Ruma Bese—Heduru Ia Abia Haraga be Gau Badana!
“BENA mai moale ida idia noho ela bona hanaihanai.” Unai gori ena dokona herevana be hari headava momo dekenai ia momokani lasi. Nega momo inai headava gwauhamatana, do idia lalokau heheni ‘nega namodia bona nega aukadia’ lalodiai ela bona idia mase, be mai anina lasi. Toana be taunimanima ese ruma bese mai moalena idia abia be laki gadara bamona, bona nega momo taunimanima idia lusi.
Lagani 1960 bona 1990 padanai, idia taga West tanodia momo ai, headava hadokoa karana be nega rua amo ia bada daekau. Tano haida dekenai nega hani amo ia bada daekau. Hegeregere, Sweden dekenai, lagani ta ta lalonai, headava 35,000 idia karaia, bona idia amo headava 17,500, mai edia natudia 45,000, be do idia hadokoa. Idia headava lasi to idia noho hebou tau bona hahine edia parara karana ese unai ia hanaia bona edia natudia tausen tausen momo dekenai hekwakwanai idia havaraia. Tanobada hegegemadai, unai bamona kara ia bada ia lao noho, rau 5 dekenai ia noho maua ia hahedinaraia hegeregerena.
Momokani, taunimanima edia histori lalonai, ruma bese idia parara bona headava hadokoa karana be gau matamatana lasi. Lagani 1700 B.C.E. murinai idia karaia Hammurabi ena Taravatu lalonai, taravatu haida idia gwau Babulonia dekenai headava idia hadokoa diba. Mose ena Taravatu danu, lagani 1513 B.C.E. ai idia karaia taravatuna, ese Israela dekenai headava hadokoa karana ia koua lasi. (Deuteronomi 24:1) To, hari inai negai, ruma bese ena lalo-tamona be ia manoka momokani. Lagani 10 bona ma haida gunanai, niuspepa torea tauna ta ia gwau: “Lagani 50 do idia ore murinai, reana tamana, sinana, bona natudia ruma besedia do idia noho lasi. Reana grup idaudia be ena gabu do idia abia.” Bona toana be unai murinai idia vara gaudia ese iena lalohadai idia hamomokania. Ruma bese oreana ia dika ia lao haraga dainai inai henanadai, “Do ia gini noho diba, a?” be mai anina bada.
Dahaka dainai headava taudia momo be idia noho hebou bona lalo-tamona ruma besena idia havaraia be auka momokani? Lagani momo lalodiai idia noho hebou taudia, reana headava laganidia 25 o 50 idia moalelaia taudia, idia kwalimu ena badina be dahaka? Lagani 1983 ai, ripoti ta ia gwau guna idia gwauraia Soviet Union ena ripablik Azerbaijan dekenai, tau ta bona hahine ta ese edia headava laganidia 100 idia moalelaia—edia mauri laganidia be 126 bona 116.
Ruma Bese Hadikaia Gaudia be Dahaka?
Tano momo ai, taravatu hegeregerena ai headava hadokoa ena badina idauidau haida be heudahanai, lalona eiava tauanina hadikaia karana, adavana rakatania karana, kekero muramura manadalaia karana, ta be beibi ia havaraia diba lasi, ta ia kava, ta be adavana rua ia abia, bona drag ania kava karana. To, nega momo ena badina be vanegai laganidia lalonai, taunimanima edia lalohadai headava bona ruma bese maurina dekenai be ia idau vaitani. Nega daudau, taunimanima idia laloa headava be gau helagana, to unai lalohadai ia boio. Miusiki, muvini piksa, televisen drama, bona taunimanima idia ura henia bukadia idia karaia mataganigani taudia ese mahuta hebou karana ena ura kwalimu, sihari kava, lebulebu karadia, bona sibona laloa guna mauri dalana idia abia isi. Unai ese taunimanima matamatadia bona burukadia edia lalona bona kudouna idia hamiroa karadia idia habadaia.
Lagani 1996 ai, America taudia idia nanadaia neganai, 22 pesen idia gwau, nega haida heudahanai karana ese headava ia hanamoa. Sweden ena niuspepa badana ta, Aftonbladet, ena pepa idauna ta ese hahine ia hagoadaia edia headava idia hadokoa totona, badina “edia noho do ia hanamoa sibona.” Taunimanima bona edia laloa daladia idia stadilaia taudia haida idia gwau, evolusen dainai taunimanima lalonai ia noho “program” ta ese ia doria, lagani haida idia ore murinai, edia adavana idia rakatania bona ma ta idia tahua. Unai hereva ena anina be, idia gwau heudahanai bona headava hadokoa karadia be vaia taunimanima edia kara. Idia haida idia gwau tamana bona sinana ese edia headava idia hadokoa neganai, sedira edia natudia do ia durua, badina gabeai sibodia edia headava ia dika neganai, idia manada vadaeni dainai do idia lalo-hisihisi bada lasi!
Matamata taudia momo idia ura lasi vaia ita laloa ruma besena, mai ena tamana, sinana, bona natudia ruma besena lalonai idia noho. Momo idia gwau: “Egu mauri ibounai lalonai adavana tamona ida lau noho lau laloa diba lasi.” Ena mauri lagani be 18 Denmark merona ta ia gwau: “Headava be Kerisimasi bamona, ia be gori ta sibona. Lau abia dae diba lasi gauna.” Noreen Byrne, Ireland ena National Women’s Council ena hahine ta, ia gwau: “Hahine momo edia lalohadai be, dahaka dainai [tatau] danu ita noho bona edia sokisi ita huria. Namona be idia ita bamoa bona idia danu moale karadia ita karaia sibona . . . Hahine momo idia laloa bema tau ta idia abia lasi, do idia mase lasi.”
Tamana Eiava Sinana Sibona Ruma Bese be Momo
Europe ena kahana ibounai dekenai unai bamona lalohadai dainai, idia headava lasi to beibi idia abia hahine edia namba ia bada ia lao haraga. Idia haida be mauri lagani 20 idia do abia lasi headava lasi hahinedia, bona idia laloa ena be palani idia karaia lasi idia rogorogo totona, bema ia vara unai be kerere ta lasi. Idia haida idia ura idia sibona ese edia natudia idia ubua bona naria. Idia momo be beibi ena tamana ida idia noho, to idia adavaia totona palani idia karaia lasi. Lagani gunanai, Newsweek magasin ese sivarai badana ta ladana “Headava Ena Dokona, A?” idia halasia. Ia gwau Europe dekenai, headava lasi taudia idia havaraia natudia edia namba ia bada daekau, to taunimanima idia lalo-hekwarahilaia lasi. Sweden dekenai unai kara be bada, idia vara beibi amo 50 pesen be headava lasi taudia dekenai idia vara. Denmark bona Norway dekenai idia be kahirakahira 50 pesen, bona France bona England dekenai, beibi toi toi amo ta ta be headava lasi taudia dekenai idia vara.
United States dekenai, idia ore laganidia 30 bamona lalonai, tamana bona sinana idia noho ruma besedia edia namba ia diho. Ripoti ta ia gwau: “Lagani 1960 dekenai, . . . idia noho natudia ibounai amo 9 pesen be tamana eiava sinana sibona ia noho ruma besedia dekenai idia noho. Lagani 1990 dekenai, edia momo ia bada daekau ela bona 25 pesen. Hari inai negai, America natudia ibounai amo 27.1 pesen be tamana eiava sinana sibona ruma besena dekenai idia vara, bona unai namba ia bada daekau. . . . Lagani 1970 amo, tamana o sinana sibona ruma besedia edia namba be nega rua amo idia bada daekau. Diba tahua taudia haida idia gwau, tamana, sinana, bona natudia ruma besena ena oromana idia hadikaia gaudia be momo dainai, reana do ia gini noho diba lasi.”
Guna Roma ena Katolik Oreana ena siahu be bada to hari ia maragi tanodia dekenai, tamana eiava sinana sibona ruma besedia edia namba ia bada daekau. Italy ena ruma bese 50 pesen sibona dekenai, tamana, sinana, bona natudia idia noho, bona mai natudia lasi headava taudia bona tamana eiava sinana sibona ruma besedia ese vaia ita abia dae ruma besena ena gabu idia abia.
Tano haida dekenai, gavamani edia heduru daladia ese taunimanima idia hagoadaia do idia headava lasi totona. Adavana lasi sinadia ese gavamani ena heduru monina do idia abia lasi bema idia headava. Denmark dekenai, adavana lasi sinadia be gavamani amo natudia ubua monina idia abia, bona gabu haida dekenai, bema unai sinadia be mauri lagani 18 idia do abia lasi, moni ma haida idia abia bona edia ruma ena davana idia abia danu. Unai kara lalonai moni be mai anina bada. Alf B. Svensson ia gwau, Sweden dekenai headava tamona ia doko neganai, gavamani ese takisi monina dola 250,000 bona dola 375,000 padanai do idia gaukaralaia ruma ena davana bona heduru daladia idauidau idia karaia totona.
Toana be Kerisendom ena dubu ese unai ruma bese hadikaia karadia idia koua lasi bona idia durua lasi. Pasto bona pris taudia momo be edia ruma bese lalonai hekwakwanai idia davaria dainai, idia laloa ma haida idia durua diba lasi. Idia haida be headava hadokoa karana idia gwauraia namo. April 15, 1996 ena Aftonbladet niuspepa ia gwau, England ai, Bradford ena pasto tauna Steven Allen ese headava hadokoa hebouna ia karaia, bona ena lalohadai be Britain ena dubu ibounai dekenai hanaihanai do idia karaia be namo. Ia gwau: “Unai kara ese edia lalo-hisihisi do ia hanamoa bona idia do ia durua idia vara gaudia idia abia dae totona. Ena heduru amo do idia diba Dirava ese idia ia lalokau henia noho bona edia hisihisi amo idia ia ruhaia.”
Unai dainai, ruma bese oreana dekenai dahaka do ia vara? Do ia gini noho diba, a? Ruma bese ta ta be edia lalo-tamona do idia dogoatao diba ena be ruma bese hadikaia gaudia be momo, a? Mani hereva gabena oi laloa.
[Chart on page 5]
TANO HAIDA DEKENAI, LAGANI TA TA AI IDIA KARAIA HEADAVA BONA IDIA HADOKOA HEADAVA EDIA NAMBA
TANO LAGANI HEADAVA IDIA DOKO
Australia 1993 113,255 48,324
Canada 1992 164,573 77,031
Cuba 1992 191,837 63,432
Czech Republic 1993 66,033 30,227
Denmark 1993 31,507 12,991
Estonia 1993 7,745 5,757
France 1991 280,175 108,086
Germany 1993 442,605 156,425
Japan 1993 792,658 188,297
Maldives 1991 4,065 2,659
Norway 1993 19,464 10,943
Puerto Rico 1992 34,222 14,227
Russian Federation 1993 1,106,723 663,282
Sweden 1993 34,005 21,673
United Kingdom 1992 356,013 174,717
United States 1993 2,334,000 1,187,000
(Unai namba ibounai be 1994 Demographic Yearbook, United Nations, New York 1996 gauna amo)