Tanobada Amo Sivarai Idauidau
“Tanobada Idia Do Diba Lasi”
Lagani rua sibona lalonai, monki besedia rua, guna idia diba lasi besedia, be Amazon ena uda dekenai idia davaria. Tanobada hegegemadai, lagani ta ta iboudiai, manu besedia matamatadia toi idia davaria. Panama ai, au 19 idia itaia namonamo neganai, pitopito besedia 1,200 idia davaria, unai bese 100 100 amo 80 80 be guna idia diba lasi. Magasin ta ladana UNESCO Sources ia gwau: “Mauri gaudia besedia momo herea, ita do diba lasi gaudia, be idia noho.” Hegeregere, “idia gwau South America ena sinavai bona ena gohu ai idia noho gwarumedia edia bese 100 100 amo 40 40 idia do dibaia namonamo lasi. . . . Bona davara ena dobu gabudia ai dahaka dahaka do ita davaria?” Mauri gaudia maragimaragidia oi laloa neganai, oi diba unai gaukara be bada herea. Idia do davaria lasi gaudia haida be inai bese lalodiai: jems, valavala, biluga, magera, manumanu, bona ava. “Siahu tanodia ai, tano sisina, garam tamona, lalonai, reana jems idauidau milioni 90 idia noho.” UNESCO Sources ia gwau, haida idia laloa tanobada ai idia mauri gaudia edia bese edia momo be reana “milioni 200 bamona.” Ena be tahua gaukaradia momo idia karaia, to “tanobada idia do diba lasi.”
Canada Taudia ese Edia Lalohadai Idia Haidaudia Haraga
Niuspepa ta ladana The Toronto Star ia gwau: “Uru ta ia do ore lasi lalonai, Canada taudia—English bona French danu—ese dubu oreana, gavamani bona bisinesi oreadia idauidau edia siahu idia dadaraia; guna unai orea dainai edia bisinesi bona edia bese ai idia noho namonamo.” Badina be dahaka? Badina be idia ura edia ura gaudia iboudiai be harihari do idia abia bona idia abia toho. Star be ma ia gwau: “Iuda bona Keristani taravatudia idia negea bona tanobada idia laloa bada; Katolik hahediba herevadia idia negea bona kohu moalelaia karana idia laloa bada. Idia ta ta mo edia lalona idia hegeregere do idia naria ela bona mauri gabena do idia abia, eiava ela bona do idia buruka.” Idia laloa Dirava be lasi, unai dainai idia gari lasi bona edia kerere edia mamina idia abia lasi. Tanobada gaudia idia tahua goadagoada lalonai, lauma gaudia idia manokalaia.
Ia Diba Guna
Hari inai negai idia gaukaralaia gaudia—motuka, peleini, kaset ena miusiki, bona fakisi masini—be lagani 100 gunanai ia noho tauna ta ese ia laloa diba, a? Lagani 1863 lalonai, France ena toretore tauna ta ladana Jules Verne, iena buka ladadia Around the World in 80 Days bona 20,000 Leagues Under the Sea bona unai bamona bukadia ma haida dainai ena ladana be bada tauna, ese ena buka ta ladana Paris in the 20th Century lalonai unai gau bona ma haida ia torelaia, ia gwau gabeai do idia karadia. Ena buka printaia tauna ese unai buka ia dadaraia, ia gwau ta ese ena hereva do ia abia dae diba lasi, to unai buka, vanegai idia davaria lou gauna, lalonai ia ese hari inai negai gaudia ia gwauraia goevagoeva; unai gau haida be tuari gaudia matamatadia, eletrik seana, tanobada hamiroa karadia, bona trafik ena hekwakwanai. Verne ia gwau taunimanima do idia lalo-hekwarahi, edia tubuna edia kwalimu karadia bona edia mauri dalana do idia laloa lasi, bisinesi ese do ia biagudia, bona idia karaia masinidia idauidau gaukaralaia karana do idia hadokoa diba lasi. Paris ena niuspepa ta ladana International Herald Tribune ia gwau: “Verne ese hari inai negai edia diba bada amo idia karaia gaudia ia perovetalaia sibona lasi, to unai gau dainai idia vara hahegari bada gaudia danu be ia diba.”
Japan ai Taravatu Utua Karadia Idia Momo Daekau
Ema bona vanegai idia laloa Japan dekenai taravatu utua karadia be momo lasi, to hari unai kara be unuseniai idia momo daekau. Pulisi taudia idia gwau, unai ena badina be bisinesi idia heau namonamo lasi, ipidi momo be unai tano ai idia abia vareai hehuni, bona raskol oreadia edia siahu ia maragi ia lao. Pulisi biaguna Takaji Kunimatsu ia gwau, ipidi amo idia karaia kereredia be momo herea, bona bema unai kara idia koua lasi, Japan ai “taunimanima edia noho hebou dalana” do idia hadikaia momokani. Mainichi Daily News ia gwau, “raskol lasi taudia” ese idia karaia kereredia danu idia momo daekau, badina ta be “siti ai idia noho hebou dainai idia abia lalo-hekwarahina haorea dalana be lasi.” Profesa ta, taunimanima edia noho hebou daladia stadilaia tauna ladana Susumu Oda, ese siti taudia do idia noho namo diba dalana ia sisibalaia; iena sisiba haida be inai: Umui gado namo heheni; umui hedavari henidia taudia edia hahenamo herevadia umui haloua; bema namona be umui gwau “mani emu kara” be namo, unai hereva umui gwauraia; umui kiri, “haida do idia laloa umui badu henidia garina.” Ma ta ena ura dadaraia mai hemataurai ida dalana umui dibaia. Sekuriti seinidia be iduara ai umui atoa. Umui laloa pulisi be emui heduru taudia. Bona “emui lalona ai umui gwau lasi, bema judo o karate umui karaia diba, unai kara amo raskol taudia amo do umui roho mauri diba—reana unai kara amo umui ta ese bero dikana do ia abia.”
Rara Henia Hanai Karana Ena Dika
The Toronto Star ia gwau: “Lagani 1,000 do idia ore murinai, bema Canada ena rara idia tahua namonamo, do idia davaria rara henia hanai karana ese dika ia havaraia diba, hari ia havaraia diba hegeregerena.” Komiti ta ese Canada ena rara idia tahua namonamo neganai, Doketa William Noble, St. Michael’s Hospital amo, be idia vairadiai ia hereva, ia gwau: “(Ena dika) idia noho, bona do idia noho ela bona hanaihanai.” Star ia gwau, idia henia hanai rarana ese dika idauidau momo ia havaraia diba; reana “abia tauna do ia hadikaia, badina be ia be hegeregere lasi iena tauanina dekenai, eiava idia henia rarana amo reana AIDS gorerena do ia abia.” Rara henia hanai karana idia diba momo taudia idia gwau, hari inai negai taunimanima momo idia gari, rara amo AIDS gorerena do idia abia garina. Doketa Noble ia gwau: “Dina ta ta iboudiai, ai herevahereva noho lalonai, ta ia henanadai, ia gwau, ‘Rara do lau henia hanai be namo, eiava?’ ”
Tanobada Taudia
UNFPA (United Nations Population Fund) ese idia hagaua nambadia ese idia hahedinaraia, tanobada noholaia taudia edia momo ia daekau, ela bona lagani 1994 ena ihuanai ia be bilioni 5.66. Idia laloa edia momo do ia daekau, ela bona lagani 1998 ai bilioni 6 do ia abia, lagani 2025 ai bilioni 8.5 do ia abia, bona lagani 2050 ai bilioni 10 do ia abia; unai namba ia bada ia lao karana kahirakahira ibounai be Asia, Africa, bona Latin America ai do ia vara. Africa ai idia noho taudia edia momo be lagani ta ta ai 2.9 pesen amo ia daekau haraga, tanobada ena kahana oredia iboudiai ia hereaia. Europe ena be maragi herea—0.3 pesen sibona. UNFPA be ma ia gwau, lagani hani mo do idia ore murinai, tanobada taudia iboudiai rua rua amo ta ta be taoni o siti ai do idia noho. Unai neganai, ogogami tanodia ai, siti 300 ta ta do idia noholaia taudia edia momo ese milioni ta do ia hanaia, hari inai negai siti 125 mo be unai bamona.
Brazil ai Kahirakahira Idia Ore Animal Besedia
Niuspepa ta ladana O Estado de S. Paulo ia gwau: ‘Brazil ena uda be bada hereadia, edia bada ese siahu tanodia oredia ta ta edia ia hanaia nega toi, bona ena tano ai idia noho animal, edia rata amo edia natudia idia ubua gaudia, edia bese idauidau 460 idia noho; edia bese edia momo ese idau tanodia edia animal unai bamodia edia bese edia momo ia do hanaia noho. To Brazil ai kahirakahira idia hamasedia ore animal besedia edia momo danu ese idau tanodia ai kahirakahira idia hamasedia ore animal besedia edia momo ia hanaia; unai bese iboudiai be 310, idia 58 be edia rata amo edia natudia idia ubua gaudia edia bese.’ Ena be unai bamona animal edia bese ta ia do ore lasi, to “Brazil ai . . . unai bese 100 100 amo 12 12 be reana do idia ore,” idia ta be “laiona tamarin, Brazil sibona mo ai ia noho gauna.” Kahirakahira idia mase ore besedia haida “ese gabu maragi hereadia idia noholaia dainai, bema taunimanima ese edia noho gabudia idia haidaua, reana unai dainai do idia mase ore.” Unai niuspepa ia gwau, bema lagani 50 lalodiai animal besena ta be uda ai idia davaria lasi, idia laloa unai bese be ia mase ore vadaeni.
Hebamo Namona be mai Anina
The Toronto Star ia gwau: “Memero kekeni badadia edia famili edia oromadia dainai lasi—to edia famili lalodiai idia abia hebamona dainai, gabeai drag do idia ania eiava lasi, eiava gabeai kara kereredia do idia karaia eiava lasi.” Saiens tauna Ed Adlaf ia gwau, Addiction Research Foundation ese Ontario ai memero kekeni 2,057 edia kara idia tahua neganai, idia davaria “famili ena oromana ena anina be maragi, famili taudia idia hebamo heheni daladia edia anina be bada.” Memero kekeni badadia, ena be idia naridia taudia be edia tamadia o sinadia korikoridia lasi o edia sinadia mo ese idia naridia, to bema idia ida idia hebamo heheni namonamo, edia noho dalana ese memero kekeni idaudia, edia tamadia bona sinadia korikoridia dekenai idia noho taudia, edia noho dalana ia hereaia. Star ia gwau: “Edia hekwakwanai be edia tamadia bona sinadia ida idia herevalaia hebou loulou taudia momo lasi be kara kereredia idia karaia. Edia hekwakwanai be edia tamadia o sinadia ida idia herevalaia hebou lasi taudia momo herea idia inuinu momo, drag idia iusilaia, bona kara kereredia ma haida idia karaia.” Memero kekeni badadia ese hora hida be edia famili dekenai idia haorea, edia famili taudia ida idia hebamo heheni karana ena toana, bona edia tamadia bona sinadia ese edia loaloa bona edia kara bema idia diba o lasi—unai ibounai be mai anina bada, hekwakwanai koudia karana ai. Adlaf ia gwau: “Gau badana be tama sina ese nega be edia natudia dekenai do idia haorea, bona dala do idia karaia, unai bamona do idia karaia diba totona.”