Sugilanon sang Kabuhi

Ginhatag ni Jehova ang “Gahom nga Labaw sa Kinaandan”

PANUGIRON NI HELEN MARKS

Isa yadto ka mapaang nga adlaw sang tig-ilinit sang 1986. Ako lamang ang nagahulat sa palasilungan sang adwana sa isa sang pinakamatawhay nga mga erport sa Europa. Ini amo ang Tiranë, ang kapital sang Albania, nga nagpakilala sang iya kaugalingon subong “ang nahauna nga ateista nga estado sa kalibutan.”

NAGASAMO ang pagduhaduha kag kahadlok, nagatan-aw lamang ako samtang ginasugdan nga usisaon sang isa ka armado nga opisyal ang akon maleta. Kon may ginhimo ukon ginsiling ako nga magsuspetsa sia, mahimo nga ang resulta amo ang pagtabog sa akon gikan sa pungsod kag ang pagpriso ukon pagbilanggo sa kampo sang pilit nga pagpangabudlay sa mga tawo nga nagahulat sa akon sa guwa sang palasilungan. Maayo na lang, napalig-on ko ang opisyal nga mangin mainabyanon pa paagi sa pagtan-ay sa iya sing chewing gum kag cookies. Apang paano ako, nga isa ka babayi nga sesentahon sing edad, nakadangat sa sini nga kahimtangan? Ngaa ginbiyaan ko ang masulhay nga kabuhi kag nagrisgo nga pasangkaron ang intereses sang Ginharian sa isa sang nabilin nga mga pamakod sang Marxismo-Leninismo?

Masakiton nga Bata nga Babayi nga may Madamo nga Pamangkot

Duha ka tuig sa tapos nga matawo ako sang 1920 sa Ierápetra, Creta, napatay ang akon amay bangod sang pulmonya. Imol kag indi makahibalo magbasa kag magsulat si Nanay. Kinagot ako sa apat ka kabataan, kag bangod may balatian ako sa atay kag apdo, malapsi ako kag masakiton. Ginsilingan sang amon mga kaingod ang akon iloy nga ituon na lang niya ang iya atension kag diutay nga kinitaan sa iya tatlo ka mapagros nga kabataan kag pabay-an na lang ako nga mapatay. Nalipay ako nga wala niya ginsunod yadto nga laygay.

Agod masiguro nga mapalangit ang kalag ni Tatay, pirme si Nanay nagaduaw sa patyo, kag masami sia nagapamisa sa Ortodokso nga pari. Apang, kamahal gid sadto nga mga misa. Madumduman ko pa ang tuman ka tugnaw nga adlaw sang Paskwa sang nagpauli sia halin sa patyo nga ginasagnoy ako. Bag-o lang namon mahatag sa pari ang nabilin namon nga kuwarta. Sa tapos kami nga mga bata malutuan ni Nanay sing berde nga utanon, nagsulod sia sa pihak nga hulot nga gutom kag nagatululagay ang luha sa iya mga pisngi bangod sang pagkawalay paglaum. Sang ulihi, nangisog ako nga kadtuan ang pari kag namangkot kon ngaa napatay si Tatay kag ngaa dapat bayaran sang akon makaluluoy nga iloy ang pari. Daw nahuya sia nga naghutik: “Ginkuha sia sang Dios. Amo gid sina ang kabuhi. Madula lang ang imo kasubo.”

Indi ko gid mapahisanto ang iya sabat sa pangamuyo sang Ginuo, nga natun-an ko sa eskwelahan. Madumduman ko pa ang matahom kag puno sing kahulugan nga panugod sini nga mga tinaga: “Amay namon nga yara sa mga langit, pakabalaanon ang imo ngalan. Magkari ang imo ginharian. Paghimuon ang imo kabubut-on, kon paano sa langit, subong man sa duta.” (Mateo 6:​9, 10) Kon tuyo sang Dios nga matuman sa duta ang iya kabubut-on, ngaa kinahanglan nga mag-antos kita sing tuman?

Halos natigayon ko na ang sabat sa sini nga pamangkot sang si Emmanuel Lionoudakis, nga isa ka bug-os tion nga ministro sang mga Saksi ni Jehova, nagduaw sa amon puluy-an sang 1929.⁠a Sang ginpamangkot sang akon iloy kon ano ang kinahanglan niya, wala sing ginmitlang si Emmanuel kundi gindaho lang sa iya ang isa ka testimony card. Ginpabasa sa akon ni Nanay ang card. Bangod nuebe anyos pa lang ako sadto, diutay lang ang akon nahangpan. Sa pagdumdom nga apa ang nagduaw nga manugbantala, ang akon iloy nagsabat: “Makaluluoy gid! Indi ka makahambal, ako naman indi makabasa.” Nian ginpalakat sia ni Nanay sing mainayuhon.

Pila ka tuig sang ulihi, nasapwan ko gid man ang sabat. Ang akon magulang nga lalaki, si Emmanuel Paterakis, nakabaton halin sa amo gihapon nga bug-os tion nga ministro sing pulyeto nga Where Are the Dead?, nga ginbalhag sang mga Saksi ni Jehova.⁠b Sa pagbasa sini, nalipay ako nga matun-an nga wala ginkuha sang Dios ang akon amay. Nahisayran ko nga ang kamatayon resulta gali sang tawhanon nga pagkadihimpit kag ang akon amay nagahulat sing pagkabanhaw sa kabuhi sa paraiso nga duta.

“Ini nga Libro ang Nagpalain sa Imo!”

Ang kamatuoran sang Biblia nagbukas sang amon mga mata. Nakita namon ang daan nga Biblia ni Tatay kag gintun-an namon ini, sa masami nagagamit lamang sing kandila sa palibot sang tsimenea. Bangod ako lamang ang pamatan-on nga babayi sa amon lugar nga nagpakita sing interes sa Biblia, wala ako ginlakip sa mga hilikuton sang diutay nga lokal nga grupo sang mga Saksi. Sa sulod sang pila ka tion, nagpati gid ako​—⁠bisan pa indi husto⁠​—⁠​nga para lamang sa mga lalaki ini nga relihion.

Ang kakugi sang akon magulang nga lalaki sa pagbantala nagpapagsik sa akon. Wala magdugay nangin interesado ang mga pulis sa amon pamilya, nagaduaw pirme sa amon sa bisan ano lang nga tion sa adlaw kag gab-i agod pangitaon si Emmanuel kag ang mga literatura. Madumduman ko pa nga ginkadtuan kami sang isa ka pari agod kumbinsihon nga magbalik sa simbahan. Sang ginpakita sa iya ni Emmanuel halin sa Biblia nga Jehova ang ngalan sang Dios, gin-agaw sang pari ang Biblia, ginwagayway ini sa atubang sang guya sang akon magulang, kag nagsinggit, “Ini nga libro ang nagpalain sa imo!”

Sang 1940 sang nangindi nga magsoldado si Emmanuel, gindakop sia kag ginpadala sa patag-awayan sa Albania. Wala na kami sing nabalitaan tuhoy sa iya kag abi namon patay na sia. Apang, duha ka tuig sang ulihi, wala ginapaabot nga nakabaton kami sing sulat halin sa iya gikan sa prisuhan. Buhi sia kag maayo ang kahimtangan! Natanom gid sa akon hunahuna ang isa sang mga kasulatan nga ginsambit niya sa sina nga sulat: “Tuhoy kay Jehova, ang iya mga mata nagapanuloktulok sa bug-os nga duta agod ipakita ang iya kusog tungod sa ila nga ang tagipusuon himpit ayon sa iya.” (2 Cronica 16:⁠9) Kinahanglanon gid namon yadto nga pagpalig-on!

Gikan sa prisuhan, ginpangabay ni Emmanuel ang pila ka kauturan nga duawon ako. Sa gilayon, ang patago nga Cristianong mga miting ginhimos nga hiwaton sa isa ka puluy-an sa uma sa guwa sang banwa. Wala gid kami hinalung-ong nga ginabantayan gali kami! Isa ka Domingo, ginpalibutan kami sang armado nga mga pulis. Ginpasakay nila kami sa isa ka trak nga wala atop kag ginparada sa bug-os nga banwa. Madumduman ko pa ang pagyaguta kag pag-uligyat sang mga tawo sa amon, apang ginhatagan kami ni Jehova sing kalinong sa hunahuna paagi sa iya espiritu.

Ginsaylo kami sa lain nga banwa, diin ginbilanggo kami sa madulom kag mahigko katama nga mga selda. Ang kasilyas sa akon selda amo ang isa ka balde nga wala takop kag ginaula makaisa lamang sa isa ka adlaw. Ginsentensiahan ako sing walo ka bulan nga pagkabilanggo bangod ako kuno ang “manunudlo” sang grupo. Apang, ang isa ka utod nga lalaki nga nabilanggo didto naghimos nga buligan sang iya abogado ang amon kaso, kag nabuligan niya kami nga makaguwa.

Bag-o nga Kabuhi

Sang mahilway sa pagkabilanggo si Emmanuel, ginsugdan niya ang pagduaw sa mga kongregasyon sa Atenas subong nagalakbay nga manugtatap. Nagsaylo ako didto sang 1947. Sa katapusan, nakapakig-upod gid man ako sa isa ka daku nga grupo sang mga Saksi​—⁠indi lamang mga lalaki kundi mga babayi kag kabataan man. Sang ulihi, sang Hulyo 1947, ginsimbuluhan ko ang akon dedikasyon kay Jehova paagi sa bawtismo sa tubig. Handum ko gid nga mangin misyonera kag nag-eskwela ako sa gab-i agod magtuon sing Ingles. Sang 1950, nagpayunir ako. Naglumon si Nanay upod sa akon, kag ginbaton man niya ang kamatuoran sang Biblia. Nagpabilin sia nga isa ka Saksi ni Jehova tubtob sang mapatay sia pagligad sang 34 ka tuig.

Sadto man nga tuig, nakilala ko si John Marks (Markopoulos), nga isa ka talahaon, espirituwal nga lalaki halin sa Estados Unidos. Natawo si John sa nabagatnan nga Albania, kag sang nagsaylo sa Estados Unidos, nangin isa sia ka Saksi ni Jehova. Sang 1950 didto sia sa Gresya nga nagatinguha nga makakuha sing visa para sa Albania​—⁠nga sadto anay isa ka pungsod nga wala nagapasulod ukon nagapaimpluwensia sa mga tagaguwa sa idalom sang pinakaestrikto nga sahi sang Komunismo. Bisan pa wala makita ni John ang iya pamilya halin sang 1936, wala sia gintugutan sa pagsulod sa Albania. Natandog ako sang iya kakugi sa pag-alagad kay Jehova kag sang iya daku nga gugma sa mga kauturan. Ginkasal kami sang Abril 3, 1953. Nian nag-upod ako sa iya sa amon bag-o nga puluy-an sa New Jersey, E.⁠U.⁠A.

Agod masakdag ang amon kaugalingon samtang nagabantala sing bug-os tion, may diutay kami nga negosyo ni John sa baybayon sang New Jersey, nga nagaluto sing pamahaw para sa mga mangingisda. Nagatrabaho lamang kami sa panahon sang tig-ilinit, halin sa kaagahon tubtob alas 9:00 s.a. Paagi sa paghupot sang amon kabuhi nga simple kag pagsentro sang amon mga prioridad sa espirituwal nga mga hilikuton, nagamit namon ang amon daku nga tion sa hilikuton nga pagbantala. Sa sulod sang mga tinuig, ginpangabay kami nga magsaylo sa lainlain nga mga banwa diin daku ang kinahanglanon nga mga manugbantala. Sa sini nga mga lugar, sa bulig ni Jehova, nakabulig kami sa mga interesado, nakatukod sing mga kongregasyon, kag nakabulig sa pagpatindog sing mga Kingdom Hall.

Pagbulig sa Amon mga Kauturan nga Nagakinahanglan

Apang, ginbuksan sa amon sang ulihi ang isa ka makakulunyag nga hilikuton. Ang masaligan nga mga kauturan luyag makig-angot sa mga masigka-Cristiano nga nagapuyo sa Balkan nga mga kadutaan diin ginadumilian ang amon mga hilikuton. Sa sulod sang mga tinuig ang mga Saksi ni Jehova sa sini nga mga pungsod napain sa internasyonal nga paghiliutod, nga halos wala sing ginabaton nga espirituwal nga pagkaon, kag nagaatubang sila sing mapintas nga pagpamatok. Ang kalabanan sa ila pirme ginabantayan, kag ang madamo yara sa mga prisuhan ukon mga kampo sang pilit nga pagpangabudlay. Kinahanglan gid nila ang pasad-Biblia nga mga publikasyon, panuytoy, kag pagpalig-on. Halimbawa, ang isa ka tago nga mensahe nga nabaton namon halin sa Albania mabasa: “Ipangamuyo ninyo kami sa Ginuo. Ginpanguha ang mga literatura sa mga pamalay. Wala kami nila ginatugutan sa pagtuon. Tatlo ka tawo ang ginbilanggo.”

Gani, sang Nobiembre 1960 ginsugdan namon ang anom-ka-bulan nga paglakbay agod duawon ang pila sini nga mga pungsod. Kinahanglan gid namon ang “gahom nga labaw sa kinaandan,” ang hatag-Dios nga kaisog, kasidla, kag pagkamapahituon agod matuman ang amon misyon. (2 Corinto 4:⁠7) Ang amon una nga kaladtuan amo ang Albania. Nagbakal kami sing salakyan sa Paris kag ginsugdan ang paglakbay. Sang makalab-ot kami sa Roma, si John lamang ang nakakuha sing visa para sa Albania. Dapat ako magkadto sa Atenas, Gresya, kag maghulat sa iya.

Nakasulod si John sa Albania sang ulihi nga bahin sang Pebrero 1961 kag nagpabilin didto tubtob sang talipuspusan sang Marso. Sa Tiranë nakigkita sia sa 30 ka kauturan. Nakunyag gid sila nga makabaton sang kinahanglanon kaayo nga mga literatura kag pagpalig-on! Wala gid sila maduaw halin sa luwas sang pungsod sa sulod sang 24 ka tuig.

Natandog si John sang katutom kag pagbatas sini nga mga kauturan. Nahisayran niya nga madamo ang nadulaan sing trabaho kag ginbilanggo bangod wala sila nakigbahin sa mga hilikuton sang Komunista nga estado. Natandog gid sia sang ang duha ka utod nga lalaki nga otsentahon sing edad naghatag sa iya sing amot nga mga 100 dolyares (U.⁠S.) para sa hilikuton nga pagbantala. Tinuig nila nga ginsupot ini halin sa ila diutay nga pension.

Ang katapusan nga pagtener ni John sa Albania amo sang Marso 30, 1961​—⁠ang petsa sang Memoryal sang kamatayon ni Jesus. Si John ang nagpamulongpulong para sa Memoryal sa nagtambong nga 37. Pagkatapos sang pamulongpulong, maabtik nga gindala paguwa sang mga kauturan si John sa puwertahan sa likod kag gindul-ong sia sa pantalan sang Durrës, diin nagsakay sia sa isa ka sakayan sang Turko nga negosyante pakadto sa Piraiévs (Piraeus), Gresya.

Nalipay ako nga makita sia liwat nga wala maano. Karon mapadayon na namon ang nabilin nga bahin sang amon makatalagam nga paglakbay. Nakadtuan namon ang tatlo pa ka Balkan nga pungsod nga nagdumili sang amon hilikuton​—⁠isa ka makatalagam nga pagpasimpalad, bangod may dala kami nga mga literatura sa Biblia, mga makinilya, kag iban pa nga mga gamit. May pribilehiyo kami nga makilala ang pila ka matutom gid nga mga kauturan nga handa sa pagrisgo sang ila trabaho, kahilwayan, kag bisan sang ila kabuhi para kay Jehova. Ang ila kakugi kag tunay nga gugma makapapagsik. Napalig-on man kami nga ginahatag ni Jehova ang “gahom nga labaw sa kinaandan.”

Sang matapos namon sing madinalag-on ang amon paglakbay, nagbalik kami sa Estados Unidos. Sa nagsunod nga mga tuig, padayon kami nga naggamit sing lainlain nga mga paagi agod tinguhaan nga makapadala sing mga literatura sa Albania kag makabaton sing mga report tuhoy sa hilikuton sang amon mga kauturan.

Sa mga Paglakbay Masunson, sa mga Katalagman

Naglipas ang mga tinuig, kag sang mapatay si John sang 1981, sa edad nga 76, nabilin ako nga nagaisahanon. Ang akon hinablos, si Evangelia, kag ang iya bana, si George Orphanides, nagsapupo sing maluluy-on sa akon, kag naghatag sila sing hamili nga emosyonal kag praktikal nga suporta sugod sadto. Nasaksihan nila mismo ang pagsuporta ni Jehova samtang nag-alagad sila sa idalom sang pagdumili sa Sudan.⁠c

Sang ulihi, ginpanikasugan nga pakig-angutan liwat ang amon mga kauturan sa Albania. Bangod nagapuyo didto ang mga paryente sang akon bana, ginpangabay ako kon bala handa ako magkadto sa sini nga pungsod. Siempre handa ako!

Pagkatapos sang binulan sang padayon nga mga panikasog, sang Mayo 1986, nakakuha ako sing visa halin sa embahada sang Albania sa Atenas. Ang mga katapo sang diplomatiko nga talapuanan nagpaandam gid sa akon nga kon may malain nga matabo, indi ako makapaabot nga buligan sang iban nga pungsod. Sang nagpalapit ako sa isa ka ahente sa paglakbay agod magbakal sing tiket sa eroplano pakadto sa Albania, nakibot sia. Wala magtugot nga punggan sang kahadlok, nagsakay ako dayon sa makaisa gid lang kada semana nga nagabiyahe nga eroplano halin sa Atenas pakadto sa Tiranë. Tatlo lamang ka tigulang na kaayo nga taga-Albania ang nagsakay man sa sini nga eroplano; nagkadto sila sa Gresya agod magpabulong.

Sang maghugpa ang eroplano, gin-abiabi ako pakadto sa wala sing tawo nga palasilungan nga amo ang opisina sang adwana. Ang manghod nga lalaki kag babayi sang akon bana, bisan pa indi mga Saksi ni Jehova, handa sa pagbulig sa akon nga makapakig-angot sa pila ka lokal nga kauturan. Bilang pagtuman sa layi, dapat nila pahibaluon ang pangulo sang komunidad tuhoy sa akon pag-abot. Subong resulta, ginbantayan gid ako sang mga pulis. Gani, ginpanugda sang akon mga paryente nga magpabilin na lang ako sa ila balay samtang ginapangita nila ang duha ka utod nga nagaistar sa Tiranë kag dalhon nila sila sa akon.

Sadto nga tion, siam ka dedikado nga kauturan ang kilala sa bug-os nga Albania. Nangin mainandamon gid sila bangod sang tinuig nga pagdumili, paghingabot, kag estrikto nga pagbantay. Madamo na sing kurinot ang ila guya. Sang nakuha ko ang kompiansa sang duha ka utod nga lalaki, ang una nila nga pamangkot amo: “Diin na ang mga Lalantawan?” Sa sulod sang mga tuig may yara lamang sila duha ka kopya sang daan nga mga libro​—⁠wala gani bisan isa ka Biblia.

Ginsugid nila sing detalyado ang mapintas nga mga butang nga ginhimo sang panguluhan batok sa ila. Ginsambit nila ang natabo sa isa ka pinalangga nga utod nga lalaki nga determinado nga magpabilin nga neutral sa politika sa manug-abot nga eleksion. Bangod kontrolado sang Estado ang tanan nga butang, nagkahulugan ini nga ang iya pamilya indi makabaton sing bisan ano nga rasyon nga pagkaon. Ang iya minyo nga mga anak kag ang ila pamilya prisuhon tanan, bisan pa nga lain ang ila pagtuluuhan. Bangod sa kahadlok, ginreport nga ginpatay ini nga utod sang iya pamilya sang gab-i antes sang eleksion, ginhaboy ang iya bangkay sa isa ka bubon, kag sang ulihi nagsiling nga hinadlukan kuno sia kag naghikog.

Makapasubo gid ang kaimulon sining mga masigka-Cristiano. Apang, sang ginhatagan ko ang tagsa sa ila sing 20 dolyares, wala nila ini ginbaton, nga nagasiling, “Luyag lamang namon sang espirituwal nga pagkaon.” Ining pinalangga nga mga kauturan nagkabuhi sa sulod sang mga dekada sa idalom sang totalitaryan nga panguluhan nga madinalag-on nga nagdoktrina sa kalabanan nga pumuluyo nga mangin mga ateista. Apang ang ila pagtuo kag determinasyon subong man kabakod sa iban pa nga mga Saksi bisan diin. Ang ikasarang ni Jehova sa paghatag sing “gahom nga labaw sa kinaandan,” bisan sa idalom sang pinakamabudlay nga kahimtangan, nagtudok gid sa akon hunahuna sang naghalin ako sa Albania duha ka semana sang ulihi.

Pribilehiyo ko man nga maduaw ang Albania sang 1989 kag sa liwat sang 1991. Sang amat-amat na nga natigayon ang kahilwayan sa paghambal kag relihion sa sini nga pungsod, madasig nga nagdamo ang mga sumilimba ni Jehova. Ang pila ka dedikado nga mga Cristiano didto sang 1986 nagadamo na karon sing kapin sa 2,200 ka aktibo nga manugbantala. Lakip sa ila amo si Melpo, ang manghod nga babayi sang akon bana. Maduhaduhaan gid bala nga ginapakamaayo ni Jehova ining matutom nga grupo?

Bangod Sang Gahom ni Jehova, Makaalayaw ang Akon Kabuhi

Kon balikan ko ang nagligad, nagasalig ako nga ang amon hilikuton​—⁠ang hilikuton namon ni John​—⁠indi walay pulos. Gingamit namon ang kabaskog sang amon pagkapamatan-on sa labing mapuslanon nga paagi. Ang amon karera sa bug-os tion nga ministeryo labi ka mapuslanon sangsa bisan anong iban pa nga mahimo namon himud-usan. Nagkalipay ako sa madamong pinalangga nga nabuligan namon nga makatuon sang kamatuoran sang Biblia. Karon nga tigulang na, mapalig-on ko sing bug-os tagipusuon ang mga pamatan-on nga ‘dumdumon ang ila Dakung Manunuga sa mga adlaw sang ila pagkapamatan-on.’​—⁠Manugwali 12:1.

Bisan pa 81 anyos na, nagaalagad gihapon ako subong bug-os tion nga manugbantala sang maayong balita. Nagabangon ako sing aga pa kag nagapanaksi sa mga tawo sa mga paradahan sang bus, sa mga parking lot, sa kalye, sa mga balaligyaan, ukon sa mga parke. Ginabudlayan ako karon bangod sang mga problema sang katigulangon, apang ang akon mahigugmaon espirituwal nga mga kauturan​—⁠ang akon daku espirituwal nga pamilya​—⁠subong man ang pamilya sang akon hinablos, isa ka matuod nga suporta. Labaw sa tanan, natun-an ko nga ‘ang gahom nga labaw sa kinaandan iya sang Dios kag indi gikan sa amon kaugalingon.’​—⁠2 Corinto 4:7.

[Mga nota]

[Retrato sa pahina 25]

Sa ibabaw: Si John (sa wala ayon), ako (sa tunga), upod sang akon utod nga si Emmanuel sa akon wala kag ang amon iloy sa wala niya, upod ang mga taga-Bethel, Atenas, 1950

[Retrato sa pahina 25]

Sa wala: Upod ni John sa amon negosyo sa baybayon sang New Jersey, 1956

[Retrato sa pahina 26]

Distrito nga kombension sa Tiranë, Albania, 1995

[Retrato sa pahina 26]

Mga tinukod sang Bethel, Tiranë, Albania. Nahuman sang 1996

[Retrato sa pahina 26]

Sa ibabaw: artikulo halin sa 1940 nga “Lalantawan” nga ginbadbad sing tago sa Albanian

[Retrato sa pahina 26]

Upod sang akon hinablos, nga si Evangelia Orphanides (sa tuo), kag sang iya bana, si George