Si Michael Faraday—Sientipiko kag Tawo nga May Pagtuo

“Amay sang Koryente.” “Labing bantog nga sientipiko sa pag-eksperimento.” Amo ini ang duha ka paglaragway kay Mi­chael Far­a­day, natawo sang 1791 sa Inglaterra, nga nagtukib sing elec­tro­mag­net­ic in­duc­tion nga nagdul-ong sa paghimo sing de-koryente nga mga motor kag pagpatubas sing koryente.

SI FARADAY maid-id nga naghatag sing lektura tuhoy sa kemika kag phy­sics sa Royal In­sti­tu­tion sa London. Ang iya mga lektura nga nagpabantog sa siensia nakabulig sa mga pamatan-on nga mahangpan ang mabudlay nga mga ideya. Ginkilala sia sang madamo nga unibersidad. Apang ginlikawan niya ang publisidad. Isa sia ka relihioso nga tawo, malipayon gid sa iya tatlo sing hulot nga apart­ment kag upod sa iya pamilya kag mga masigkatumuluo. Si Far­a­day katapo sang iya ginlaragway nga “gamay kaayo kag gintamay nga sekta sang mga Cristiano, nga gintawag . . . mga Sandemanianhon.” Sin-o sila? Ano ang ila gintuuhan? Kag paano ini nakaapektar kay Far­a­day?

Ang mga Sandemanianhon

“Ang lolo kag lola ni Mi­chael Far­a­day amo ang pamuno sang una nga kaangtanan sa ulot sang pamilya Far­a­day kag sang simbahan sang mga Sandemanianhon,” siling ni Geoff­rey Cantor, awtor sang Mi­chael Far­a­day: Sandemanian and Scientist. Nagbuylog sila sa mga sumulunod sang isa ka pirme nagalakbay kag nagsipak nga ministro nga may mga kaupod nga nagbaton sa mga pagtuluuhan sang mga Sandemanianhon.

Si Robert Sandeman (1718-71) isa anay ka estudyante sa unibersidad sa Edin­burgh, nga nagatuon sing matematika, sing Griego, kag iban pa nga mga lenguahe sang isa ka adlaw namati sia sa pagbantala sang isa ka ministro anay sang Presbeteriano nga si John Glass. Bangod sang iya nabatian nag-untat sia sa pag-eskwela sa unibersidad, nagpauli sia sa ­Perth, kag nagbuylog kay Glass kag sa iya mga kaupod.

Sang katuigan 1720, ginduhaduhaan ni John Glass ang pila ka panudlo sang Simbahan sang Scot­land. Ang iya pagtuon sa Pulong sang Dios nagdul-ong sa iya sa paghinakop nga ang pungsod sang Israel sa Biblia naglaragway sa isa ka espirituwal nga pungsod nga may mga banwahanon gikan sa madamo nga nasyonalidad. Wala sia sing nakita nga rason nga ang tagsa ka pungsod dapat may tuhay nga simbahan.

Sang indi na sia mahim-os sa iya simbahan sa Tea­ling, sa guwa sang Dun­dee, sa Scot­land, naghalin si Glass sa Simbahan sang Scot­land kag nag-organisar sang iya kaugalingon nga mga miting. Mga isa ka gatos ka tawo ang nagbuylog sa iya, kag sa umpisa pa lang, nakita nila ang kinahanglanon nga dapat sila maghiusa. Namat-od sila nga sundon ang mga instruksion ni Cristo, nga narekord sa Mateo kapitulo 18, bersikulo 15 tubtob 17, nga husayon ang bisan anong dipaghangpanay nga matabo sa ila. Sang ulihi naghiwat sila sing semanal nga mga miting diin ang mga tawo nga kaangay nila sing pagtuo nagtipon agod mangamuyo kag mapalig-on.

Sang magdamo ang regular nga nagatambong sa mga miting sang nanuhaytuhay nga grupo, ginkinahanglan ang responsable nga mga lalaki sa pagdumala sa ila pagsimba. Apang sin-o ang kalipikado? Pinasahi nga gintalupangod ni John Glass kag sang iya mga kaupod ang ginsulat ni apostol Pablo tuhoy sa sining tema. (1 Timoteo 3:​1-7; Tito 1:​5-9) Nakita nila nga wala ginsambit ang edukasyon sa unibersidad ukon ang kinahanglanon nga mahangpan ang Hebreo kag Griego. Gani sa tapos sang mapangamuyuon nga pagbinagbinag sa Makasulatanhon nga mga panuytoy, nagtangdo sila sing kalipikado nga mga lalaki agod mangin mga gulang. Ginkabig sang mga matutom sa Simbahan sang Scot­land nga “daw isa ka pagpasipala” ang pagpakunokuno sang walay tinun-an nga mga tawo nga “ginpadaku sa halablan, dagom, ukon arado” nga nahangpan nila ang Biblia kag ginabantala ang mensahe sini. Sang magpatindog si Glass kag ang iya mga masigkatumuluo sang ila kaugalingon nga tilipunan sang 1733 sa banwa sang ­Perth, nagtinguha ang lokal nga klero nga piliton ang mga mahistrado nga tabugon sila. Napaslawan ang klero, apang nag-uswag sila.

Napangasawa ni Robert Sandeman ang kamagulangan nga anak nga babayi ni Glass kag, sa edad nga 26, nangin gulang sia sa kongregasyon sang mga Glassianhon sa ­Perth. Mabug-at gid ang iya mga katungdanan bilang isa ka gulang amo kon ngaa namat-od sia nga ihugod ang tanan niya nga tion sa pastoral nga hilikuton. Sang ulihi, sang mapatay ang iya asawa, si Robert “malipayon nga nagsugot nga mag-alagad sa Ginuo kon diin sia kinahanglanon,” siling sang isa ka malip-ot nga paglaragway sang iya biograpiya.

Naglapnag ang Sandemanianismo

Makugi nga ginpasangkad ni Sandeman ang iya ministeryo gikan sa Scot­land padulong sa Inglaterra, diin nag-uswag ang bag-o nga mga grupo sang mga masigkatumuluo. Sadtong tion, nagapinuyas ang Ingles nga mga Calvinista. Ang iban sa ila nagpati nga sila luwas na. Si Sandeman, sa pihak nga bahin, nagdampig sa mga tawo nga nagpati nga kinahanglanon gid ang pagtuo. Bilang pagsakdag sa sining pagtamod, nagbalhag sia sing isa ka libro nga gin-imprinta sing apat ka beses kag nagguwa man sa duha ka Amerikano nga edisyon. Suno kay Geoff­rey Cantor, ang pagbalhag sa sining tomo amo “ang importante gid nga hitabo nga nagtib-ong sa [Sandemanianhon] nga sekta gikan sa iya daw limitado lamang nga ginsuguran sa Scot­land.”

Sang 1764, si Sandeman, upod sa iban pa nga Glassianhon nga mga gulang, naglakbay padulong sa Amerika, isa ka pagduaw nga gintunaan sang daku gid nga binaisay kag pagpamatok. Walay sapayan, nagresulta ini sa pagtukod sing isa ka grupo sang mga Cristiano nga may kaanggid sa ila nga panghunahuna sa Dan­bury, Con­nect­icut.a Didto si Sandeman napatay sang 1771.

Ang Relihioso nga mga Pagtuluuhan ni Faraday

Ginbaton sang pamatan-on nga si Michael ang Sandemanianhon nga mga panudlo sang iya mga ginikanan. Natun-an niya nga ang mga Sandemanianhon wala nagapakig-upod sa mga wala nagabuhat sang ginatudlo sang Biblia. Halimbawa, ginpangindian nila ang pagpakasal sa Anglikano nga simbahan, kag ginpili pa nila nga limitehan ang mga seremonya sang ila kasal sa kon ano ang legal nga kinahanglanon.

Nakilal-an ang mga Sandemanianhon sa ila pagpasakop sa mga gobierno, apang wala sing nadampigan sa politika. Bisan pa talahuron nga mga katapo sila sang komunidad, talagsa lang sila nagbaton sing katungdanan para sa banwa. Apang kon nagbaton man sila sa pila ka kahimtangan, ginlikawan nila ang mga partido politika. Ginpakahuy-an sila bangod sining panindugan. (Ipaanggid ang Juan 17:14.) Nagpati ang mga Sandemanianhon nga ang langitnon nga Ginharian sang Dios amo ang himpit nga gobierno. Gintamod nila ang politika subong “isa ka indi salapakon, mahigko nga padihot nga wala sing kaayuhan,” siling ni Cantor.

Bisan pa wala sila nagapakig-upod sa iban, indi sila subong sang mga Fariseo. Nagsiling sila: “Nagpamat-od kami nga kinahanglanon gid nga likawan ang Espiritu kag Buhat sang dumaan nga mga Fariseo, busa likawan namon ang paghimo sing mga Sala ukon mga Katungdanan nga wala ginapakita sa Kasulatan; kag ang pagpakawalay pulos sa Kasuguan sang Dios paagi sa mga Tradisyon ukon mga Balibad sang tawo.”

Ginsunod nila ang Makasulatanhon nga buhat sang pagsikway sa bisan sin-o nga katapo nila nga nangin palahubog, mangingilkil, makihilawason, ukon nagabuhat sing iban pa mabug-at nga mga sala. Kon ang nakasala matuod nga maghinulsol, ginapapanumbalik nila sia. Kon indi, ginsunod nila ang Makasulatanhon nga sugo nga “sikwayon ang malaut nga tawo.”​—⁠1 Corinto 5:​5, 11, 13.

Gintuman sang mga Sandemanianhon ang sugo sang Biblia nga maglihi sa dugo. (Binuhatan 15:29) Si John Glass nangatarungan nga obligado ang katawhan sang Dios nga tumanon ang pagdumili sa dugo subong sang ginsugo sang Dios sa unang mga tawo nga maglihi sa pagkaon sing prutas sang kahoy sa pagkilala sing maayo kag malain. (Genesis 2:​16, 17) Ang paglalis sa sugo tuhoy sa dugo kaanggid sa pagsikway sa nagakaigo nga paggamit sa dugo ni Cristo, nga amo ang pagtumbas gikan sa sala. Si Glass naghinakop: “Ining pagdumili sa pagkaon sing dugo amo pirme, kag amo gihapon ang labing importante.”

Ang pagpangatarungan sang mga Sande­man­ian­hon sa Kasulatan nakabulig sa ila nga likawan ang madamong tugalbong. Halimbawa, tuhoy sa kalingawan, gintamod nila ang mga instruksion ni Cristo subong mga panuytoy. “Wala kami nagapangahas sa paghimo sing Kasuguan kon wala sing ginhatag si Cristo,” siling nila, “ukon sa pagsikway sang bisan ano nga ginhatag niya sa amon. Busa, bangod ang Dibersion, publiko man ukon pribado, wala ginadumilian; ginatamod namon nga nagahisanto sa kasuguan ang bisan anong Kalingawan, kon wala ini sing kaangtanan sa mga Kahimtangan nga makasasala gid.”

Bisan pa gintuuhan sang mga Sandemanianhon ang madamong pagtamod nga napasad sing sibu sa Kasulatan, wala nila mahangpan ang pagkaimportante sang hilikuton nga nagapakilala gid sa matuod nga mga Cristiano, nga amo, nga ang tagsatagsa dapat magbantala sing maayong balita sang Ginharian sa iban. (Mateo 24:14) Apang, bukas sa publiko ang ila mga pagtinipon, kag didto nagtinguha sila nga hatagan ang tanan nga nagapangayo sa ila sing rason para sa ila paglaum.​—⁠1 Pedro 3:⁠15.

Paano ining mga pagtuluuhan nakaapektar sa sientipiko nga si Mi­chael Far­a­day?

Si Far­a­day nga Sandemanianhon

Walay sapayan nga ginpadunggan, ginpapiestahan, ginhatagan sing daku nga igtalupangod bangod sang iya tumalagsahon nga mga tukib, simple lamang ang nangin kabuhi ni Mi­chael Far­a­day. Kon may bantog nga mga tawo nga mapatay kag ginapaabot ang publiko nga magtambong sa lubong, talalupangdon gid nga si Far­a­day wala nagakadto, kay ang iya konsiensia wala nagatugot sa iya nga magtambong kag madalahig sa serbisyo sang Simbahan sang ­Inglaterra.

Subong isa ka sientipiko ginsakdag ni Far­a­day ang mga katunayan nga iya mapamatud-an. Sa amo, ginlikawan niya ang pagpakig-upod sa may tinun-an nga mga tawo nga nagasakdag sang ila kaugalingon nga mga haumhaum lamang kag nagadampiganay sa mga hulusayon. Subong sang ginsiling niya isa ka bes sa isa ka tumalambong, ‘ang sadsaran nga katunayan wala gid nagapaslaw sa aton, ang pamatuod sini pirme matuod.’ Ginlaragway niya ang siensia subong napasad sa ‘napamatud-an sing maayo nga mga katunayan.’ Sa paghinakop sang isa ka presentasyon tuhoy sa sadsaran nga mga puwersa sang kinaugali, ginpalig-on ni Far­a­day ang iya tumalambong nga binagbinagon “Sia nga nagtuga sini.” Dayon ginkutlo niya ang Cristiano nga si apostol Pablo: “Ang dimakita nga mga butang Niya kutob sa pagtuga sa kalibutan maathag nga makita, kay mahangpan ini sa mga butang nga nahimo, bisan ang Iya dayon nga gahom kag Pagkadios.”​—⁠Roma 1:​20, King James Version.

Ang butang nga nagpatuhay gid kay Far­a­day gikan sa madamo nga sientipiko amo ang iya handum nga magtuon gikan sa inspirado nga Tulun-an sang Dios subong man gikan sa tulun-an sang kinaugali. “Paagi sa iya Pagkasandemanianhon natukiban niya ang pagkabuhi nga nagatuman sa moral nga kasuguan sang Dios kag sa iya ginsaad nga dayon nga kabuhi,” siling ni Cantor. “Paagi sa iya siensia nakita gid niya ang pisikal nga kasuguan nga ginpili sang Dios sa pagkontrol sa uniberso.” Nagpati si Far­a­day nga “ang bug-os nga awtoridad sang Biblia indi mahimo nga pahuyangon sang siensia, kundi ang siensia, kon iaplikar sa Cristianong paagi, makahatag sing kasanagan sa isa pa ka tulun-an sang Dios.”

Mapainubuson nga ginsikway ni Far­a­day ang madamo nga padungog nga luyag ihatag sa iya sang iban. Wala gid sia magpakita sing interes nga mangin kabalyero. Ginhandum niya nga magpabilin subong ‘ordinaryo lamang nga Ginuong Far­a­day.’ Naghugod sia sing daku nga tion sa iya mga hilikuton subong isa ka gulang, lakip ang regular nga paglakbay gikan sa kapital padulong sa minuro sang Nor­folk agod atipanon didto ang isa ka diutay nga grupo sang mga tumuluo nga kaanggid niya sing panghunahuna.

Napatay si Mi­chael Far­a­day sang Agosto 25, 1867, kag ginlubong sa sementeryo sang High­gate sa naaminhan sang London. Ang biograpo nga si John Thom­as nagasiling sa aton nga si Far­a­day “nagbilin sa palaabuton nga kaliwatan sing mas madamo nga putli nga mga tukib sa siensia sangsa kay bisan sin-o nga pisikal nga sientipiko, kag daku ang impluwensia sang praktikal nga mga resulta sang iya mga tukib sa sahi sang sibilisado nga kabuhi.” Ang nabalo nga asawa ni Far­a­day nga si Sara nagsulat: “Ang Bag-ong Testamento lamang ang masiling ko nga nangin iya tuytoy kag sulundon; kay ginkabig niya ini subong Pulong sang Dios . . . nga naaplikar man sa mga Cristiano karon subong sadto anay sang ginsulat ini”​—⁠isa ka mabaskog nga pamatuod sa isa ka bantog nga sientipiko nga nagkabuhi sing sinsero suno sa iya pagtuo.

[Footnote]

[Kahon sa pahina 29]

Gintangdo subong manuglektura sa Royal In­sti­tu­tion sang Britanya, ginpabantog ni Mi­chael Far­a­day ang siensia sa isa ka paagi nga mahangpan bisan sang mga pamatan-on. Ang iya laygay sa iya kaupod nga mga manuglektura nagaunod sing praktikal nga mga panugda nga dapat binagbinagon sang modernong-adlaw nga mga Cristiano nga nagatudlo sa publiko.

◻ “Ang paghambal indi dapat madasig kag padali, kag indi mahangpan, kundi mahinay kag maathag.”

◻ Dapat tinguhaan sang isa ka humalambal nga pukawon ang interes sang iya tumalambong “sa pagsugod sang lektura kag paagi sa paagisod nga mga punto, nga indi matalupangdan sang tumalambong, huptan nga mapagsik ang interes tubtob ginakinahanglan ini sang tema nga ginapaathag.”

◻ “Ginapanubo sang isa ka manuglektura ang iya dungog kon panubuon niya ang iya kaugalingon sing tuman agod palakpakan lamang sia kag mangayo sing komendasyon.”

◻ Tuhoy sa paggamit sing out­line: “Pirme ko ginaobligar ang akon kaugalingon . . . nga maghimo sing plano sang [tema] sa papel kag isal-ot ang mga punto nga madumduman, paagi sa pag-angot sini sa mga butang nga nahibaluan na ukon lain naman nga paagi. . . . Ginapaagisod ko ang panguna kag ikaduha nga mga tig-ulo, kag pasad sa sini ginapasangkad ko ang akon tema.”

[Credit Line sang retrato sa pahina 26]

Duha ka larawan: Sa maayong kabubut-on sang Royal Institution