Paano Bala Ikaw Makalampuwas sa Isa ka Makatalagam nga Palibot?

“PIRME ako nagakahadlok. Nahadlok ako sa elebeytor. Nahadlok ako sa akon salakyan. Nahadlok ako sa akon apart­ment. May krimen bisan diin. Ang mga tawo pirme lang ginakawatan,” siling ni Maria. Kaangay bala sining babayi nga taga-Brazil ang imo balatyagon, nga nahadlok sa imo palibot, ilabi na sa kadulom sang kagab-ihon?

Ang pagbasa sing detektib nga mga sugilanon mahimo nga makakulunyag, apang sa matuod nga kabuhi masunson nga wala sing makalilipay nga katapusan. Ang krimen mahimo magpabilin nga wala malubad. Ukon sa mga kaso sang pagpatay sing tawo, ang isa dapat magpadayon sa pagkabuhi nga wala na sing bana, amay, ukon anak nga lalaki, nga wala na sing asawa, iloy, ukon anak nga babayi. Nagadugang bala ang masingki nga krimen sa inyo lugar? Nalangkag ka bala sa isa ka malinong nga lugar diin ang imo pamilya wala sing peligro? Ukon, kon mapilitan ka sa pagpadaku sang imo kabataan sa madamo-sing-krimen nga lugar, ano ang himuon mo agod makalampuwas?

Matuod, may mga siudad gihapon nga diutay lamang nga krimen ang ginareport. Sa madamong kadutaan, ang mga tawo nagakabuhi gihapon sa malinong nga mga uma ukon matawhay nga mga baryo. Apang ang kahimtangan madasig nga nagabalhin bisan sa mga lugar nga ginkabig anay nga wala sing krimen. Halimbawa, sa Brazil sang nagligad nga 50 ka tuig, 70 porsiento sang populasyon ang nagapuyo sa mga uma. Karon 70 porsiento ang nagapuyo sa mga siudad. Upod sang mga kahigayunan sa trabaho ang mga problema sa siudad, subong sang krimen kag kasingki, nagadugang. Nagapuyo man sa makatalagam nga lugar ukon wala, dapat gihapon ikaw magkadto sa ulubrahan ukon sa eskwelahan kag sa paghimo sing madamong hilikuton malayo sa balay.

Nagabaton sang nagaluntad nga “tanda sang pagsalasala,” ginhinambitan sang hepe sang pulisiya sang Rio de Janeiro ang inhustisya sa katilingban kag ang organisado nga krimen subong nagaamot nga mga kabangdanan. Nagapati man sia nga ang mga pamantalaan kag telebisyon nagaamot sa lapnag nga kahadlok, “nagapamingaw sa publiko paagi sa makahalanusbo nga mga balita.” Ang pagkagiyan sa droga, pagkalusod sang pamilya, kag sayop nga relihiosong edukasyon nagaamot man sa nagadugang nga pagkamalinapason. Kag ano ang yara sa palaabuton? Ang dalayon bala nga paghatag sing masingki nga mga talan-awon, nga ginapakadiutay sa mga libro kag mga pelikula subong mga kalingawan, nagahimo sa mga tawo nga mangin dimainulikdon sa iban? Ang mga lugar nga ginakabig nga wala sing krimen mangin makatalagam man bala?

Sanglit ang kasingki indi makalilipay para sa biktima, daku gid ang aton handum nga mahilway sa peligro. Indi katingalahan nga ang nabalaka nga mga banwahanon nagapangabay sing dugang pa nga mga pulis sa mga kalye kag mas mabug-at nga mga pamatbat sang pagkabilanggo ukon sing silot nga kamatayon pa gani! Walay sapayan sang mga peligro, ang iban nagapanag-iya sing mga pusil sa pagpangapin sa kaugalingon. Ang iban luyag nga dumilian sang mga awtoridad ang pagbaligya sing mga armas. Apang walay sapayan sang malain nga balita nga ang krimen nagadamo, indi kinahanglan nga madulaan sing paglaum. Sa katunayan, madamong pumuluyo sa dalagku nga mga siudad subong sang Jo­hannes­burg, Mexico City, New York, Rio de Janeiro, kag São Paulo ang wala pa gid makawatan. Usisaon naton kon paano naatubang sing madinalag-on sang mga tawo ang krimen sa isa ka makatalagam nga palibot.

Paghupot sing Positibo nga Panimuot

Nahanungod sa madamo-sing-krimen nga lugar, ang isa ka manunulat nagakomento tuhoy sa “pagkamatukibon kag pagpaninguha sang linibulibo ka taga-Brazil nga madinalag-on nga nagkabuhi sing talahuron kag desente walay sapayan sang mabudlay nga mga kahimtangan sa pagkabuhi.” Pagkatapos sang 38 ka tuig sa Rio de Janeiro, si Jorge nagsiling: “Ginalikawan ko ang pila ka mga kalye kag mga lugar kag wala nagapakita sing bisan ano nga pagkamausisaon sa mga nagakatabo sa kalye. Ginalikawan ko man ang paglakat sa dalan sa kagab-ihon kag wala nagapakita sing tuman nga kahadlok. Bisan pa mainandamon ako, ginakabig ko ang mga tawo subong nga daw bunayag sila, nagapakig-angot sa ila sing matinahuron kag matinahaon.”

Huo, likawi ang dikinahanglanon nga kagamo. Indi magpasilabot sa mga problema sang iban. Indi pagpakadiutaya ang katunayan nga ang daku nga kahadlok mahimo makaapektar sang imo sistema sa nerbios, nagapahulag bisan sa maayo-sing-batasan nga tawo sing maakigon. Nahanungod sa iya trabaho sa makatalagam nga mga lugar, si Odair nagsiling: “Ginatinguhaan ko nga mangin positibo, wala ginapasulod sa akon hunahuna ang kahadlok tuhoy sa malain nga mga butang nga mahimo matabo bangod nagatuga ini sing dikinahanglanon nga kalisang kag kakugmat. Ginatinguhaan ko nga magpakita sing pagtahod sa tanan nga tawo.” Luwas nga mangin alisto kag magpahilayo sa mga tawo nga daw mapangduhaduhaan, ginadugang niya ang isa pa ka bulig sa pagpugong sa emosyon: “Labaw sa tanan, ginapalambo ko ang pagsalig kay Jehova nga Dios, nagadumdom nga wala sing butang nga makalampuwas sa iya mga mata kag nga ang bisan ano nga nagakatabo ginapahanugutan niya.”

Apang, wala sing isa ang maluyag magkabuhi sa dalayon nga kahadlok. Dugang pa, sin-o ang makapanghiwala nga ang tuman nga kahadlok kag kahuol makahalalit sa emosyonal kag pisikal nga kapagros? Hanti, ano ang paglaum para sa mga nagakahadlok nga basi salakayon sila sa bisan ano nga tion? Sanglit madamo ang nahadlok nga ang pinakamalain nga kahimtangan nahanungod sa krimen yara pa sa unahan, makita gid bala naton nga madula ang kasingki? Ginaagda ka namon nga basahon ang masunod nga artikulo, “San-o Madula ang Kahadlok?”