maordinahan sang 1693, nagbalik sia sa Cambridge University sa pagtuon sing matematika kag nangin kabulig ni Newton. Nangin suod sila sa isa kag isa. Sang ginbayaan ni Newton ang iya posisyon subong Lucasianhon nga Propesor sang Matematika mga tatlo ka tuig sang ulihi, ginpat-od niya nga si Whiston ang magabulos sa iya. Sa pagpadayon sang iya karera, nagpanudlo si Whiston tuhoy sa astronomiya kag matematika, apang ang impluwensia ni Newton nagpahulag man sa iya nga mangin interesado sing labi sa kronolohiya kag doktrina sang Biblia.

Si Newton relihioso nga tawo. Bangod nagapati sa Milenio sang Biblia, madamo sia sing ginsulat nahanungod sa mga tagna sang Daniel kag Bugna. Apang, halos wala sining mga sinulatan ang ginbalhag sang buhi pa sia. Ginsikway niya ang doktrina sang Trinidad. Apang tuhoy sa pagbalhag sang iya ebidensia batok sa Trinidad, “nag-isol si Newton sa kahadlok nga basi ang iya batok sa Trinidad nga mga pagtamod mahibaluan,” siling sang The New Encyclopædia Britannica. Amo sini ang ginsiling ni F. E. Manuel sa Isaac Newton, Historian: “Ginhuptan sang grupo ni Newton ang ila mga opinyon sing tago ukon ginpunggan ang ila kapagsik. . . . Kon diin nga si Newton malikumon si Whiston prangka.” Busa magkatuhay sing mga personalidad ang duha.

Ginsikway

Sang Hulyo 1708, ginsulatan ni Whiston ang mga arsobispo sang Canterbury kag York, nagpangabay sing pagbag-o sa doktrina sang Church of England bangod sang butig nga panudlo sang Trinidad subong sang ginpakita sa Atanasianhon nga Kredo. Sing halangpunon, ginlaygayan sia nga maghalong. Apang nagpamilit si Whiston. “Gintun-an ko sing maayo ining mga punto,” siling niya, “kag kombinsido gid ako nga ang cristianong iglesia gindayaan sing madugay na kag sing daku nahanungod sini; kag, paagi sa bendisyon sang Dios, kon ini mangin sa akon ikasarang, indi na ini mahimo madaya pa.”

Ginkabalak-an ni Newton ang iya sosyal kag akademiko nga posisyon. Si Whiston, sa pihak nga bahin, wala. Sang mabalay niya ang iya batok sa Trinidad nga mga pagtuluuhan, nagsulat sia sing isa ka polyeto nga nagpresentar sang iya mga pagtamod. Apang sang Agosto 1708, wala paghatagi sang Cambridge University si Whiston sing lisensia nga imprintahon ini nga materyal, kay ini indi ortodokso.

Sang 1710, ginsumbong si Whiston nga nagatudlo sing dokrtina nga supak sa pagtuluuhan sang Church of England. Napamatud-an sia nga nakasala, gindingutan sang iya propesyon subong propesor, kag ginpahalin sa Cambridge. Apang, walay sapayan sang legal nga mga kaso batok sa iya, nga nagpadayon sing halos lima pa ka tuig, si Whiston wala gid mapamatbatan sing pagkaerehes.

Bisan nga ang iya batok sa Trinidad nga mga pagtamod kaanggid sa iya ni Whiston, wala pagsupurtahi ni Newton ang iya abyan kag sang ulihi ginsikway sia. Sang 1754, ang Biblikanhon nga sinulatan ni Newton nga nagabuyagyag sang Trinidad ginbalhag sang ulihi​—⁠27 ka tuig pagkatapos sia napatay. Apang tuman na ini ka ulihi agod makabulig kay Whiston, nga napatay duha ka tuig antes.

Si Newton man ang ginkabig nga responsable sa pagdumili kay Whiston gikan sa kilala nga Royal Society. Apang wala malugaw-an si Whiston. Sia kag ang iya pamilya nagsaylo sa London, diin nakakita sia sing So­cie­ty for Promot­ing Primi­tive Chris­tianity. Gingamit niya ang tanan niya nga enerhiya sa pagsulat, ang iya pinakaimportante nga sinulatan sadto nga tion amo ang apat ka tomo sang Primitive Christianity Revived.

Kontrobersiyal Tubtob sa Katapusan

Subong isa ka sientipiko, si Whiston nangabudlay sa lainlain nga mga paagi para sa mga marinero sa pagpat-od sang kalawigon sa dagat. Bisan nga ang iya mga ideya wala ginbaton, ang iya pagpamilit nagdul-ong sa ulihi sa paghimo sing marine chro­nometer. Bisan madamo sa mga pagtamod ni Whiston sa tagna sa Biblia, kaangay sang iya mga kontemporaryo, ang napamatud-an nga indi husto, gintilawan niya ang tanan nga posible nga mga paagi sa iya pag-usisa sa kamatuoran. Ang iya polyeto tuhoy sa banas sang mga kometa kag ang iya sadsaran nga mga prinsipio tuhoy sa mga epekto sang Anaw sang panahon ni Noe amo ang pila sa madamo nga ginsulat niya sa pagpangapin sa sientipiko kag Biblikanhon nga kamatuoran. Apang, nagalabaw sa iban pa niya nga mga sinulatan amo yadtong nagbuyagyag sa doktrina sang Trinidad subong dimakasulatanhon.

Kaangay sang masami niya nga ginhimo, gintalikdan ni Whiston ang Church of England sang 1747. Ginhimo niya ini, sing literal kag sing malaragwayon, sang nagguwa sia sa simbahan sang ginsugdan nga basahon sang klerigo ang Atanasianhon nga Kredo. Ang A Reli­gious Encyclopædia nagasiling tuhoy kay Whiston: “Dapat dayawon sang isa ang maisugon nga pagkaprangka kag pagkamatinuuron sang iya pagkatawo, ang pagkamapinadayunon sang iya kabuhi, kag ang pagkatadlong sang iya paggawi.”

Para kay William Whiston, ang kamatuoran indi mahimo ikompromiso, kag ang personal nga mga kombiksion mas hamili sangsa pagdayaw sang mga tawo. Bisan kontrobersiyal, si Whiston isa ka bunayag nga iskolar nga walay kahadlok nga nagsakdag sang Biblia subong Pulong sang Dios.​—⁠2 Timoteo 3:​16, 17.

[Credit Line sa pahina 26]

Copyright British Museum