“Jehova” ukon “Yahweh”?
“MONGREL,” “hybrid,” “monstrous” (kalain). Ano ang nagtiklod sa mga Hebreong iskolar sa Biblia nga gamiton ining matigdas nga mga termino? Bangod sa hulusayon nga kon bala ang “Jehovah” [“Jehova” sa Hiligaynon] amo ang husto nga pagmitlang sa ngalan sang Dios sa Ingles. Sa sulod sang kapin sa isa ka gatos ka tuig, ini nga kagumon nagpadayon. Sa karon, ang kalabanan nga iskolar daw pabor sa duha-ka-silaba nga “Yahweh.” Apang ang pagmitlang bala nga “Jehova” “kalain” gid?
Ang Gamot sang Kagumon
Suno sa Biblia, ginpahayag sang Dios mismo ang iya ngalan sa katawhan. (Exodo 3:15) Ginapakita sang mga ebidensia sa Kasulatan nga ang mga alagad sang Dios sang una hilway nga naggamit sini nga ngalan. (Genesis 12:8; Rut 2:4) Kilala man sang iban nga mga pungsod sadto ang ngalan sang Dios. (Josue 2:9) Ilabi na nga matuod ini sang ang mga Judiyo nga nagbalik halin sa pagkatapok sa Babilonia nagpakig-angot sa katawhan sang madamo nga pungsod. (Salmo 96:2-10; Isaias 12:4; Malaquias 1:11) Ang The Interpreter’s Dictionary of the Bible nagasiling: “May daku nga pamatuod nga sang panag-on sa tapos sang pagkatapok madamo nga dumuluong ang naganyat sa relihion sang mga Judiyo.” Apang, sang unang siglo C.E., nagluntad ang disparatis tuhoy sa ngalan sang Dios. Sang ulihi, wala lamang gin-untatan sang Judiyong pungsod ang paggamit sa ngalan sang Dios sing dayag kundi gindilian pa gani sang pila ang pagmitlang sini. Sa amo ang husto nga pagmitlang sa sini nadula—ukon amo gid bala?
Ano ang Yara sa Ngalan?
Sa Hebreo nga lenguahe, ang ngalan sang Dios ginasulat nga יהוה. Ining apat ka letra, nga ginabasa halin sa tuo pa wala, kinaandan nga ginatawag Tetragrammaton. Sa madamo nga ngalan sang mga tawo kag sang mga lugar nga ginhinambitan sa Biblia yara ang pinalip-ot nga porma sang ngalan sang Dios. Posible bala nga ining mga ngalan makahatag sing pila ka ideya sa kon paano ginmitlang ang ngalan sang Dios?
Suno kay George Buchanan, retirado nga propesor sa Wesley Theological Seminary, Washington, D.C., E.U.A., ang sabat huo. Si Propesor Buchanan nagapaathag: “Sang una nga mga tion, masami nga ginahingalanan sang mga ginikanan ang ila kabataan suno sa ngalan sang ila mga diosdios. Buot silingon, ginamitlang nila ang ngalan sang ila kabataan kon paano ginamitlang ang ngalan sang ila diosdios. Ang Tetragrammaton gingamit man sa ngalan sang mga tawo, kag pirme nila gingamit ang vowel (patunog) sa tunga.”
Binagbinaga ang pila ka halimbawa sang mga ngalan nga makita sa Biblia nga nagalakip sang pinalip-ot nga porma sang ngalan sang Dios. Ang Jonatan, nga mabasa subong Yoh·na·thanʹ ukon Yehoh·na·thanʹ sa Hebreo nga Biblia, nagakahulugan nga “si Yaho ukon si Yahowah nagahatag,” siling ni Propesor Buchanan. Ang ngalan ni manalagna Elias amo ang ʼE·li·yahʹ ukon ʼE·li·yaʹhu sa Hebreo. Suno kay Propesor Buchanan, ang ngalan nagakahulugan: “Ang akon Dios amo si Yahoo ukon Yahoo-wah.” Sing kaanggid, ang Hebreo nga ngalan para sa Josafat amo ang Yehoh-sha·phatʹ, nga nagakahulugan “si Yaho nagahukom.”
Ang duha-ka-silaba nga pagmitlang sa Tetragrammaton subong “Yahweh” nagakuha sa tunog sang o nga patunog sa ngalan sang Dios. Apang sa madamo nga ngalan sa Biblia nga nagaunod sing ngalan sang Dios, ining pagmitlang sang patunog sa tunga makita sa orihinal kag sa pinalip-ot nga mga porma, subong sa Jehonatan kag Jonatan. Sa amo, si Propesor Buchanan nagasiling tuhoy sa ngalan sang Dios: “Wala gid ginadula ang patunog nga oo ukon oh. Ang tinaga ginapalip-ot kon kaisa subong ‘Ya,’ apang wala gid subong ‘Ya-weh.’ . . . Kon ang Tetragrammaton ginmitlang sa isa ka silaba, ginmitlang ini subong ‘Yah’ ukon ‘Yo.’ Kon ginmitlang ini sa tatlo ka silaba nangin ‘Yahowah’ ukon ‘Yahoowah’ ini. Kon ginpalip-ot ini sa duha ka silaba ini nangin ‘Yaho.’”—Biblical Archaeology Review.
Ining mga komento nagabulig sa aton nga mahangpan ang ginpahayag sang Hebreong iskolar sang ika-19-siglo nga si Gesenius sa iya Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old Testament Scriptures: “Ang mga nagapati nga ang יְהוָֹה [Ye-ho-wah] amo ang matuod nga pagmitlang [sa ngalan sang Dios] may rason gid nga pangapinan ang ila opinyon. Sa sini nga pagmitlang, mapaathag sing mas maayo ang pinalip-ot nga mga silaba nga יְהוֹ [Ye-ho] kag יוֹ [Yo], diin ang madamo nga ngalan nagasugod.”
Apang, sa introduksion sang iya badbad sang The Five Books of Moses sining karon lang, si Everett Fox nagsiling: “Ang bag-o kag daan nga mga pagtinguha agod hibaluon ang ‘husto’ nga pagmitlang sa Hebreong ngalan [sang Dios] wala magmadinalag-on; indi man mapamatud-an nga husto ang mabatian kon kaisa nga ‘Jehova’ ukon ang ginasiling sang mga iskolar nga ‘Yahweh.’”
Wala sing duhaduha nga ang pagbaisay sang mga iskolar magapadayon. Gin-untatan sang mga Judiyo ang pagmitlang sa ngalan sang matuod nga Dios antes ginhimo sang mga Masoretes ang sistema sang pagmarka sing mga patunog. Sa amo, wala sing pat-od nga paagi agod mapamatud-an kon ano nga patunog ang nalakip sa konsonante nga YHWH (יהוה). Apang, ang mga ngalan mismo sang mga tawo sa Biblia—ang husto nga pagmitlang sini wala gid madula—nagahatag sing husto nga ideya tuhoy sa pagmitlang sa ngalan sang Dios sang una. Bangod sini, ang pila ka iskolar nagaugyon nga ang pagmitlang nga “Jehova” indi gid man gali “kalain.”
[Mga retrato sa pahina 31]
Ang “Jehova” amo ang pinakabantog nga pagmitlang sa ngalan sang Dios