Abidadama Bona Gari Lasi Nazi Dagedage Negana Ai
June 17, 1946 ai, Netherlands ena Kwini Wilhelmina be Amsterdam ena Iehova ena Witnes ruma bese ta ia tore henidia mai hebogahisi ida. Ia ura unai ruma bese merona ta, Jacob van Bennekom, ia hanamoa, ia be Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana lalonai Nazi taudia ese idia hamasea. Lagani haida gunanai, Netherlands ena ist kahanai taoni ta, Doetinchem, ena siti kaunsolo be Bernard Polman ena ladana idia hatoa dala ta dekenai, ia be Iehova ena Witnes tauna ta bona tuari lalonai Nazi taudia ese idia hamasea danu.
DAHAKA dainai Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana lalonai, Nazi taudia be Jacob, Bernard, bona Iehova ena Witnes taudia ma haida Netherlands ai idia inai henidia? Bona dahaka ese unai Witnes taudia ia durudia lagani momo lalodiai dagedage dikana neganai idia abidadama diba ela bona edia tano taudia bona edia kwini ese idia matauraia bona idia hanamoa? Ita diba totona, mani ita itaia, dahaka ia vara bena Iehova ena Witnes orea maragina ta bona Nazi ena politikol tuari orea badana be Davida bona Goliata bamona idia hepapahuahu.
Idia Taravatudia— To Edia Gaukara Idia Habadaia
May 10, 1940 ai, Nazi ena tuari oreana be haraga herea Netherlands dekenai idia vareai. Iehova ena Witnes taudia edia buka ese Nazi ena kara dikadia idia gwauraia hedinarai dainai bona Dirava ena Basileia idia abia isi dainai, Nazi taudia be karaharaga idia ura Witnes taudia edia gaukara idia koua. Netherlands dekenai idia vareai bona pura toi idia ore lasi neganai, Nazi taudia be hehuni dalana ai Iehova ena Witnes taudia taravatudia ena oda ta idia halasia. March 10, 1941 ai, niuspepa lalonai unai oda idia printaia, Witnes taudia idia samania bona idia gwau idia be “gavamani bona dubu orea iboudiai idia inai henidia.” Unai dainai Witnes taudia idia tahua karana ia bada ia lao.
Ena be Gestapo oreana dikana, eiava hehuni pulisi oreana, be dubu iboudiai edia kara idia tahua, to Keristani oreana tamona sibona idia dagedage henia dikadika. Holland ena histori torea tauna Doketa Louis de Jong ia gwau: “Idia dagedage henidia ela bona idia mase karana be tomadiho orea tamona sibona dekenai idia karaia—Iehova ena Witnes taudia.”—Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (Netherlands ena Basileia Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana Lalonai).
Holland ena pulisi taudia ese Gestapo taudia idia durudia Witnes taudia idia davaria bona idia dogoatao totona. Danu, loaloa naria tauna ta ia gari dainai hereva momokani ia negea bona iena abidadama turadia gunadia edia sivarai be Nazi taudia dekenai ia hadibaia. April 1941 ia doko neganai, Witnes taudia 113 idia dogoatao. Unai dagedage karana ese haroro gaukara ia koua, a?
Haere be Meldungen aus den Niederlanden (Ripoti Netherlands Amo) dekenai, unai be Germany ena Sicherheitspolizei (Sekuriti Pulisi) edia hehuni toretorena ta, April 1941 ai idia torea. Unai ripoti lalonai Iehova ena Witnes taudia be inai bamona idia herevalaia: “Unai orea idia taravatua to tano ibounai lalonai edia gaukara idia karaia goadagoada noho, gavamani ese ia taravatua heboudia idia karaia bona pepapepa be gabu idauidau ai idia kokoa; unai pepapepa ai be inai bamona hereva, ‘Dirava ena Witnes taudia dagedage henia karana be kara dikana’ bona ‘Iehova ese dagedage taudia do ia panisia mase hanaihanai amo.’ ” Wiki rua murinai unai ripoti ia gwau “ena be Sekuriti Pulisi be Bible Student taudia edia gaukara koua totona dala aukadia ma haida idia havaraia to Bible Student taudia edia gaukara idia habadaia noho.” Oibe, ena be pulisi ese idia dogoatao diba to Witnes taudia be edia gaukara idia karaia noho, bona 1941 sibona lalonai buka bona magasin 350,000 bona ma haida idia henia!
Dahaka ese unai orea maragina, Witnes taudia handred haida sibona to ia bada ia lao oreana, ia durudia gari lasi amo edia inai taudia dikadia vairanai idia gini goada totona? Gunaguna abidadama peroveta tauna Isaia bamona, Witnes taudia be taunimanima lasi to Dirava idia gari henia. Badina be dahaka? Badina Iehova ena hagoadaia hereva Isaia dekenai idia laloa bada: “Lau Lohiabada inai, lau ese umui lau hagoadaia noho inai. Unai dainai oi be daika, taunimanima, idia mase noho gaudia, dekenai oi gari henia noho?”—Isaia 51:12.
Gari Lasi Karana Dainai Haida ese Idia Matauraidia
Lagani 1941 ia doko neganai, idia dogoatao Witnes taudia edia namba ia bada ia lao 241 dekenai. Haida sibona be taunimanima idia gari henia. Willy Lages, Germany ena hehuni pulisi oreana tauna dikana ta, ia gwau “Iehova ena Witnes taudia 100 100 amo 90 90 sibona idia ura lasi pulisi dekenai hehuni hereva ta idia gwauraia, to ma tomadiho oreadia haida sibona idia goada lasi bona edia uduna idia koua lasi.” Holland ena dubu tauna Johannes J. Buskes, guna Witnes taudia haida ida idia hadiburaia tamona, ena hereva ese Lages ena hereva ia hamomokania. Lagani 1951 ai, Buskes be inai ia torea:
“Unai neganai, lau matauraidia bada badina Dirava idia abidadama henia bona edia abidadama ia goada. Mero ta lau laloaboio diba lasi. Iena lagani be reana 19 ia hanaia lasi. Ia ese Hitler bona Third Reich do idia moru herevana ia gwauraia pepapepa ia hariharilaidia. . . . Bema ia gwau unai gaukara do ia karaia lou lasi neganai dibura amo ia raka lasi diba hua 6 idia ore lasi lalonai. To ia hereva goadagoada unai do ia karaia lasi, bona kota idia karaia neganai idia gwau do ia lao Germany ena leiba kamepa ta ai do ia gaukara ela bona idia gwauraia lasi negana ta. Ai diba momokani unai anina be dahaka. Daba ai idia abia lao bona ai bamahuta henia neganai, lau hamaoroa do lau laloa bona ia dainai do lau guriguri. Iena haere be inai: ‘Lau oi laloa momo lasi. Dirava ena Basileia be do ia mai momokani.’ Ena be Iehova ena Witnes taudia edia hahediba herevadia oi ura lasi momokani to unai bamona gauna oi laloaboio diba lasi.”
Ena be idia dagedage henidia dikadika to Witnes taudia edia namba ia bada noho. Tanobada ibounai tuarina iharuana be kahirakahira ia matamaia neganai edia namba be 300 bamona to 1943 ai unai namba ia daekau 1,379 dekenai. Madi, unai lagani ena dokonai, idia dogoatao Witnes taudia 350 bamona amo 54 be dibura kamepa idauidau ai idia mase vadaeni. Lagani 1944 ai, Netherlands edia Iehova ena Witnes taudia 141 be dibura kamepa idauidau ai idia do dogoatao noho.
Nazi Dagedage Ena Lagani Dokona
D day, June 6, 1944 murinai, Witnes taudia dagedage henia karana ena lagani dokona ia abia unai. Nazi taudia bona idia ida idia gaukara hebou taudia be tuari dalana ai edia siahu ia ore gwauraia. Haida be reana idia laloa unai bamona ia vara neganai Nazi taudia be kerere lasi Keristani taudia dagedage henia karana idia rakatania be namo. To unai lagani lalonai, ma Witnes taudia 48 idia dogoatao, bona idia hadiburadia vadaeni Witnes taudia 68 idia mase. Idia ta be guna ita gwauraia tauna Jacob van Bennekom.
Lagani 1941 lalonai bapatiso idia abia Iehova ena Witnes taudia 580 amo ta be Jacob, unai neganai iena lagani be 18. Unai nega sisina murinai ia ese davana namona gaukarana ia rakatania badina ia ura lasi iena Keristani gini siri karana ia hadikaia. Sivarai abia mai abia lao gaukarana ta ia abia bona ful-taim hesiai gaukara ia matamaia. Baibel buka bona magasin ia abia lao noho lalonai, idia davaria bona idia dogoatao. August 1944 ai, lagani 21 merona Jacob be Rotterdam siti ena dibura amo iena ruma bese taudia ia tore henidia:
“Lau namo momokani bona moale bada. . . . Nega hani lau idia henanadai henia auka vaitani. Nega ginigunadia rua idia dika momokani, bona lau idia dadabaia dikadika, to Lohiabada ena amo goada bona hebogahisi hariharibada dainai, ema bona hari lau ese hehuni hereva ta lau do gwauraia lasi. . . . Iniseniai hereva lau henia diba, nega 6 lau karaia vaitani, bona taunimanima iboudiai 102 idia kamonai. Idia haida idia kamonai namo herea bona idia gwauhamata, dibura amo do idia raka lasi neganai diba do idia tahua noho.”
September 14, 1944 ai, Jacob be Holland ena Amersfoort siti ena dibura kamepa dekenai idia abia lao. Unuseniai danu ia haroro noho. Edena bamona? Dibura lalonai guna ia noho tauna ta ia laloatao, bona ia gwau: “Dibura taudia be gadi taudia ese idia negea kuku orena idia tahua bona Baibel raudia idia gaukaralaia kuku pepa idia karaia totona. Nega haida Jacob be kuku lokua totona idia gaukaralaia gwauraia Baibel raudia amo hereva haida ia duahia. Maoromaoro unai hereva ia gaukaralaia ai dekenai ia haroro totona. Nega daudau lasi bena Jacob ena ladana ai hatoa ‘Baibel Tauna.’ ”
October 1944 ai, Jacob bona ma dibura taudia momo idia oda henidia tanika edia idoa guridia idia geia totona. Jacob ia ura lasi unai gaukara badina iena lalona ia hegeregere lasi tuari ia durua totona. Ena be gadi taudia ese idia hagaria momo to iena lalohadai ia haidaua lasi. October 13 ai, ofesa ta ese sibona ia noho dibura daiutuna amo ia abia giroa gaukara gabuna dekenai. Jacob be ma ia gini goada. Gabeai, Jacob idia oda henia sibona ena mase gurina ia geia bena idia pidia mase.
Witnes Taudia Tahua Karana Ia Lao Noho
Jacob bona ma haida be gari lasi dekenai idia gini noho dainai Nazi taudia idia badu dikadika bona unai dainai Witnes taudia tahua karana ma idia hamatamaia. Idia tahua tauna ta be lagani 18 merona Evert Kettelarij. Matamana ai, Evert ia heau siri bona ia komu, to gabeai idia dogoatao bona idia dadabaia dikadika ma Witnes haida edia sivarai do ia henia totona. Ia ura lasi bona Germany dekenai idia siaia gaukara metau karaia totona.
Unai hua, October 1944 ai, pulisi be Evert ena nakimi, Bernard Luimes, idia tahua. Idia davaria neganai, ia be ma Witnes rua ida—Antonie Rehmeijer bona Albertus Bos. Albertus be hua 14 lalodiai dibura kamepa ai ia noho vadaeni. To idia halasia neganai haroro gaukara ia karaia goadagoada lou. Nazi taudia idia hebogahisi lasi, bona unai tatau toiosi idia dadabaia dikadika, bena idia pididia mase. Tuari ia ore neganai, edia mase tauanidia idia davaria bona idia guria lou. Nega sisina sibona tuari ia ore murinai, unai gabu ena niuspepa momo be unai hamasea sivaraina idia torea. Niuspepa ta ia gwau unai Witnes taudia toiosi be hanaihanai idia ura lasi Dirava ena taravatu ia utua gaukarana ta do idia karaia Nazi totona, bona ma ia gwau “unai dainai, davana be edia mauri idia henia.”
Unai ia vara noho neganai, November 10, 1944 ai, Bernard Polman, guna ita gwauraia tauna, idia dogoatao bona tuari gaukara ta totona idia siaia. Gaukara totona idia doridia taudia iboudiai amo ia sibona be Witnes tauna bona ia sibona ia ura lasi unai gaukara ia karaia. Gadi taudia ese kara idauidau amo idia doria iena lalohadai ia haidaua totona. Aniani idia henia lasi. Danu, au amo, sipeidi amo, bona ipidi ena imana kahana amo idia dadabaia dikadika. Ma danu, idia doria ena tui dekenai ia daekau ranu paraka lalonai ia raka lao totona, bena tano lalonai ia paripari daiutuna ta dekenai idia koua, unuseniai mai paripari dabua danu hanuaboi ta ia noho. To Bernard be ia gini goada.
Unai nega lalonai, Bernard ena taihu rua, idia be Iehova ena Witnes lasi, ese idia vadivadi henia. Idia noia iena lalohadai ia haidaua totona, to iena lalona idia veria diba lasi. Bernard idia noia dahaka idia karaia diba, bona ia gwau namona be idia giroa lao ruma dekenai bona Baibel idia stadilaia. Bena iena rogorogo adavana ese ia vadivadi henia neganai unai dagedage taudia ese idia koua lasi, badina idia laloa ia ese Bernard ena lalohadai do ia haidaua. To ia mai dainai bona ena gari lasi herevadia dainai Bernard ena ura Dirava do ia abidadama henia noho karana dekenai ia hagoadaia. November 17, 1944 ai, Bernard idia hahisia taudia ima ese idia doria gaukara taudia vairadiai idia pidia. Bernard ia mase murinai danu, buleti momo amo iena tauanina idia pidia vadaeni, to ofesa badana ia badu dikadika dainai iena ipidi ia abia bona Bernard ena matana ruaosi ia pidia.
Ena be unai mase sivaraina idia kamonai Witnes taudia be unai dagedage karana dainai idia hoa, to idia abidadama noho bona idia gari lasi bona edia Keristani gaukara idia karaia noho. Bernard ia mase gabuna kahirakahira ai, Iehova ena Witnes edia kongregesen maragina ta be unai mase murinai inai ripoti idia karaia: “Hari hua lalonai, ena be medu bona paraka ia bada bona Satani ese emai dala ia koua momo, to emai gaukara ai habadaia diba. Haroro lalonai ai gaukara horadia iboudiai be 429 amo ia daekau 765 dekenai. . . . Haroro lalonai, tadikaka ta ese tau ta ia davaria bona ia haroro henia namo herea. Unai tauna ia henanadai bema unai tadikaka ena tomadiho be idia pidia mase tauna ena tomadiho hegeregerena. Ia kamonai unai be maoro neganai, unai tau be mai hoa danu ia gwau: ‘Tau hereana, abidadama hereana! Lau laloa unai tauna be abidadama tauna badana!’ ”
Iehova ese Ia Laloatao
May 1945 lalonai Nazi taudia idia hadarerea bona Netherlands amo idia lulua. Ena be tuari lalonai dagedage idia abia hanaihanai, to Iehova ena Witnes taudia edia namba be handred haida amo ia daekau bona 2,000 ia hanaia. Histori torea tauna Doketa de Jong ese tuari lalonai Witnes taudia ia herevalaia, ia gwau: “Ena be idia hagaridia momo bona idia hahisidia bada to idia momo herea be edia abidadama idia negea lasi.”
Unai dainai, tanobada siahu taudia haida be mai badina namona dainai Iehova ena Witnes taudia idia laloatao, badina Nazi edia lohia negana lalonai unai Witnes taudia be gari lasi dekenai idia gini goada. To gau badana be tuari lalonai unai Witnes taudia edia sivarai namo hereadia be Iehova bona Iesu ese do idia laloatao. (Heberu 6:10) Kahirakahira, Iesu Keriso ena Lagani 1000 Lohia Negana lalonai, Dirava ena hesiai gaukara lalonai edia mauri idia henia abidadama bona gari lasi Witnes taudia be mase gabudia amo do idia toreisi lou, bona paradaiso tanobadana dekenai do idia mauri hanaihanai diba!—Ioane 5:28, 29.
[Picture on page 24]
Jacob van Bennekom
[Picture on page 26]
Iehova ena Witnes taudia ia taravatua oda niuspepa lalonai
[Pictures on page 27]
Idiba: Bernard Luimes; henu: Albertus Bos (laurina) bona Antonie Rehmeijer; henunai: Society ena opesi Heemstede dekenai