Wala Gid Kami Ginpabay-an ni Jehova

PANUGIRON NI NASHO DORI

Ang Mbreshtan isa ka gamay nga minuro sa kabukiran sang nabagatnan nga Al­ba­nia, indi malayo gikan sa Gresya. Didto ako natawo sang 1907. Sang lima ka tuig ang edad ko, nag-eskwela ako sa isa ka Griegong eskwelahan, apang nag-untat ako sang ginsalakay sang mga Italyano ang Albania sa tion sang Inaway Kalibutanon I. Sa tapos sang inaway, ginpadayon ko ang akon pag-eskwela apang sa Albanian nga hambal.

BISAN pa indi tuman ka relihioso ang akon mga ginikanan, ginasunod nila ang mga tradisyon sang Simbahan Ortodokso sa Al­ba­nia. Ang akon lolo isa anay ka pari sa Mbresh­tan, gani nakatrabaho ako sa simbahan kag nakita ko ang nagakatabo sa sulod. Ang mga rito daw sa walay kabilinggan, kag gintublag ako sang pagkasalimpapaw.

Bilang pagsunod sa lokal nga kinabatasan, nagpili ang akon mga ginikanan sang akon palangasaw-on. Si ­Argjiro naghalin sa kaiping nga minuro sang Grabova, kag ginkasal kami sang 1928, sang 18 anyos sia.

Pagtuon sing Kamatuoran sa Biblia

Sadto nga mga tion ginreklamo ko sa akon pakaisa nga nagaduaw halin sa Estados Unidos ang nahanungod sa Simbahan Ortodokso. “Sa Amerika, malapit sa akon puluy-an,” sabat niya, “may isa ka grupo sang mga tawo nga wala sing simbahan, apang nagatuon sila sing Biblia.” Naganyat ako sa ideya nga wala sing simbahan apang nagatuon sing Biblia. Gani ginpamangkot ko sia kon bala mapadalhan niya ako sing pila ka literatura sa Biblia.

Nalipatan ko na ang amon ginhambalan tubtob pagligad sang mga isa ka tuig nakabaton ako sing isa ka pinutos gikan sa Mil­wau­kee, Wis­con­sin. Sa sulod amo ang libro nga The Harp of God sa Albanian kag Ang Lalantawan sa Griego. Ginbuksan ko ang mga pahina sang libro kag natalupangdan ko ang pagpatuhoy sa matuod nga simbahan. Wala ko yadto maluyagi. ‘Indi ko luyag magpasilabot sa simbahan,’ siling ko sa akon kaugalingon. Gani wala ko pagbasaha ang libro sing bug-os.

Sang 1929, nagsulod ako sa militar kag ginpadala sa siudad sang Tiranë, ang kapital sang Albania. Nakilala ko didto si ­Stathi Muçi, nga nagabasa sing Griego nga Biblia. “Nagasimba ka bala?” pamangkot ko. “Wala,” sabat niya. “Naghalin ako sa simbahan. Isa ako sang In­ter­na­tional Bi­ble Stu­dents.” Ang isa pa ka soldado kag ako nag-upod kay ­Stathi sa miting sadto nga Domingo. Natun-an ko didto nga ang matuod nga simbahan indi isa ka tinukod ukon isa ka relihion, kundi ginahuman sang hinaplas nga mga alagad ni Cristo. Nahangpan ko na karon kon ano ang ginasiling sadto sang The Harp of God.

Sanday Nasho Idrizi kag Spiro ­Vruho nagbalik sa Albania gikan sa Estados Unidos sang tunga-tunga sang katuigan 1920 kag nagpalapnag sang mga kamatuoran sang Biblia nga natun-an nila didto. Nagsugod ako sa pagtambong sa mga miting sa Tiranë, upod sa pila ka Estudyante sang Biblia. Nangin maathag sa akon wala madugay nga nasapwan ko ang organisasyon ni Jehova. Gani sang Agosto 4, 1930, ginbawtismuhan ako sa malapit nga suba.

Pagkatapos sadto nagbalik ako sa Mbresh­tan agod padayunon ang akon pagpangay-o sing sapatos nga trabaho. Apang kapin pa ka importante, nagsugod man ako sa pagpaambit sa iban sang mga kamatuoran sang Biblia nga akon natun-an. Ginasilingan ko sila: “Si Jesucristo indi kaangay sang mga imahen sa simbahan. Buhi sia!”

Pagbantala Walay Sapayan sang Pagpamatok

Si Ahmed Bey Zogu nang-agaw sing gahom sang 1925, ginhimo ang iya kaugalingon nga Hari Zog I sang 1928, kag naggahom tubtob sang 1939. Ang iya ministro para sa tawhanon nga mga kinamatarong nagtugot sang amon Cristianong hilikuton. Walay sapayan, may mga problema kami. Ini bangod kay si Musa Juka, ang ministro para sa hilikuton sang pungsod, kaalyado sang papa sa Roma. Ginmando ni Juka nga tatlo lamang ka relihion ang kilalahon​—⁠ang Muslim, Ortodokso, kag ang Romano Katoliko. Gintinguhaan sang pulisiya nga kumpiskahon ang amon mga libro kag punggan ang amon pagbantala, apang wala sila magmadinalag-on.

Sang katuigan 1930, pirme ako nagaduaw sa ­Berat, isa ka daku-daku nga siudad sa Albania nga gikan diin ginadumalahan ni ­Mihal ­Sveci ang amon pagbantala nga hilikuton. Naghimos kami sing pagbantala sa bug-os nga pungsod. Isa ka bes ginpadala ako sa banwa sang ­Shkodër sing duha ka semana, kag madamo nga literatura ang napahamtang ko didto. Sang 1935, nag-arkila ang amon grupo sing bus agod magbantala sa banwa sang Kël­cyrë. Nian isa ka daku-daku nga kahimusan sa pagbantala sa Albania ang gin-iskedyul para sa banwa sang Përmet, Les­ko­vik, Ersekë, Korçë, Pog­ra­dec, kag Elbasan. Iguigo lang nga natapos namon ang amon pagbantala sa Tiranë agod saulugon ang Memoryal sang kamatayon ni Cristo.

Ang padayon nga pag-abot sang espirituwal nga pagkaon nagbulig sa amon nga magpabilin nga malig-on sa espirituwal, gani wala gid namon ginbatyag nga ginpabay-an kami. Kutob sang 1930 tubtob sang 1939, regular nga nabaton ko ang Griego nga Lalantawan. Ang akon tulumuron amo nga basahon man ang Biblia sing dimagkubos isa ka oras kada adlaw, nga akon ginhimo sa sulod sang mga 60 ka tuig antes nagburon ang akon panulok. Sining ulihi lamang natigayon ang bug-os nga Biblia sa Albanian nga hambal, gani nalipay ako nga nakatuon ako sing Griego sang bata pa ako. Ang iban pa nga Albanian nga mga Saksi sadtong una nga mga adlaw nagtuon man sa pagbasa sing Griego agod nga mabasa man nila ang bug-os nga Biblia.

Sang 1938, si ­Argjiro ginbawtismuhan. Sang 1939 pito sang amon napulo ka kabataan ang natawo na. Sing makapasubo, tatlo sang amon una nga pito ka kabataan ang napatay sang bata pa sila.

Mga Kabudlayan sa Tion sang Inaway Kalibutanon II

Sang Abril 1939, antes gid lang magsugod ang Inaway Kalibutanon II, ginsalakay sang Pasista nga grupo sang mga Italyano ang Albania. Wala madugay pagkatapos sadto ang hilikuton sang mga Saksi ni Jehova gindumilian, apang ang amon diutay nga grupo sang mga 50 ka manugbantala sang Ginharian nagpadayon sa pagbantala. Mga 15,000 sang amon mga libro kag mga polyeto ang ginkumpiskar kag ginpangguba sa tion sang Inaway Kalibutanon II.

Si Jani Komino may isa ka daku nga bodega nga hulot para sa literatura nga nasugpon sa iya balay. Sang mahibal-an sang Italyano nga mga puwersa nga ang mga libro gin-imprinta sa Estados Unidos, naakig sila. “Mga propagandista kamo! Kontra sang Estados Unidos ang Italya!” siling nila. Ang makugihon nga pamatan-on nga mga utod nga sanday Tho­mai kag Vasili Cama gindakop, kag sang mahibal-an nga ang mga libro nga ila ginapanagtag naghalin kay Komino, gindakop man sia. Wala madugay ginpatawag ako sang pulisiya agod imbestigahon.

“Kilala mo bala ining mga tawo?” pamangkot nila.

“Huo,” sabat ko.

“Kaupod mo bala sila?”

“Huo,” sabat ko. “Mga Saksi ni Jehova kami. Indi kami batok sa mga gobierno. Wala kami sing ginadampigan.”

“Nagapanagtag ka bala sining literatura?”

Sang maghuo ako, ginpusasan nila ako, kag ginbilanggo sang Hulyo 6, 1940. Didto nagbuylog ako sa lima pa gikan sa akon minuro​—⁠sanday Josef Kaci, ­Llukan Barko, Jani Komino, kag ang mag-utod nga Cama. Samtang didto sa bilangguan may nakilala kami nga tatlo pa ka Saksi​—⁠sanday Gori Naçi, Nikod­him ­Shyti, kag Leoni­das ­Pope. Kami tanan nga siam ginlupot sa 1.8 por 3.7 metros nga selda!

Pagligad sang pila ka adlaw, ginkadenahan kami sing tingob kag gindala sa siudad sang Përmet. Tatlo ka bulan sang ulihi ginsaylo kami sa bilangguan sa Tiranë kag ginbukot sing walo pa ka bulan nga wala sing bista.

Sang ulihi, ginpaatubang kami sa korte sang militar. Si Utod ­Shyti kag ako ginpamatbatan sing tubtob sa 27 ka bulan, si Utod Komino sing tubtob sa 24 ka bulan, kag ang iban pa ginpaguwa pagligad sang 10 ka bulan. Ginsaylo kami sa bilangguan sang Gji­ro­kas­tër, diin ginbuligan kami ni Utod Gole Fllo­ko nga makaguwa sang 1943. Pagkatapos sadto nagpuyo ang amon pamilya sa siudad sang Përmet, diin nangin manugtatap ako sang diutay nga kongregasyon.

Bisan pa gindumilian ang amon hilikuton kag ang Inaway Kalibutanon II nagalapuyot sa mga pungsod sa palibot namon, padayon nga ginhimo namon ang amon masarangan agod tumanon ang amon komisyon nga ibantala ang mensahe sang Ginharian. (Mateo 24:14) Sang 1944, 15 ka Saksi tanan ang nabilanggo. Apang, sa sulod sining mabudlay nga mga tion, wala gid kami magbatyag nga ginpabay-an kami ni Jehova.

Gintilawan sa Hulusayon sang Pagkawalay Nadampigan

Bisan pa natapos na ang inaway sang 1945, ang amon mga kabudlayan nagpadayon gihapon kag naggrabe pa gid. Ginpatuman ang pilit nga pagboto sa tion sang eleksion sang Disiembre 2, 1946. Ang bisan sin-o nga mangahas sa pagpangindi ginkabig nga isa ka kaaway sang Estado. Ang mga utod sa amon kongregasyon sa Përmet nagsugod sa pagpamangkot, “Ano ang dapat namon himuon?”

“Kon nagasalig kamo kay Jehova,” sabat ko, “indi na kamo dapat mamangkot pa sa akon kon ano ang dapat buhaton. Nahibaluan na ninyo nga ang katawhan ni Jehova walay nadampigan. Indi sila bahin sang kalibutan.”​—⁠Juan 17:⁠16.

Nag-abot ang adlaw sang eleksion, kag ginkadtuan kami sa amon balay sang mga delegado sang gobierno. Kalmado sila nga nagsugod sa paghambal, “Ay, mangape ta anay kag maghambalanay. Nahibaluan bala ninyo kon ano nga adlaw karon?”

“Huo, eleksion karon nga adlaw,” sabat ko.

“Maayo pa nga magdalidali kamo, kay basi maulihi kamo,” siling sang isa ka sekreta.

“Indi. Wala ako sing plano sa paglakat. Ang amon boto para kay Jehova,” sabat ko.

“Kon amo, kari kamo kag magboto para sa oposisyon.”

Ginpaathag ko nga ang mga Saksi ni Jehova bug-os nga walay nadampigan. Sang magbantog ang amon panindugan, dugang pa nga gin-ipit kami. Ginmanduan kami nga untatan ang amon paghiwat sing mga miting, gani nagsugod kami sa pagmiting sing patago.

Pagbalik sa Amon Natawhan nga Minuro

Sang 1947, ang akon pamilya kag ako nagbalik sa Mbresh­tan. Wala madugay pagkatapos sadto, sang isa ka matugnaw gid nga hapon sang Disiembre, ginpatawag ako sa opisina sang Sigurimi (sekreta nga pulisiya). “Nahibaluan mo bala kon ngaa ginpatawag ko ikaw?” pamangkot sang sekreta.

“Sa banta ko bangod nabatian mo ang mga panumbungon batok sa akon,” sabat ko. “Apang nagasiling ang Biblia nga ang kalibutan magadumot sa amon, gani wala ako makibot sa mga panumbungon.”​—⁠Juan 15:​18, 19.

“Indi ako paghambala nahanungod sa Biblia,” saligbat niya. “Sakiton ko ikaw.”

Ang punong sekreta kag ang iya mga tinawo nagguwa sa opisina apang ginmanduan niya ako nga magpayasyas sa tugnaw sa guwa. Dugaydugay, ginpatawag niya ako liwat sa iya opisina kag ginmanduan ako nga untatan ang paghiwat sing mga miting sa amon balay. “Pila ang nagapuyo sa inyo minuro?” pamangkot niya.

“Isa ka gatos kag duha ka pulo,” siling ko.

“Ano ang ila relihion?”

“Albanian nga Ortodokso.”

“Kag ikaw?”

“Isa ako sang mga Saksi ni Jehova.”

“Ang isa ka gatos kag duha ka pulo ka tawo nagakadto sa isa ka direksion kag ikaw sa pihak?” Nian ginmanduan niya ako nga magsindi sing mga kandila sa simbahan. Sang mangindi ako, ginbunal niya ako sing bilugon. Mga ala una na sang kaagahon sang ginpaguwa ako sang ulihi.

Gin-utod ang Abiyo sang Literatura

Sang matapos ang Inaway Kalibutanon II, nakabaton kami liwat sing Ang Lalantawan paagi sa koreo, apang sang ulihi wala na ginadul-ong ang mga magasin. Nian, isa ka gab-i sang alas dies, ginpatawag ako sang sekreta. “May Griego nga magasin nga nag-abot,” siling sa akon, “kag luyag namon nga ipaathag mo sa amon kon nahanungod ini sa ano.”

“Indi ako talunsay sa Griego,” siling ko. “Mas maayo ang akon kasilingan. Basi makabulig sia sa inyo.”

“Indi, luyag namon nga ipaathag mo ini,” siling sang sekreta samtang ginabutong niya paguwa ang pila ka Griego nga kopya sang Ang Lalantawan.

“Oy, akon gali ini!” tuaw ko. “Sa pagkamatuod, mapaathag ko ini. Abi ninyo, ining mga magasin nagahalin sa Brook­lyn, New York. Didto nahamtang ang ulong-talatapan sang mga Saksi ni Jehova. Isa ako sang mga Saksi ni Jehova. Apang daw nagsala sila sa direksion. Dapat ginpadala ining mga magasin sa akon, indi sa inyo.”

Wala nila ginhatag sa akon ang mga magasin, kag kutob sadto tubtob sang 1991, kapin sa 40 ka tuig sang ulihi, wala kami makabaton sing bisan anong literatura sa Biblia sa Albania. Sa sulod sadtong tanan nga tinuig, nagpadayon kami sa pagbantala, nga Biblia lang namon ang ginagamit. Mga 20 ka Saksi ang yara sa bilangguan sang 1949; ang iban may lima ka tuig nga pamatbat.

Nagdugang Pa ang mga Kabudlayan

Sang katuigan 1950, ginmanduan ang mga tawo nga magdala sing mga dokumento nga nagapakita nga sila nagasakdag sa militar. Apang nangindi ang mga Saksi ni Jehova sa pagdala sini nga mga dokumento. Bangod sini, si Utod Komino kag ako naghinguyang liwat sing duha ka bulan sa bilangguan.

Sa sulod sang tion nga ginatugutan sang Estado ang pila ka relihion, may yara kami diutay nga kahilwayan. Apang, sang 1967 gindumilian ang tanan nga relihion, opisyal nga naghimo sang Albania nga isa ka ateistiko sing bug-os nga pungsod. Ang mga Saksi nagpadayon sa paghiwat sing mga miting, apang nangin mabudlay gid ini. Ang iban sa amon nagtahi sing isa ka pinasahi nga bulsa sa layning sang amon ­jacket agod mataguan namon sing gamay nga Biblia. Dayon nagakadto kami sa latagon agod basahon ini.

Nadakpan ang mga Saksi sa Tiranë, kag ginpamatbatan sila sing lima ka tuig sa nabaw-ing nga mga kampo palangabudlayan. Subong resulta, nag-antos ang ila mga pamilya. Kami nga nagapuyo sa gamay, napain nga mga minuro wala gintapok bangod wala kami ginkabig nga isa ka daku nga peligro. Apang bangod sang amon pagkawalay nadampigan, ginpanas ang amon mga ngalan sa listahan sang mga ginapanghatagan sing pagkaon. Busa, mabudlay gid ang pangabuhi. Subong man, duha pa sang amon kabataan ang napatay. Apang wala gid kami magbatyag nga ginpabay-an ni Jehova.

Ang kahadlok lapnag sa Albania. Ang tanan ginabantayan, kag ang mga sekreta nagasulat sing mga report tuhoy kay bisan sin-o nga nangahas sa pagpabutyag sing isa ka opinyon nga tuhay sa opinyon sang nagagahom nga partido. Gani nagahalong gid kami sa paghimo sing nasulat nga mga report nahanungod sa amon hilikuton. Indi kami makatipon agod magpalig-unay sa espirituwal sa mga grupo nga magsobra sa duha ukon tatlo. Sa gihapon, wala gid kami magdulog sa pagbantala.

Sa panikasog nga gamuhon ang kauturan, nagpalapta ang mga sekreta sing kunukuno nga ang isa ka kilala nga Saksi sa Tiranë isa ka espiya. Bangod sini, nadula ang kompiansa sang iban kag natublag ang amon paghiusa. Bangod wala kami sing ginabaton nga bisan anong bag-o nga literatura sa Biblia kag wala sing pagpakig-angot sa kitaon nga organisasyon ni Jehova, ang pila nagpadaug sa kahadlok.

Dugang pa, nagpalapta sing kunukuno ang awtoridad nga si Spi­ro ­Vruho, isa ka ginatahod sing daku nga Cristianong gulang sa Albania, naghikog. “Nakita ninyo,” siling nila, “bisan gani si ­Vruho nangampo na.” Natukiban sang ulihi nga si Utod ­Vruho ginpatay gali.

Sang 1975, si ­Argjiro kag ako nagpuyo upod sa amon anak nga lalaki sa Tiranë sing pila ka bulan. Sang tion sang eleksion, gin-ipit kami sang awtoridad sa siudad paagi sa pagpamahog: “Kon indi kamo magboto, pahalinon namon sa trabaho ang inyo anak.”

“Beinte-singko ka tuig na ang akon anak sa iya trabaho,” sabat ko. “May detalyado kamo nga personal nga mga rekord nahanungod sa iya kag sa iya pamilya. Wala ako nagaboto sa kapin sa 40 ka tuig. Ining impormasyon kinaandan nga yara sa mga rekord sang mga mamumugon. Kon wala, nian indi areglado ang inyo mga rekord. Kon yari ini sa inyo mga rekord, nian nagluib kamo sa partido sa pagtugot sa iya nga magtrabaho sa sulod sang madamo nga tinuig.” Sang mabatian ini, nagsiling ang awtoridad nga kon magbalik kami sa Mbresh­tan, indi nila pagdayunon ang hulusayon.

Hinali nga mga Pagbalhin

Sang 1983 naghalin kami sa Mbresh­tan padulong sa siudad sang Laç. Wala madugay pagkatapos sadto, sang 1985, napatay ang diktador. Naggahom sia sugod sadtong unang obligado nga eleksion sang 1946. Sang ulihi, ang estatwa niya, nga kitaon gid sa mayor nga plasa sa Tiranë, kag ang kay Stalin ginkuha.

Sa sulod sang mga dekada nga ginadumilian ang amon hilikuton, madamo nga Saksi ang ginpintasan, kag ang iban ginpatay. Ang isa ka tawo nanugid sa pila ka Saksi sa kalye: “Sang panahon sang mga Komunista, ginbiyaan namon tanan ang Dios. Ang mga Saksi ni Jehova lamang ang nagpabilin nga matutom sa iya walay sapayan sang mga pagtilaw kag mga kabudlayan.”

Sang ginhatag ang kapin nga kahilwayan, siam ang nagreport sing naalagdan sa Cristianong ministeryo sang Hunyo 1991. Sang Hunyo 1992, isa ka bulan sa tapos ginkuha ang pagdumili, 56 ang nagpakigbahin sa pagbantala nga hilikuton. Sang maaga nga bahin sadtong tuig nalipay gid kami nga 325 ang nagtambong sa Memoryal sang kamatayon ni Cristo. Sugod sadto ang kadamuon sang nagabantala nag-uswag tubtob sa kapin sa 600, kag 3,491 ang kabilugan nga nagtambong sa Memoryal sang Abril 14, 1995! Sining karon nga mga tinuig indi ko malaragway ang akon kalipay sa pagtan-aw sa kadamo gid nga mga pamatan-on nga ginadugang sa amon mga kongregasyon.

Si ­Argjiro nagpabilin nga matutom kay Jehova kag nangin maunungon sa akon sa sining tanan nga madamong tinuig. Samtang bilanggo ako ukon nagalakbay sa pagbantala nga hilikuton, mapailubon nga gin-atipan niya ang mga kinahanglanon sang amon pamilya nga wala nagareklamo. Ang isa sang amon mga anak nga lalaki kag ang iya asawa ginbawtismuhan sang 1993. Nalipay gid kami sa sini.

Para sa Ginharian sang Dios Lamang

Nalipay ako nga makita ang organisasyon ni Jehova sa Albania nga nahiusa gid kag bugana sa espirituwal. Daw subong ako sang tigulang nga si Simeon sa Jerusalem nga antes sia mapatay ginhatagan sing hamili nga pribilehiyo nga makita ang madugay na ginsaad nga Mesias. (Lucas 2:​30, 31) Kon ginapamangkot ako karon kon ano nga porma sang gobierno ang ginapasulabi ko, nagasiling ako: “Indi ang Komunismo ukon kapitalismo. Indi importante kon ang pungsod ginapanag-iyahan sang katawhan ukon sang Estado. Ang mga gobierno nagahimo sing mga dalan, nagapadala sing koryente sa malayo nga mga minuro, kag nagahatag sing diutay nga kahim-ong. Apang, ang gobierno ni Jehova, ang iya langitnon nga Ginharian, amo lamang ang solusyon sa mabudlay nga mga problema nga ginaatubang sang Albania subong man sang nabilin nga bahin sang kalibutan.”

Ang ginahimo sang mga alagad sang Dios sa bug-os nga duta sa pagbantala nahanungod sa Ginharian sang Dios indi hilikuton sang bisan sin-o nga tawo. Hilikuton ini sang Dios. Kita ang iya mga alagad. Bisan nakaagi kami sing madamo nga kabudlayan sa Albania kag madugay nga wala sing pagpakig-angot sa kitaon nga organisasyon ni Jehova, wala gid niya kami ginpabay-an. Ang iya espiritu yara pirme. Gintuytuyan niya ang tagsa namon ka tikang. Naeksperiensiahan ko ini sa akon bug-os nga kabuhi.