Tanobada Amo Sivarai Idauidau
Haroro Taudia bona Kara Miro
Australian National Television ese vanegai program ta ladana “The Ultimate Betrayal” ia halasia. Unai program lalonai ia hedinarai haroro taudia iboudiai amo 15 pesen be kara miro idia karaia natu maragidia dekenai bona edia dubu hahinedia idia hadikaia. Gabu idauidau idia hegaegae unai bamona dika idia davaria taudia durudia totona, bona unai program idia halasia hora murinai, haroro taudia ese idia hadikaia taunimanima momo be telefon amo idia rini henidia. Momo idia gwau unai dika be idia dekenai ia vara to ma ta dekenai idia herevalaia lasi. Hahine ta ia gwau ia dekenai ia vara gauna be lagani 40 lalonai ia hunia bona unai be nega ginigunana ia gwauraia hedinarai! Ma hahine ta ia gwau ia kekeni maragi neganai haroro tauna ta ese ia kara miro henia murinai ia hamaoroa bema ta ia hamaoroa, do ia lao hel dekenai. Dubu haida edia gwaukau taudia be unai 15 pesen ena namba idia abia dae lasi, to idia gwau haroro taudia ese kara miro idia karaia be hekwakwanai badana ta.
Natudia Idia Ura TV
Natudia momo idia laloa buka duahia karana be mai hekwarahi bada. German magasin ta ladana, Eltern ese edia lagani 8 ia lao 15 natudia 1,960 idia nanadaidia neganai, unai bamona idia hereva. Idia momo idia ura televisen idia raraia. Niuspepa ta ladana, Schweinfurter Tagblatt ese unai stadi ia herevalaia neganai ia gwau, natu ibounai 64 pesen idia ura TV idia raraia bona idia ura TV dekenai idia halasia piksa ena program sibona idia duahia. Lagani 14 merona ta ia gwau ita vara neganai reana TV raraia karana ena siahu be ita lalonai ia noho, to buka duahiduahi ena diba ita abia totona ita hekwarahi be gau badana.
Ita Ubua Diba Animal Idia Ore Noho
Paris ena niuspepa ladana, Le Figaro ia gwau ita ubua diba animal orea momo be do idia mase ore. Lagani 1900 ia hamatamaia negana amo, Europe ai idia ubua animal orea iboudiai amo kahana idia mase ore bona idia mauri noho kahana haida be kahirakahira do idia ore. Hari inai negai bema animal orea haida be haraga momokani idia hatubua diba bona unai amo moni bada idia davaria, unai animal orea sibona idia ubua. Idia do tubu noho tanodia dekenai danu unai bamona idia karaia. Unai dainai boromakau, boroma bona kokoroku orea haida idia mase ore bona taunimanima ese idia ania diba animal orea be momo lasi. Saiens taudia be hari idia gari badina animal orea haida idia mase bona idia laloa bema gorere matamatana ta ia vara, tanobada ibounai lalonai idia noho ubua animal orea ibounai do idia mase ore.
Ia Mase Vadaeni Manu ena Hioga
New Zealand ena manu ta ladana huia, ena hioga be kompiuta bona synthesizer (musiki gadaralaia gauna) amo idia karaia. Unai be hoa gauna badina lagani 1907 lalonai huia manu ibounai idia mase ore. London ena niuspepa ladana, The Times ia gwau, David Hindley ese huia manu ena hioga regena ia tohotohoa Maori tauna, ladana Henare Hemana ia karaia teipia ia davaria. Lagani 1954 ai, Hindley ese unai manu regena ia teipia hanai neganai, Maori tauna ena lagani be 80, to huia ena hioga regena ia do laloatao noho “bona huia manu ena hioga idauidau ia wisoloa namo herea diba.” Gabeai, huia manu ena hioga idia karaia teipidia ma haida idia davaria neganai idia ese Hemana ia karaia wisolo regena ena maoro idia hamomokania. Unai teipi amo bona buka idauidau ia duahia amo, reana Hindley ese lagani 85 gunanai ia ore vadaeni gauna ia karaia lou, huia manu ena hioga regena ia karaia unai.
Hahine Hadikaia Kara South Africa Ai
Johannesburg, South Africa dekenai ena niuspepa ladana Sunday Star Review ia gwau, “South Africa be tanobada ena dagedage bada tanona ta.” Tanobada ibounai ese unuseniai ia vara kara dikana, hahine hadikaia karana unai, idia kikilaia momo. South Africa dekenai, lagani tamona lalonai hahine 23,000 bamona idia hadikaia ripotina idia abia. To, idia laloa “idia hadikaia hahine 36 36 amo tamona tamona sibona idia ripotilaia.” Hahine idia hadikaia tatau momo ese idia hadikaia hahine idia diba, idia be edia adavadia, edia varavara, eiava turadia. Niuspepa Sunday Star Review ia gwau, “Witwatersrand ena iunivesiti dekenai ia hahediba tauna ladana Lloyd Vogelman ese stadi ta amo ia davaria South Africa hahine edia mauri lalonai rua rua amo tamona tamona do idia hadikaia.”
Credit-Card Gaukaralaia Koikoi Karana
Canadian Bankers’ Association (CBA) oreana ese ripoti ta ia halasia ia gwau, credit-card (kadi maragina oi gaukaralaia gau oi abia totona bena gabeai davana oi karaia) gaukaralaia koikoi amo hekwakwanai be lagani rua lalonai ia bada momokani bona ia do bada noho. CBA orea ena credit-card komiti ena seamani Paul Facciol, ia gwau, ‘moni ita halusia kadi idia boio bona idia henaoa neganai.’ Niuspepa ladana The Globe and Mail ia gwau, “credit-card idia henaodia, eiava koikoi kadi idia gaukaralaia, eiava ladana idia haidaua kadi idia gaukaralaia dainai, kampani badadia rua ladadia, Visa bona Mastercard ese moni bada, hegeregere K31-milion idia haboioa, unai be banika dekenai idia henaoa monidia K2.24-milion ia hanaia nega 14 bamona.”
Bakete amo Dika Ia Vara
California U.S.A. dekenai, Fire Depatmen Santa Barbara City dekenai, Don Barkas, ia gwau, “pura ta ta ibounai lalonai natu maragina ta be ranu eiava ma gau ta amo ia honu bakete badana ta lalonai ia moru bena ia maloa mase.” The California Fire Service ese idia halasia sivaraina ta ese ia hahedinaraia, ruma momo dekenai ranu bakete, 5 galon gaudia, be ruma ena gaukara idauidau totona idia gaukaralaia. Natu maragina ta be idia naria namonamo lasi neganai, sibona be bakete badana dekenai ia dogoatao ia toreisi totona bona bakete lalonai ia noho ranu ia gadaralaia totona, bena bakete ranuna lalonai ia moru. Unai 5 galon amo idia hahonua ranu bakete be beibi edia hua 8 ia lao 12 edia metau ia hanaia. Unai sivarai ese ia hahedinaraia United States dekenai idia ore lagani 7 lalonai, natu maragidia 200 bona ma haida be ranu amo idia honu bakete badadia lalonai idia moru bona idia maloa mase.
Sitailo ese Hisihisi Ia Havaraia
Gunaguna idia karaia dabua edia sivarai ia tahua hahine Barbara Schreier, ia gwau: “Gunaguna amo sitailo karaia taudia ese dika bona hisihisi idia davaria.” Iena hereva ena anina be dahaka? In Health magasin lalonai, National Safety Council ese ia hahedinaraia, lagani ta lalonai, United States dekenai, “taunimanima 102,397 edia dabua ese idia ia hahekwakwanaia, bona 43,868 taudia edia herahera gaudia (jewellery) amo bero idia davaria, hegeregere seini ese ia guidia, gau haida ese idia ivaia eiava idia gwadaia.” Baege metaudia idia abia loaloa dainai edia pagana bona aiona ena masolo idia hadikaia. Ataiai ai gwauraia namba be doketa taudia edia heduru idia tahua taudia sibona.
Taunimanima Momo
United Nations Population Fund oreana be vanegai sibona tanobada hegegemadai taunimanima edia namba idia halasia. The New York Times magasin, ese ia hahedinaraia “lagani ta ta iboudiai ela bona lagani 1999 do ia ore, tanobada lalonai taunimanima matamatadia 97 milion do idia vara, bona murinai lagani ta ta iboudiai ela bona lagani 2025 ai, taunimanima 90 milion do idia vara.” Unai taunimanima iboudiai amo 97 pesen be idia tubu noho tanodia ai do idia vara. Taunimanima edia namba ia bada ia lao noho dainai edia noho namo dalana ia hadikaia. Times magasin ia gwau, “Unai ripoti ese ia hahedinaraia, taunimanima edia namba ia bada ia lao haraga dainai, ogogami taudia bona hitolo taudia edia namba danu idia bada idia lao, siti badadia dekenai taunimanima momo idia lao unuseniai idia noho totona bona taga bada tanodia bona tanobada ia haboua aniani, ranu bona natural resources dekenai hekwarahi bada ia atoa.” Harihari tanobada ai idia noho taudia be 5.5 bilion, to do ia bada daekau 10 bilion bamona lagani 2050 lalonai.
Igui Hesiai Kara Hari
Idia gwau taunimanima edia igui hesiai karana be lagani 1800 ia lao 1899 lalonai idia hadokoa. To vanegai sibona, Newsweek magasin ese ia hahedinaraia, “idia ura lasi to igui hesiai taudia edia namba ia bada daekau milion momo bamona.” Britain ena Anti-Slavery International oreana ese ia hahedinaraia tanobada hegegemadai taunimanima 100 milion bona ma haida be igui hesiai gaukarana idia hisihisilaia. Taunimanima be kohu bamona idia dogaotao bona idia doridia gaukara aukadia do idia karaia totona, hegeregere Caribbean, Middle East, Africa bona Asia tanodia dekenai. Newsweek magasin ia gwau: “Hanaihanai idia momo be idia botadia kamonai karana idia hahedinaraia totona.” Gaukara taudia haida be auri siahu masemase gauna amo edia kopina dekenai maka idia atoa. Gabu haida dekenai tatau haida be hesiai taudia idia hoihoilaia bisinesi idia karaia, hahine matamatadia idia henaoa bona idia hoihoilaidia. Gabu ta dekenai kekeni ta ena davana be boromakau 6 ena davana bamona.