Olivétan—“Ang Kubos nga Manugbadbad” sang Pranses nga Biblia

Sang Septiembre 13, 1540, ginsulod sang mga pulis ang balay ni Collin Pellenc. Sa isa ka kuarto, may nakita sila nga pila ka ginasuspetsahan nga dokumento. Lakip sa sini ang isa ka daku nga libro. Sa ikaduha nga pahina sini, mabasa: “P. Robert Olivetanus, ang kubos nga manugbadbad.” Biblia ini sang mga Waldenses! Gindakop si Collin Pellenc, ginpamatbatan nga erehes, kag ginsunog.

SADTO nga tion sa Pransia kag sa iban nga lugar sa Europa, ginapangita sang Iglesia Katolika ang mga Repormador para pauntaton ang ila “makatalagam” nga mga doktrina. Ang isa ka maisog nga Repormador nga si Guillaume Farel determinado gid nga kumbinsihon ang mga Pranses sa panudlo ni Martin Luther, ang prominente nga lider sang Protestante nga Repormasyon. Nahibaluan ni Farel, nga taga-Dauphiné Province sa bagatnan-sidlangan sang Pransia, nga daku ang mabulig sang naimprinta nga balasahon para magbag-o ang hunahuna sang mga tawo. Gani, kinahanglan niya ang madamo nga pampleta kag mga sinulatan, pati na ang mga Biblia. Pero sin-o ang magasto sini? Ang mga Waldenses, isa ka independiente nga relihioso nga grupo nga nagawali parte sa Biblia.

Ang Komperensia sa Chanforan

Sang tungatunga sang Septiembre 1532, naghiwat sing komperensia ang mga pastor sang mga Waldenses sa Chanforan, isa ka lugar malapit sa Turin, Italya. Sa sulod sang pila ka tuig, may pagbayluhanay sing ideya ang mga Waldenses kag ang mga lider sang Repormasyon. Gani, si Farel kag ang iban pa gin-imbitar sa komperensia. Gusto mahibaluan sang mga Waldenses kon bala ang ila mga doktrina nagaugyon sa ginawali ni Luther kag sang iya mga sumulunod.a

Sa Chanforan, makapakumbinsi gid ang ginsiling ni Farel. Sang ginpakita sa iya sang mga pastor sang Waldenses ang ila daan nga Biblia, ginkumbinsi niya sila nga gastuhan ang pag-imprinta sang Pranses nga Biblia. Indi pareho sa 1523 nga bersion ni Lefèvre d’Étaples nga ginbase sa Latin, ini nga Biblia badbaron halin sa Hebreo kag Griego. Pero sin-o ang mabadbad sini?

May nahibaluan si Farel, si Pierre Robert, nga kilala sa ngalan nga Olivétan,b ang bataon nga maestro nga natawo sa rehiyon sang Picardy sa naaminhan nga Pransia. Si Olivétan, nga pakaisa ni John Calvin, isa sadto ka Repormador kag masaligan nga tawo. Nagtener sia sing pila ka tuig sa Strasbourg para tun-an sing maayo ang mga lenguahe sa Biblia.

Pareho kay Farel kag sang iban pa, nagsaylo si Olivétan sa Switzerland. Nakitluoy sa iya ang iya mga abyan nga batunon na ang proyekto sang pagbadbad. Kapila sia nangindi, pero sang ulihi nagpasugot sia nga badbaron ang Biblia “sa Pranses halin sa Hebreo kag Griego nga lenguahe.” Ang mga Waldenses nakatipon sing sobra sa katunga sang kantidad nga gamiton sa pag-imprinta.

Ang Uwak kag ang Nightingale

Sang 1534, isahanon nga nag-istar si Olivétan sa Alps kag ginsugdan ang pagbadbad sa bulig sang iya “mahipos nga mga manunudlo,” ang iya mga libro. Mahimo mahisa gid ang mga iskolar subong sa iya librarya. Makita diri ang Syriac, Griego, kag Latin nga mga bersion sang Biblia, mga komentaryo sang mga rabbi, mga libro sa gramatika sang mga Caldeanhon, kag iban pa. Labaw sa tanan, may ara sia pinakabag-o nga Venetian nga edisyon sang orihinal nga Hebreo nga sinulatan sang Biblia.

Bisan pa gin-usisa ni Olivétan sing madamo nga beses ang Griego nga bersion sang Dutch nga iskolar nga si Erasmus, ginbase niya ang pagbadbad sang Bag-ong Testamento sa Pranses nga bersion ni Lefèvre d’Étaples. Ang mga tinaga nga gingamit ni Olivétan wala nagasakdag sa Katolisismo. Halimbawa, gingamit niya ang “manugtatap” sa baylo nga “obispo,” “likom” sa baylo nga “misteryo,” kag “kongregasyon” sa baylo nga “simbahan.”

Parte sa Daan nga Testamento, determinado si Olivétan nga badbaron ini sing tinaga por tinaga halin sa orihinal nga Hebreo. Naglahog pa sia nga ang pagbadbad sang Hebreo pakadto sa Pranses, daw pareho lang sang ‘pagtudlo sa nightingale nga maghuni pareho sang uwak’!

Nakita ni Olivétan sing linibo ka beses sa Hebreo nga sinulatan ang ngalan sang Dios sa Tetragrammaton nga porma sini. Ginbadbad niya ini subong “Ang Wala sing Katapusan,” nga nangin kinaandan sang ulihi sa Pranses nga mga Biblia sang Protestante. Pero sa iban nga bersikulo, gingamit niya ang “Jehova,” labi na sa Exodo 6:3.

Sang Pebrero 12, 1535, mga isa ka tuig lang ang nagligad, ginpahibalo ni Olivétan nga natapos na niya ang pagbadbad! Gin-ako niya nga madugay na niya “gindala sing isahanon ini nga lulan [sang pagbadbad],” kag sang tuig 1534/1535, nagahingapos na ang iya pagpangabudlay. “Ginhimo ko ang akon masarangan,” mapainubuson nga ginsiling ni Olivétan. Gani, handa na nga imprintahon ang una nga Pranses nga Biblia nga ginbadbad halin sa orihinal nga mga lenguahe.

Sa Imprintahan ni Pirot

Nag-entra sa eksena si Pierre de Wingle, alyas Pirot Picard, abyan ni Farel kag manug-imprinta nga Repormador. Sang ginpahalin sia sa Lyon sang Iglesia Katolika, nag-istar sia sa Neuchâtel, Switzerland, sang 1533. Paagi sa kuarta sang mga Waldenses, ginsugdan niya ang pag-imprinta sang “makahalalit” nga mga balasahon. Halimbawa, sa iya imprintahan ginhimo ang mga poster nga nagapakalain sa mga Misa, kag ang iban sini nakalab-ot sa Katoliko nga hari nga si Francis I sang Pransia.

Ginhanda liwat ni de Wingle ang iya imprintahan, sini nga tion, para mag-imprinta sing Biblia! Para mapadasig ang proseso, duha ka makina ang gingamit, nga ang kada isa sini ginapadalagan sang apat ukon lima ka tawo. Sa katapusan, sang “tuig 1535, ikap-at nga adlaw sang Hunyo,” ginpirmahan ni de Wingle ang Biblia ni Olivétan bilang manug-imprinta sini. Sa introduksion, gindedikar sang manugbadbad ang iya hinimuan sa makaluluoy nga mga tumuluo nga “ginpigos kag ginpabug-atan” sang “wala pulos nga mga tradisyon.”

Suno sa ginapaabot, maayo gid ini nga Biblia. Maathag ini, mahapos basahon, kag matahom nga gothic nga mga letra ang gingamit. May duha ini ka kolumna nga nabahin sa mga kapitulo kag mga parapo. Ginapakita sang mga nota sa kilid nga maalam gid ang nagbadbad sini. May mga apendise ini, tsart, kag binalaybay. Sa katapusan sang Biblia, mabasa ini nga binalaybay: “Ang mga Waldenses, nga nagawali sang Ebanghelyo, naghatag sini nga bahandi para sa publiko.”

Isa ka Obramaestra nga Napaslawan

Bisan pa wala ginbaton sadto ang Biblia ni Olivétan, ginkabig ini karon nga maayo gid nga obramaestra. Dugang pa, sa sulod sang tatlo ka siglo, diri ginbase ang mga bersion sang Biblia sang Protestante.

Mga isa ka libo ka kopya sang Biblia ni Olivétan ang gin-imprinta, pero indi ini mabakal. Ina bangod wala sing kahimusan kon paano ini mabaligya kag sadto nga tion madasig nga nagbag-o ang Pranses nga lenguahe. Isa pa, nagabug-at ini sing 5 ka kilo kag mabudlay dalhon sang mga nagawali ukon sang mga nagabasa sini sing tago.

Bisan pa nakalab-ot ang kopya sini sa balay ni Collin Pellenc sa Pransia, nga ginsambit sa umpisa sini nga artikulo, ang Biblia ni Olivétan wala gawa nakapainteres sa publiko. Sang 1670, mga isa ka siglo kag tunga na ang nagligad, may kopya gihapon sini sa isa ka balaligyaan sang libro sa Geneva.

“Wala sing Ngalan kag Wala sing Ginhalinan”

Natapos na ni Olivétan ang iya misyon, pero wala gihapon sia makilal-an. Naggamit sia sing lain nga ngalan sang ginrebisar niya ang Bag-ong Testamento kag ang mga bahin sang Daan nga Testamento. Nagkonsentrar man sia sa pagtudlo. Bilang mapinalanggaon nga maestro, ginrebisar niya ang iya base sa Biblia nga libro nga Instruction for Children, nga nagatudlo sa mga kabataan sing maayo nga moral kag pagbasa sing Pranses. Naggamit man sia sang ngalan nga Belisem de Belimakom, nga nagakahulugan, “Wala sing Ngalan kag Wala sing Ginhalinan.”

Mahimo nga sa Roma napatay si Olivétan sang 1538, nga treintahon ang edad. Subong, pila lang ang nakahibalo sa ginhimo sining bataon nga iskolar halin Picardy para mapalapnag ang Pranses nga Biblia. Malaka lang makita ang iya ngalan sa mga diksionaryo, kon may ara gid man. Ina siguro ang rason kon ngaa gintawag si Louys Robert, alyas Olivétan, nga “kubos nga manugbadbad.”

[Mga Nota]

[Picture Credit Line sa pahina 18]

Archives de la Ville de Neuchâtel, Suisse /Photo: Stefano Iori

[Picture Credit Line sa pahina 19]

Left photo: Alain Leprince - La Piscine-musée, Roubaix / Courtesy of the former Bouchard Museum, Paris

Center and right: Société de l’Histoire du Protestantisme Français, Paris

[Picture Credit Line sa pahina 20]

Société de l’Histoire du Protestantisme Français, Paris