Tanobada Gavamanidia Hahemaoro Henia
Kahana 1: Gavamani Ita Laloa Namonamo
LAGANI 1989 lalonai, Europe dekenai, politikol oreadia momo idia haidaua vaitani. Unai neganai, taunimanima momo ese dala idauna amo gavamani idia laloa. Nius magasin ta ia gwau: “Dohore taunimanima ese lagani 1989 do idia laloa lou neganai, do idia gwau unai lagani ai East Europe tanodia idia haidaua sibona lasi, to East Europe tanodia edia toana gunana, lagani 40 lalonai idia abia toana, ia ore.”
Francis Fukuyama be U.S. State Department lalonai ia gaukara, bona edia palani ia karaia. Ia torea, ia gwau: “Reana ita ese bese badadia edia inai heheni karana ena dokona sibona ita itaia lasi, bona reana tuari iharuana murinai ia vara negana badana ta ia hanai sibona lasi, to reana ita itaia gauna be, nega ena dokona, anina be, taunimanima edia lalohadai gavamani haheaua daladia idauidau dekenai ena dokona.”
Reana taunimanima momo ese unai tau ena lalohadai idia dadaraia, to, herevana, iena lalohadai ese henanadai badadia haida ia havaraia. Hegeregere, lagani handred handred lalonai, taunimanima edia lohia dalana be edena bamona ita gwauraia? Hari, taunimanima idia gwau diba, ‘nega ia doko,’ a? Gabeai gavamani dekenai dahaka do ia vara? Gabeai do idia vara gaudia edia anina be dahaka ita ta ta dekenai?
Taunimanima Edia Lalohadai Gavamani Dekenai
Taunimanima milion momo ese edia politikol gunalaia taudia idia dadaraia. Europe dekenai idia noho taudia sibona lasi, to gabu iboudiai dekenai idia noho taudia be unai bamona idia karaia. Haheitalai ta be Latin America tanodia dekenai idia noho taudia.
Germany ena bisinesi niuspepa ta lalonai ia gwau lagani 1988 ena dokona ai, Latin America ena politikol oreadia edia toana ia dika momokani. Ia gwau, “Argentina ena moni ia hegeregere lasi. Brazil gavamani ia lohia namonamo diba lasi. Peru ese iena hekwakwanai ia hanaia diba lasi. Uruguay ia hekwarahi bada herea. Ecuador ese iena hekwakwanai badadia hanaia dalana ia tahua. Columbia bona Venezuela . . . edia demokratik gavamani idia manoka momokani. Lagani 50 lalonai ia gini goada lohia oreana Mexico dekenai . . . ia moru gwauraia. Taunimanima idia laloa lagani 1980 ia lao 1989 negana be ‘ia boio negana bamona.’ ”
Gabu haida dekenai, taunimanima momo ese politikol taudia idia ura henia lasi. Nega ta, Austria taudia idia noia edia lalohadai gaukara idauidau 21 edia dagi dekenai idia hahedinaraia. Idia gwau unai gaukara idauidau 21 amo, politikol gaukara ena dagi be namba 19 bamona, anina be ena dagi be ia bada lasi. Federal Republic of Germany lalonai, taunimanima 100 100 amo 62 62 idia gwau politikol taudia idia abidadama henia lasi.
Profesa Reinhold Bergler, dairekta ta, Institute of Psychology, University of Bonn dekenai ia gwau: “Memero kekeni ese gavamani, politikol karana bona politikol taudia iboudiai idia dadaraia gwauraia.” Ia gwau unai memero kekeni 100 100 amo 46 46 idia laloa politikol taudia “idia heai momo,” bona 44 44 idia laloa idia kara kerere.
Lagani 1970 murinai, America tauna ta, ia ese taunimanima edia lalohadai ia tahua, ia gwau: “Haida idia laloa politikol karana ese taunimanima momo ia durua diba lasi bona ia kara maoromaoro lasi. Unai dainai, vouti idia karaia taudia be politikol karana amo edia ura idia karaia diba lasi.” Unai dainai, United States lalonai, taunimanima haida idia laloa “politikol taudia ese ma taunimanima haida edia namo idia laloa lasi.” Lagani 1966 lalonai, taunimanima 100 100 amo, unai bamona idia laloa taudia be 29 29. Lagani 1980 murinai, unai bamona idia laloa taudia edia namba ia bada daekau ia lao 58 58. Germany ena niuspepa ta, Stuttgarter Nachrichten lalonai, unai lalohadai idia hamomokania, idia gwau: “Politikol taudia momo ese sibona edia namo idia laloa guna, bena, reana, vouti taudia edia namo idia laloa gabeai.”
Taunimanima momo ese politikol karadia idia laloa bada lasi. Lagani 1980 lalonai, United States dekenai, vouti idia karaia diba taudia 100 100 amo 53 53 sibona idia vouti. Haida idia gwau unai be nega namba 5 vouti idia karaia taudia edia namba ia diho. Lagani 1988 lalonai, vouti idia karaia diba taudia edia namba ia diho ia lao 50 50 sibona taunimanima 100 100 amo.
Politikol taudia ese unai hekwakwanai idia diba. Gavamani tauna badana ta ia gwau: “Politikol taudia momo . . . idia kara koikoi.” Unai kara ena badina ia gwauraia neganai, ia gwau: “Siahu idia abia bona edia siahu idia dogoatao totona, idia kara koikoi be gau badana.” Daika ese unai hereva ia gwauraia? United States ena president gunana ta, Richard Nixon. Ia kara dika dainai, iena president negana ia kwadogi. Unai dainai, ita diba iena hereva ena anina ia diba.
Politikol karadia idia namo momokani lasi dainai, kudou maoro taudia idia ura diba gavamani namona idia haginia diba eiava lasi. Bema gavamani be lasi, reana do ita noho namo, a? ‘Gavamani lasi’ karana be dala namona, a?
[Box on page 4]
“Hakaua tauna namona be lasi neganai, taunimanima idia moru.”—Hereva Lada-isidia 11:14