Gima Kohorona INTANET LAIBRI
Gima Kohorona
INTANET LAIBRI
Hiri Motu
  • BAIBEL
  • PABLIKEISEN
  • HEBOUDIA
  • g96 4/8 rau 4-7
  • Daika ese Noho Hanaihanai Mainona Ia Mailaia Diba?

Oi abia hidi kahana ena vidio ia noho lasi.

Sori, hekwakwanai ia vara vidio ia loud totona.

  • Daika ese Noho Hanaihanai Mainona Ia Mailaia Diba?
  • Noga!—1996
  • Sinado maragidia
  • Inai Bamona Atikol
  • Tuari Karadia Hamaragia
  • Intenesenel Tuari Kohu Hoihoilaia Karana
  • Niuklia Tuari Garina Ia Do Noho
  • Tuari Kohudia Kokidia Karana Bona Maino
  • Bese Idauidau Inai Heheni Karana Ia Bada
  • Do Idia Vara Hekwakwanai
  • Niuklia Tuarina Dekenai Baibel Ena Hereva be Dahaka?
    Topik Ma Haida
  • Tanobada Mainona be Nihi Kavakavana ta, A?
    1990 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Niuklia Ena Dika Ia Ore Momokani!
    1994 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
Noga!—1996
g96 4/8 rau 4-7

Daika ese Noho Hanaihanai Mainona Ia Mailaia Diba?

“Idia ese edia tuari kaia do idia botaia, idia amo tano geia auri do idia karaia, bona edia io be au rigi utua kaia ai do idia halaoa: bese ta ese bese ta dekenai tuari kaia do ia abia isi lou lasi, bona tuari dalana be do idia dibaia lou lasi.”

ATAIAI herevana be Isaia karoa 2, siri 4, King James Baibel amo. United Nations Development Programme (UNDP) ese ia halasia Human Development Report 1994 lalonai idia torea, bena idia gwau: “Toana be America bona Russia edia inai heheni karana ia doko neganai [1990 ai], unai peroveta herevana ia guguru. To ema bona hari, unai be idia abia haraga diba lasi helarona.”

Tuari Karadia Hamaragia

Maino helarona ia hamanokaia gauna ta be inai: Ena be tanobada gavamanidia edia lalohadai be hari idia idau, to tuari karadia dekenai moni bada idia kokia to unai be hegeregere lasi. Momokani, unai moni ena bada idia hamaragia. United Nations ena ripoti ai ia hahedinaraia, tanobada hegegemadai tuari karadia dekenai idia negea monina be lagani 1987 lalonai K1,333 bilioni amo ia diho lao K1,092 bilioni 1992 ai. To, K1,092 bilioni be do moni bada herea. Ia be tanobada taudia kahana sibona edia moni gaukara davana idia haboua tamona ena namba hegeregerena!

Tuari kohudia habadaia lasi karana ia koua gauna ma ta be idia laloa ami goada ese noho namo ia mailaia. Ena be America bona Russia idia inai heheni karana be ia doko vadaeni, faktori momo tanodia ai idia noho taudia momo idia gwau sibona naria namonamo totona, ami totona idia negea monina be ia do bada noho be namo. James Woolsey be U.S. Central Intelligence Agency ena dairekta neganai, February 1993 ai, ia ese Congress taudia ia hamaorodia, ia gwau: “Ita ese huala badana [U.S.S.R.] ita hamasea vadaeni, to hari ita noholaia uda badana lalonai be taunimanima idia koria mase diba gaigai maragidia idauidau momo idia noho.”

Kohu momo lasi tanodia dekenai idia gwau tuari kohu totona moni bada idia nega badina huala eiava taunimanima hamasea diba gaigai bamona tanodia ese idia tuari henidia garina. To ia vara momokani gauna be inai, UNDP ena ripoti ia gwau, “kohu momo lasi tanodia be intenesenel tuaridia momo lalonai idia tuari lasi, bona idia momo ese edia ami taudia mai edia tuari kohudia ida idia gaukaralaia sibodia edia bese taudia biagudia auka totona.” Momokani, UNDP ena ripoti ia gwau: “Kohu momo lasi tanodia dekenai, gavamani ese edia noho ia hanamoa lasi dainai idia mase gorere taudia [aniani namona idia abia lasi bona idia koua diba goreredia dainai] edia namba be tano ta ese ia tuari henidia dainai do idia mase taudia edia namba ia hanaia nega 33 amo. To unai tano dekenai doketa taudia be ta ta sibona, to tuari taudia be 20 20 bamona idia noho. Tuari taudia ese noho namo idia havaraia lasi, to reana do idia hadikaia.”

Intenesenel Tuari Kohu Hoihoilaia Karana

Goada bada tanodia rua, America bona Russia, idia inai heheni negana lalonai, idia ese tuari kohudia idia hoihoilaia idia durudia tanodia dekenai. Edia hetura karana hagoadaia totona, edia ami gabuna be unai tano dekenai idia haginia totona, bona do idia goada noho totona, unai idia karaia. Bese momo edia ami idia goada bada idia lao. Hegeregere, harihari, tano 33 ai ta ta be mai edia tuari tanika 1,000.

Hari America bona Russia edia inai heheni karana ia ore dainai, gavamani ma haida tura henia karana bona sibodia edia siahu ia naria totona tuari kohu hoihoilaia karana ena badina be ia ore ia lao. To bisinesi dalana ai ia do goada noho. Idia ura moni bada do idia abia! Sibodia edia tano dekenai tuari kohu idia hoihoilaia momo lasi dainai, tuari kohu idia karaia taudia ese edia gavamani idia doridia ma tano haida dekenai unai kohu do idia hoihoilaia, unai amo gaukara momo do idia havaraia bona edia tano be ia do taga noho.

World Watch magasin ia gwau: “Unai goada besedia ese niuklia roketi bona bomu badadia idia kokia noho lalonai, karaharaga idia ese dala idia tahua edia niuklia lasi bomu bona ipidi be idia ura abia taudia iboudiai dekenai do idia hoihoilaia totona.” Moni hida idia abia? Stockholm International Peace Research Institute, ia gwau, tanobada hegegemadai dekenai niuklia lasi tuari kohudia idia hoihoilaia amo idia abia monidia, lagani 1988 ela bona 1992 lalonai, be K202 bilioni. Unai kohu ia hoihoilaia tanona badana be United States, bona ia murinai be guna Soviet Union tanodia.

Niuklia Tuari Garina Ia Do Noho

Niuklia tuarina be reana do ia vara garina, be edena bamona? Lagani 1987 lalonai United States bona Soviet Union (eiava ia amo idia vara bese idaudia) ese Intermediate-Range Nuclear Forces Treaty idia sainia bona lagani 1991 bona 1993 ai Strategic Arms Reduction Treaties (START) ena gwaubou rua idia sainidia.

Unai START gwaubou ruaosi ese tano dekenai niuklia bomu momo be nega tamona idia siaia roketi ia taravatudia bona lagani 2003 ia do mai lasi neganai niuklia bomu idia abia lao gaudia lalonai, bomu 100 100 amo 75 75 idia kokia. To ena be niuklia Tanobada Ibounai Tuarina Ihatoina do ia vara garina be ia boio ia lao, niuklia kohu haboua gabudia momo idia do noho​—edia siahu be hegeregere mauri ibounai tanobada dekenai be nega momo idia hadikaia ore totona.

Unai tuari kohu idia kokia karana ese dala ia kehoa niuklia kohu henaoa totona. Hegeregere, lagani ta ta lalonai Russia ese niuklia bomu 2,000 ia kokidia bona ia haboudia, idia amo plutonium maragina, ta ena imana heloku bamona, idia gwauraidia pits idia abidia. Unai pit be niuklia bomu ena anina bada gauna bona karaia totona moni momo herea bona aonega bada idia gaukaralaia. Unai pit be auri amo idia koudia radioactive gesi do ia rakalasi lasi totona. Unai dainai henaohenao tauna ese iena poketi lalonai ta ia huaia oho diba. Bema dagedage tauna ese unai bamona idia karaia vadaeni pit ta ia abia, idia pou haraga gaudia amo do ia koua hegege diba, bena mai siahu bada bomu ta ia havaraia lou inai.

Lalo-hekwarahi gauna ma ta be niuklia tuari kohu be tano momo herea ese do idia abia garina. Tano ima be niuklia siahu tanodia​—China, France, Russia, United Kingdom, bona United States​—bona idia laloa tano ma haida be mai edia dala niuklia tuari kohudia do idia karaia haraga totona.

Tano momo ese niuklia tuari kohudia idia do abia noho negana lalonai, reana ta ese do ia gaukaralaia lalohadaina be ia bada noho danu. Taunimanima be mai badina maorona dainai, unai siahu bada tuari kohudia gaukaralaia karana idia garilaia. Buka ta ladana, The Transformation of War, ia gwau, “edia siahu be bada herea dainai, niuklia lasi tuari kohudia be anina lasi bamona.”

Tuari Kohudia Kokidia Karana Bona Maino

To edena bamona, bema bese iboudiai ese edia tuari kohudia idauidau idia hadikaia ore? Unai ese maino tanobadana do ia havaraia momokani, a? Lasi momokani. Tuari edia histori ia stadilaia tauna, John Keegan, ia gwau: “August 9, 1945 ai ema bona hari, niuklia tuari kohudia ese tau ta idia hamasea lasi. Unai deit ai ema bona hari, tuari dekenai idia mase taudia 50,000,000 amo, kahirakahira iboudiai be ipidi, bona dava bada lasi tuari kohudia amo idia mase. Edia davana be unai neganai tanobada dekenai idia karaia matamata reidio maragidia bona batere edia davana bamona.”

Aonega bada lasi ai idia karaia tuari kohudia idia gaukaralaia ena haheitalai be vanegai Rwanda dekenai ia vara ala-ala karana badana ese ia hedinaraia. The World Book Encyclopedia (1994) ese unai tano ia herevalaia ia gwau: “Taunimanima kahirakahira iboudiai be Roman Katolik taudia. . . . Roman Katolik bona Keristani dubudia ma haida ese komiuniti sikuli bona hai-sikuli idia haheaua.” To, Rwanda dekenai, taunimanima 500,000 bamona be ma haida ese kaia badadia amo idia aladia mase. Ia hedinarai goevagoeva, tanobada dekenai maino havaraia totona niuklia lasi tuari kohudia bona niuklia tuari kohudia hamaragia karana ia hegeregere lasi, to kara ma ta idia karaia be namo. Tanobada ena tomadiho ese idia hadibaia hahediba herevadia be hegeregere lasi danu. Gau ma idauna ta idia abia be namo.

Bese Idauidau Inai Heheni Karana Ia Bada

UN lalonai, hanua amo idia heau oho taudia durua oreana ena komisina tauna, Sadako Ogata be vanegai ia gwau: “America bona Russia idia inai heheni karana ia ore murinai, ai laloa hekwakwanai ibounai be do idia ore. Ai diba lasi unai inai heheni karana ese ma gau ta ia karaia​—unai goada bada besedia ese idia ura tura henia besedia edia taunimanima idia biagua. . . . Unai dainai, unai inai heheni karana ia ore murinai, ita ese guna reana Tanobada Ibounai Tuarina ia do vara lasi neganai idia vara hepapahuahu, heiriheiri, bese inai henia karadia idia vara lou.”

Arthur Schlesinger, Pulitzer ena harihari gauna ia abia tauna, ia be histori stadilaia bona toretore tauna, ese inai lalohadai tamona ia gwauraia: “Inai heheni karadia haida ese inai heheni karadia ma haida edia gabu idia abia. Eastern Europe bona guna Soviet Union edia auka masemase bona mai goada ida idia lohia dalana idia kokia neganai, guna idia vara gaudia bona taunimanima edia lalodia ai idia noho iduhu, bese, tomadiho, bona gado idauidau inai henia karadia idia hedinarai. . . . Bema lagani 1900 ema bona 1999 edia tuari be gavamani karaia daladia idauidau dainai idia vara negana, inai vaira lagani ma 100 edia tuari be bese inai henia karadia dainai idia vara negana.”

United Nations ena ripoti hegeregerena ai, lagani 1989 bona 1992 padadiai, tuari ibounai 82 be kohu momo lasi tanodia dekenai idia vara. Lagani 1993 lalonai, tuari badadia be tano 42 ai idia vara bona politikol dagedage karadia be ma tano 37 lalodiai idia vara. Unai idia vara lalonai, United Nations​—ena moni be ia hegeregere lasi​—ese maino naria karadia 17 lalonai ia hekwarahi bada maino karaia totona, to ia kwalimu lasi. Ia hedinarai, tanobada dekenai maino havaraia totona, taunimanima ese gabu ma ta ai heduru do idia tahua be namo.

Do Idia Vara Hekwakwanai

Nega momo, taunimanima be mai moale ida nega vaira idia laloa lasi, to momo idia laloa dika do ia vara. The Atlantic Monthly February 1994 ena magasin ena rau ginigunana ese peroveta herevana ta, lagani haida lalodiai do idia vara herevana ia herevalaia, ia gwau: “Idia vara kava dika dainai bona iduhu ta ta inai henia karana dainai taunimanima be edia hanua amo idia heau oho bona unai amo bese idia makohi. . . . Taunimanima ese mauri durua gaudia, hegeregere ranu, be momo lasi dainai idia tuari. Idia tuari lalonai taravatu utua karadia idia karaia danu, hegeregere kara dika taudia mai edia tuari kohudia ese taga bada taudia edia sekuriti taudia ida idia tuari heheni neganai.”

Unai ena anina be ia noho hanaihanai mainona do ita davaria diba lasi, a? Lasi! Hereva gabena ese do ia hahedinaraia badina be dahaka mai lalo-goada ida nega vaira do ita laloa diba.

[Box on page 5]

Tomadiho—Maino Havaraia Gauna, A?

Bese ta ta idia lao tuari neganai, tanobada ena tomadiho oreadia ese maino bona tadikaka lalokau heheni karana ena hahediba herevadia idia rakatania. Britain ena ami tauna badana, Frank P. Crozier ese Tanobada Ibounai Tuarina Ginigunana lalonai ia vara gauna be inai bamona ia gwauraia: “Keristani Dubu oreadia be aiemai, rara bubua karana idia gunalaia taudia badadia, bona nega momo idia ai gaukaralaia.”

Lagani momo lalodiai tomadiho ese unai gaukara tamona ia karaia tuari lalonai. Katolik dubu ena sivarai ia stadilaia tauna, E. I. Watkin ia gwau: “Ena be unai ita gwauraia hedinarai be auka, to namo lasi ita ese koikoi hahediba herevana eiava badinaia karana koikoina amo, Bisop be edia bese ena gavamani ese ia gunalaia tuaridia iboudiai idia durua hanaihanai sivaraina momokanina do ita hunia eiava ita laloa lasi.” Bona Vancouver, Canada dekenai, niuspepa ta ladana The Sun, ia gwau: “Reana tomadiho oreadia iboudiai edia manoka be gavamani edia pepe murinai idia raka . . . Edena tuari idia tuarilaia neganai idia gwau lasi Dirava ese kahana kahana taudia ia durua?”

Ia hedinarai goevagoeva, tanobada edia tomadiho oreadia ese maino idia havaraia lasi, to idia ese tuari bona ala-ala idia durua​—Rwanda dekenai ia vara ala-ala karana dika rohorohona ese ia hahedinaraia hegeregerena.

[Box on page 6]

Tuari be Gau Namona ta Ia Havaraia Lasi

Tano haida dekenai nius ia torea tauna Webb Miller ese lagani 1936 ai, buka ta ladana, I Found No Peace ia halasia. Unai buka lalonai ia gwau: “Hoa gauna be unai dika bada ia havaraia [Tanobada Ibounai Tuarina Ginigunana] mai ena kara dika rohorohodia bona gau namona ta ia havaraia lasi be lau lalo-pararalaia lasi ela bona ia doko bona lagani 8 idia ore murinai.” Unai neganai ia ese Verdun tuari gabuna dekenai ia giroa lao; ia gwau unuseniai taunimanima 1,050,000 idia mase.

Miller ia torea: “Tuari negana lalonai egu lalohadai be ia maoro lasi, taunimanima milioni haida hegeregeredia. Unai Tanobada Ibounai Tuarina ese tuari matamatadia ia havaraia karana sibona dekenai ia kwalimu. Tatau ibounai 8.5 milioni idia mase kava, taunimanima milioni momo herea be ita herevalaidia diba lasi dagedage dika rohorohodia idia mamia, bona ma milioni haida be idia daradoko, mauri gaudia dekenai idia dabu, bona idia lalohisihisi. Unai ibounai be koikoi karana badana lalonai ia vara.”

Unai buka ia printaia bena lagani toi murinai, Tanobada Ibounai Tuarina Iharuana ia matamaia. The Washington Post niuspepa ia gwau, “lagani 1900 ema bona hari idia vara tuaridia be ‘tuari dika rohorohodia’ tuari taudia bona tuari lasi taudia dekenai . . . Gunaguna idia vara tuaridia be inai tuari ida oi hahegeregerea neganai, idia be maragi bona anina lasi bamona.” Buka ta ia gwau lagani 1914 amo taunimanima 197 milioni be tuari sibodia edia bona gavamani inai henia karadia amo idia mase.

To, taunimanima edia tuari bona gavamani dagedage henia karadia iboudiai ese maino eiava moale idia havaraia lasi. The Washington Post ia hereva bamona: “Politikol gavamani ta eiava bisinesi oromana ta ese inai nega lalonai, moale lasi taudia milioni momo idia durua eiava hamoaledia lasi.”

[Picture on page 7]

Inai sina be Rwanda dekenai idia alaia taunimanima handred tausen momo ta​—momo be edia tomadiho tamona taudia ese idia aladia

[Credit Line]

Albert Facelly/Sipa Press

    Hiri Motu Pablikeisen (1987-2025)
    Log aut
    Login
    • Hiri Motu
    • Ta dekenai siaia
    • Preferens
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Gaukaralaia Taravatudia
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Login
    Ta dekenai siaia