Ang Peligro sa Nuklear—Natapos Na Bala sa Katapusan?

“ANG paghidait sa Duta daw mas posible karon sangsa bisan ano nga tion kutob sang Inaway Kalibutanon II.” Ining malaumon nga pagbanta sang isa ka koresponsal sang balita sang 1989 ginpasad sa kamatuoran nga sa katapusan gintapos sang talalupangdon nga mga kasugtanan sa pagbuhin sing armas kag sang wala ginpaabot nga mga kagamo sa politika ang ginatawag nga Cold War. Apang natapos na man bala ang peligro sa nuklear nga kilala gid sa pag-engkwentrohanay sang mga super­power anay? Malapit na bala matigayon ang dayon nga paghidait kag kalig-unan?

Ang mga Peligro sang Pagdamo

Sa tion sang Cold War, agod mahuptan ang paghidait, nag-ugyunay ang mga super­power nga tugutan ang pagpauswag sang ihibalo sa nuklear para sa mahidaiton nga mga katuyuan apang nag-ugyunay sila nga limitehan ang kadamuon sang mga pungsod nga makahimo sing nuklear nga mga hinganiban. Sang 1970 ang Nu­clear Non­pro­lif­eration ­Treaty ginpatuman; ginpalig-on ini sang ulihi sang mga 140 ka pungsod. Apang, tubtob karon, nagdumili sa pagpirma ang mga pungsod nga may ikasarang sa paghimo sing nuklear nga mga hinganiban subong sang Argentina, Brazil, India, kag Israel.

Apang, sang 1985, isa pa ka pungsod nga may ikasarang sa paghimo sing nuklear nga mga hinganiban, ang North Korea, ang nagpirma. Gani sang gin-anunsio sini ang iya paghalin sa tratado sang Marso 12, 1993, lohiko nga natublag ang kalibutan. Ang Aleman nga magasin sang mga balita nga Der Spiegel nagsiling: “Ang pahibalo tuhoy sa paghalin sa Nu­clear Non­pro­lif­eration ­Treaty nagatuga sing isa ka sulundan: May peligro na karon tuhoy sa isa ka palumba sa nuklear nga mga hinganiban, sugod sa Asia, nga mahimo mangin mas makatalagam sangsa pagribalay sa bomba sa ulot sang mga super­power.”

Bangod sang bag-o nga mga pungsod nga ginabun-ag sang nasyonalismo sa makatilingala nga kadasigon, ang kadamuon sang mga pungsod nga may nuklear nga hinganiban mahimo nga magadugang. (Tan-awa ang kahon.) Ang dyurnalista nga si ­Charles Krautham­mer nagpaandam: “Ang katapusan sang peligro gikan sa Sobyet wala nagakahulugan sing katapusan sang katalagman sa nuklear. Ang matuod nga katalagman amo ang pagdamo sang mga pungsod nga may nuklear nga hinganiban, kag ang pagdamo bag-o pa lang magsugod.”

Ginabaligya nga mga Bomba

Ang mga pungsod nga nagahandum nga makatigayon sing nuklear nga hinganiban nagakalangkag sa pagtigayon sing dungog kag gahom nga ginatanyag sining mga hinganiban. Ang isa ka pungsod nagbakal kuno sing dimagkubos duha ka nuklear nga war­head gikan sa Kazakh­stan. Opisyal nga ginalista sining anay republika sang Sobyet ang mga war­head subong “nadula.”

Sang Oktubre 1992 pila ka lalaki ang gindakop sa Frank­furt, Alemanya, nga may 200 gramos sang radyoaktibo nga ce­si­um, bastante sa paghilo sang suplay nga tubig sang isa ka bug-os nga siudad. Pagligad sang isa ka semana, pito ka ismagler ang nadakpan sa Munich nga may 2.2 kilos sang uranium. Nakibang ang mga opisyal nga sa sulod sang duha ka semana duha ka grupo sang nuklear nga mga ismagler ang natukiban, kay sang nagligad nga tuig lima lamang sang subong sina nga mga kaso ang ginreport sa bug-os nga kalibutan.

Wala mahibal-i kon bala tuyo sining mga indibiduwal nga magbaligya sa terorista nga mga grupo ukon sa pungsudnon nga mga panguluhan. Walay sapayan, nagadaku ang posibilidad sang nuklear nga terorismo. Ginpaathag ni Dr. David Low­ry sang Euro­pean Pro­lif­eration In­forma­tion Cen­tre ang katalagman: “Ang lamang nga himuon sang isa ka terorista amo ang magpadala sing sampol sang ginpaisog nga uranium sa isa ka ginakilala nga awtoridad agod tilawan ini, nga nagasiling may madamo kami sini kag yari ang pamatuod. Kaangay ini sang isa ka kidnap­per nga nagapadala sing isa ka dulunggan sang biktima.”

Mahidaiton nga mga “Time Bomb” kag mga “Tugalbong sang Kamatayon”

Sang magsugod ang 1992, 420 ka nu­clear re­actor ang gingamit para sa mahidaiton nga katuyuan sa pagpatubas sing koryente; 76 pa ang ginatukod. Apang sa pagligad sang mga tinuig, ang mga aksidente sa reactor nagdul-ong sa mga report tuhoy sa nagdugang nga balatian, pagkahulog sang mga bata gikan sa tiyan sang iloy, kag mga depekto sa pagkabun-ag. Ang isa ka report nagsiling nga sang 1967 ang mga hitabo sa isa ka planta sang pluto­nium sa Sobyet nagpaguwa sing radyoaktibidad nga tatlo ka pilo ang kabaskugon sangsa kapahamakan sa Chernobyl.

Sa pagkamatuod, ining naulihi nga hitabo sa Cher­nobyl, Uk­raine, sang Abril 1986 amo ang ginbalita sang media. Si Grigori Med­wedew, deputado nga hepe nga enhinyero sang nuklear sa planta sa Chernobyl sang dekada 70, nagpaathag nga ang “daku nga kadamuon sang madugay madula nga radyoaktibidad” nga ginbuga sa atmospera “katumbas sa napulo ka bomba nga ginhulog sa Hiroshima kon tuhoy sa malawig nga mga epekto sini ang hambalan.”

Sa iya libro nga Tschernobylskaja chronika, ginlista ni Med­wedew ang 11 ka serioso nga mga hitabo sa nu­clear re­actor sa anay Unyon Sobyet sang tunga-tunga sang dekada 80 kag 12 pa sa Estados Unidos. Ang naulihi naglakip sang makakilibot nga aksidente sang 1979 sa ­Three Mile Is­land. Tuhoy sadto nga hitabo si Med­wedew nagsiling: “Amo yadto ang una nga hitabo nga nagpalain sing daku sa nuklear nga enerhiya kag nagdula sang sayop nga mga pagpati tuhoy sa pagkawalay peligro sang mga planta sang nuklear nga enerhiya sa hunahuna sang madamo​—⁠apang indi sa hunahuna sang tanan.”

Amo sini kon ngaa may mga aksidente gihapon nga nagakatabo. Sang 1992 nagdugang ini sing halos 20 porsiento sa Rusya. Sa tapos sang isa sining mga hitabo, sang Marso sadto nga tuig sa ­Sosnovy Bore nga estasyon sang koryente sa St. Petersburg, Rusya, ang kataason sang radyasion nagdugang sing halos 50 porsiento sa aminhan-sidlangan sang Inglaterra kag nakalab-ot sa doble sang pinakamataas nga nibel nga sarang matugutan sa Estonia kag sa nabagatnan nga Finland. Si Propesor John ­Urquhart sang New­castle Uni­versity nagbaton: “Indi ko mapamatud-an nga ang ginbangdan sang pagtaas sang nibel sang radyasion amo ang ­Sosnovy Bore​—⁠apang kon indi ang ­Sosnovy Bore, ano gali?”

Ang iban nga mga awtoridad nagasiling nga ang desinyo sang mga re­actor nga kaangay sa estilo sang Cher­nobyl may depekto kag makatalagam gid paandaron. Walay sapayan, kapin sa isa ka dosena ang ginagamit gihapon agod suplayan ang daku nga kinahanglanon sa koryente. Ang iban nga oper­ator sang reactor ginsumbong pa gani nga nagapatay sang mga sistema para sa kalig-unan agod pataason ang patubas nga koryente. Ang mga report kaangay sini nagapahadlok sa mga pungsod kaangay sang Pransia, nga nagagamit sing nuk­lear nga mga planta sa pagpatubas sing 70 porsiento sang iya koryente. Kon may matabo pa kaangay sang Cher­nobyl madamo nga planta sini ang mahimo mapilitan nga ipasira sing permanente.

Bisan gani ang “walay peligro” nga mga re­actor daw indi na walay peligro kon nagadugay. Sang maaga nga bahin sang 1993, sa tion sang rutina nga pag-usisa para sa kalig-unan, kapin sa isa ka gatos ka litik ang nasapwan sa asero nga mga tubo sa reactor sa Bruns­büttel, isa sang pinakadaan sa Alemanya. Kaanggid man nga mga litik ang nasapwan sa mga reactor sa Pransia kag sa Swit­zerland. Ang una nga daku nga aksidente sa isa ka planta sa Hapon natabo sang 1991, kag mahimo nga ang kadaanon sini ang isa ka kabangdanan. Nagapatimaan ini sing malain sa Estados Unidos, diin mga dos-tersia sang komersial nga mga reactor sini ang kapin na sa isa ka dekada ang kadaanon.

Ang mga aksidente sa nuklear nga re­actor mahimo matabo bisan diin sa bisan anong tion. Kon mas madamo ang mga reactor, mas kapin ang peligro; kon mas daan na ang reactor, mas daku ang katalagman. Amo ini kon ngaa ginhayuan sila sang isa ka pamantalaan subong manuglupok nga mga time bomb kag radyoaktibo nga mga tugalbong sang kamatayon.

Sa Diin Nila Dapat Ihaboy ang Basura?

Nakibot kasan-o lang ang mga tawo nga makita ang isa ka duog nga ginapiknikan sa higad sang suba sa ­French Alps nga nakuralan kag ginaguardiahan sang mga pulis. Ang pamantalaan nga The European nagpaathag: “Ang rutina nga mga pag-usisa nga ginmando sa tapos mapatay ang isa ka lokal nga babayi bangod sa pagkahilo sa be­ryl­lium sang nagligad nga duha ka bulan nagpahayag nga ang nibel sang radyoaktibidad sa duog nga ginapiknikan 100 ka beses ang kataason sangsa nibel sang radyoaktibidad sa palibot nga duog.”

Ang beryllium, isa ka tumalagsahon kamag-an nga metal nga ginapatubas paagi sa nanuhaytuhay nga mga proseso, ginagamit sa industriya sang mga sakayan pangkahawaan kag, kon mapadayag sa radyasion, ginagamit sa mga estasyon sang nuklear nga koryente. Mahimo gid nga ang isa ka pabrika nga nagapatubas sing be­ryl­lium naghaboy sing higko gikan sa makatalagam nga proseso sang pagpadayag sa radyasion sa duog nga ginapiknikan ukon malapit sa sini. “Ang be­ryl­lium nga yab-ok, bisan pa wala mapadayag sa radyasion,” siling sang The European, “isa sang labing makahililo nga mga porma sang higko sang industriya nga nakilal-an.”

Samtang, mga 17,000 ka suludlan sang radyoaktibo nga higko ang suno sa report ginhaboy sa sulod sang 30 ka tuig nga panahon sa kadagatan sang Novaya Zemlya, nga gingamit sang anay Sobyet subong isa ka duog nga tililawan sang ila nuklear sang maaga nga bahin sang dekada 50. Dugang pa, ang radyoaktibo nga mga bahin sang nuklear nga mga submarino kag mga bahin sang dimagkubos 12 ka reactor ginhaboy sa sining kombenyente nga halabuyan sing basura.

Hungod man ukon indi, ang nuklear nga polusyon makatalagam. Tuhoy sa isa ka submarino nga nalunod sa kadagatan sang Norway sang 1989, ang Time nagpaandam: “Ang kagulub-an nakapasungaw na sing ce­sium-137, isa ka makapakanser nga iso­tope. Sa karon ang sungaw ginakabig pa nga tuman ka diutay sa pag-apektar sa kabuhi sa idalom sang tubig ukon sa panglawas sang tawo. Apang ang Komsomolets may dala man nga duha ka nuklear nga torpedo nga nagaunod sing 29 libras nga pluto­nium nga may katunga nga kabuhi nga 24,000 ka tuig kag pagkamakahililo nga tuman kataas nga bisan ang isa lang ka bahin sini makapatay sing tawo. Ang Ruso nga mga eksperto nagpaandam nga ang pluto­nium sarang maula sa tubig kag maapektuhan ang malapad nga bahin sang kadagatan sing subong ka temprano sa 1994.”

Sa pagkamatuod, indi lamang Pransia kag Rusya ang may problema kon diin ihaboy ang radyoaktibo nga higko. Ang Estados Unidos may “mga binukid sang radyoaktibo nga mga basura kag wala sing permanente nga halabuyan sini,” report sang Time. Nagasiling ini nga isa ka milyon ka bariles sang makamamatay nga mga sustansia ang ginatago sa temporaryo lamang nga mga talaguan upod ang nagaunay nga “katalagman nga madula, kawaton kag mahalitan ang palibot bangod sang indi nagakaigo nga pag-atipan sa sini.”

Subong nga daw pag-ilustrar sa sini nga katalagman, ang isa ka tangke sang nuklear nga higko sa anay planta sang mga hinganiban sa Tomsk, Siberia, naglupok sang Abril 1993, nga nagtuga sing makahaladlok nga mga handurawan tuhoy sa ikaduha nga Chernobyl.

Sing maathag, ang bisan anong mga pagsinggit sing paghidait kag kalig-unan nga ginapalanog pasad sa katapusan kuno sang peligro sa nuklear wala sing malig-on nga sadsaran. Apang malapit na ang paghidait kag kalig-unan. Paano naton nahibaluan?

[Kahon sa pahina 4]

NUKLEAR NGA MGA KAGAMHANAN

12 kag Nagadamo Pa

GINDEKLARAR ukon MATUOD GID: Belarus, Britanya, China, Pransia, India, Israel, ­Kazakhstan, Pakistan, Rusya, Bagatnan nga Aprika, Ukraine, Estados Unidos

MAY IKASARANG SA PAGHIMO: Algeria, Argentina, Brazil, Iran, Iraq, Libya, North ­Korea, South Korea, Syria, Taiwan

[Piktyur sa pahina 5]

Bisan ang mahidaiton nga paggamit sa nuklear nga enerhiya mahimo mangin makatalagam

[Credit Line]

Larawan sa likod: Retrato sang U.⁠S. National Archives

[Credit Line sa pahina 2]

Cover: Stockman/International Stock

[Credit Line sa pahina 3]

Retrato sang U.⁠S. National Archives