Gima Kohorona INTANET LAIBRI
Gima Kohorona
INTANET LAIBRI
Hiri Motu
  • BAIBEL
  • PABLIKEISEN
  • HEBOUDIA
  • gm karoa 4 rau 37-54
  • “Taravatu Gunana” Ita Abia Dae be Maoro, A?

Oi abia hidi kahana ena vidio ia noho lasi.

Sori, hekwakwanai ia vara vidio ia loud totona.

  • “Taravatu Gunana” Ita Abia Dae be Maoro, A?
  • Buka Helaga—Dirava ena Hereva Eiava Taunimanima Edia?
  • Sinado maragidia
  • Inai Bamona Atikol
  • Edia Hereva be Maoro A?
  • Akioleji ese Baibel Ia Hamomokania, Eiava?
  • Hamomokanilaia Gaudia Ma Haida
  • Ieriko ena Moru
  • Akioleji Ia Hegeregere Momokani Lasi
  • Baibel be Sivarai Momokani
  • Duahia Taudia Edia Henanadai
    Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia—2015
  • “Taravatu Matamatana” be Sivarai Momokani Eiava Gori?
    Buka Helaga—Dirava ena Hereva Eiava Taunimanima Edia?
  • Hekokoroku Lohia Tauna ese Basileia Ia Haboioa
    1998 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Inai Oi Diba, A?
    Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia (Stadi)—2020
Buka Helaga—Dirava ena Hereva Eiava Taunimanima Edia?
gm karoa 4 rau 37-54

Karoa 4

“Taravatu Gunana” Ita Abia Dae be Maoro, A?

Murina karoa haida lalodiai, Baibel idia gwauraia dika taudia edia hereva haida do ita tahua namonamo. Idia haida idia gwau Baibel ena hereva haida ese ena hereva ma haida idia hakoikoia bona idia be saiens herevadia hegeregeredia lasi; unai hereva be gabeai do ita herevalaia. To edia samani herevana ma ta do ita herevalaia guna: Idia gwau Baibel ena hereva be gori herevadia sibodia mo. Unai bamona idia herevalaia be mai badina korikorina eiava? Mani Heberu Revarevadia ita tahua guna, Taravatu Gunana idia gwauraia gauna unai.

1, 2. Ieriko be edena bamona idia tuari henia, bona haida ese unai tuari sivaraina edena bamona idia gorea?

IDAUNEGAI hanuana ta be tuari taudia momo ese idia tuari henia gwauraia. Ioridane Sinavaina idia hanaia vadaeni, bona hanua ena magu latana murimurinai edia kamepa idia karaia. To edia tuari dalana be idau vaitani! Dina ta ta amo hanua idia rakaia hegege ela bona dina 6 idia ore; hahelaga taudia ese idia bamodia bona kibi idia hiriridia, ma regerege ta idia karaia lasi. Bena dina namba 7 ai, unai tuari oreana ese hanua idia rakaia hegege nega 7, bena hahelaga taudia ese edia kibi idia hiriridia mai edia goada ibounai ida. Unai neganai tuari taudia idia boiboi badabada, bona hanua ena magu ia moru.​—Iosua 6:​1-21.

2 Ieriko hanuana ena moru, lagani 3,500 gunanai ia vara, be Iosua ena buka, Heberu Revarevadia edia buka namba 6, ese unai bamona ia gwauraia. To unai be momokani ia vara, eiava? Baibel ena hereva tahua namonamo taudia momo idia gwau unai ia vara lasi. Idia gwau Iosua ena buka bona Baibel ena buka ginigunadia 5 danu be gori herevadia, nega daudau murinai idia torea sivaraidia sibodia. Akiolejia taudia momo ese unai sivarai idia hamomokania lasi. Idia gwau, Israel taudia be Kanaan tanona lalonai idia raka vareai neganai, Ieriko hanuana be lasi reana.

3. Dahaka dainai gau badana be Baibel ena sivarai ita tahua namonamo, ia momokani eiava lasi?

3 Unai samani herevadia be mai edia metau. Baibel ena hahediba herevadia be taunimanima korikoridia bona bese korikoridia edia sivarai lalodiai idia torea, bona Dirava ese ena oda herevadia be bese korikorina ta ia henia. Baibel ena sivarai idia hakoikoia taudia ese ena hahediba herevadia danu idia hakoikoia. Bema Baibel be Dirava ena Hereva, bena ena sivarai be sivarai momokanidia, idia be gori lasi. Vadaeni, haida ese Baibel ena sivarai unai bamona idia hakoikoia be mai badina momokanina, eiava?

Edia Hereva be Maoro A?

4-6. Wellhausen ese Baibel edena bamona ia laloa?

4 Lagani 200 bamona idia lao vadaeni, Baibel ena hereva be unai dala amo idia tahua goadagoada matamaia. Bena lagani 100 bamona murinai, Germany tauna ladana Julius Wellhausen ena lalohadai be taunimanima momo ese idia abia dae. Iena lalohadai be inai: Baibel ena buka ginigunadia 6, idia ta be Iosua, be lagani 500 B.C.E. murinai idia torea​—anina be, unai buka lalonai idia torelaia gaudia be idia vara guna, bena lagani 1,000 bamona idia ore murinai idia torelaia. To, ia gwau unai hereva be buka gunadia amo idia torea hanai.1 Unai lalohadai be Encyclopædia Britannica, lagani 1911 gauna, lalonai inai bamona idia torea: “Genese be hahelaga tauna ta ese ia torea, Babulono amo idia lou lao murinai. Ena hereva be buka gunadia idauidau amo ia torea hanai.”

5 Wellhausen bona ena hereva idia abia dae taudia idia laloa Heberu Revarevadia ginigunadia lalodiai idia torea sivaraidia be “sivarai momokanidia lasi, to Iuda taudia edia gori mo.”2 Idia laloa unai sivarai ese Israel sivaraina gabena idia hahedinaraia sibona. Unai hegeregerena, idia gwau Iakobo bona Esau idia badu heheni karana be ia vara momokani lasi, to unai sivarai be Israel besena bona Edom besena edia inai heheni karana, nega gabenai idia karaia karana, dainai idia torea.

6 Unai hegeregerena, idia laloa Dirava ese Mose ia hagania lasi taravatu mauana do ia karaia, bona Israel taudia edia tomadiho kalagana tano gagaena ai be nega ta ia noho lasi. Ma idia laloa Aaron ena iduhu taudia, hahelaga taudia, edia dagi siahuna idia haginia guguru lasi ela bona Babulono taudia ese Ierusalem idia hadikaia ore negana be ia kahirakahira neganai. Ma idia laloa Ierusalem be lagani 587 B.C.E. lalonai idia hadikaia ore.3

7, 8. Wellhausen ia gwau dahaka ese ena hereva ia “hamomokania”? Idia be hamomokanilaia gaudia korikoridia, eiava?

7 Unai lalohadai hamomokania totona, idia gwau Baibel ena buka ginigunadia be taunimanima idauidau ese idia torea. Heberu gado ai “Dirava” be ’Elo·himʹ; vadaeni idia gwau bema siri ta lalonai unai hereva ia noho, torea tauna be ta, to bema siri ta lalonai Dirava ena ladana Iehova ia noho, torea tauna be ma ta. Idia abia dae lasi torea tauna tamona ese unai hereva ruaosi ia torea diba.4

8 Unai hegeregerena, bema torea tauna ta ese sivarai ta buka ta lalonai ia torea nega rua, idia gwau tatau rua ese unai buka idia torea. Ena be idaunegai gadodia Heberu gado hegeregerena lalodiai sivarai ta be buka ta lalonai unai bamona idia torea nega rua, to unai idia laloa lasi. Danu, bema buka ta ena hereva haida edia mamina ia idau, idia gwau torea tauna idauna ta ese ia torea. To nao gadodia ai idia torea taudia haida danu, bema idia ta be nega idauidau ai hereva ia torea, eiava gau idauidau ia torea, ena hereva edia mamina be idauidau.b

9-11. Unai bamona lalohadai idia badinaia taudia edia kerere badadia haida be dahaka?

9 Unai bamona lalohadai hamomokanilaia herevadia be lasi. Buka edia hereva be unai dala amo idia tahua namonamo taudia be tau ta ese inai bamona ia gwauraidia: “Edia lalohadai be idia laloa davari to idia hamomokania diba lasi gaudia. Unai lalohadai be reana gabeai do idia haidaua, eiava do idia negea bena edia gabu ai lalohadai idaudia do idia atoa. Gau haida idia gesilaia mai edia daradara ida.”5

10 Gleason L. Archer, Jr. ese Baibel unai dala amo idia tahua taudia edia kerere ma ta ia gwauraia, ia gwau: “Wellhausen ena lalohadai idia badinaia taudia ese idia abia dae kava (bona idia hamomokania vadaeni lasi) lalohadaina be inai: Israel ena tomadiho be taunimanima ese idia havaraia gauna, tomadiho oredia hegeregeredia.”6 Anina be, Wellhausen bona ena orea taudia be edia lalona idia hadaia kava, idia gwau Baibel be taunimanima edia hereva sibona, bena unai lalohadai latanai lalohadai ma haida idia atoa kau.

11 Lagani 1909 lalonai, The Jewish Encyclopedia ese Wellhausen ena kerere ma rua ia gwauraia hedinarai, ia gwau: “Baibel ena hereva idia tahua namonamo bona idia hahemaorolaia taudia kahirakahira iboudiai be Wellhausen ese badina lasi herevadia rua amo edia lalona ia ania; ginigunana be inai: Tomadiho ia tubu noho lalonai, tomadiho karadia idia habadaia; iharuana be inai: Idia torea guna bukadia lalodiai tomadiho karadia karaia matamata negadia idia gwauraia. To unai hereva ginigunana be bese gunadia edia sivarai ese idia hamomokania lasi, bona iharuana be tomadiho karadia revarevadia, India ena hegeregeredia, ese idia hamomokania lasi.”

12. Akioleji taudia ese Wellhausen ena lalohadai Baibel dekenai be idia hamomokania, eiava?

12 The Jewish Encyclopedia be ma ia gwau: “Wellhausen ena lalohadai momo edia badina tamona be Baibel ena hereva ia tahua dalana, bona namona be ita naria ela bona akioleji oreadia ese idia hamomokania.” Wellhausen ena lalohadai idia hamomokania vadaeni, eiava? The New Encyclopædia Britannica ena haere be inai: “Akioleji taudia ese [Baibel ena] sivarai gunadia idia hamomokania, bona Baibel ena buka ginigunadia 5 edia hereva be nega daudau murinai idia vara gaudia laulaulaidia herevadia mo idia gwauraia taudia edia hereva idia hakoikoia.”

13, 14. Ena be Wellhausen ena hereva be mai ena badina korikorina lasi, to dahaka dainai taunimanima ese idia abia dae?

13 Badina be dahaka, ena be Baibel ena sivarai idia abia dae lasi taudia edia hereva hamomokania gauna be lasi, to diba momo taudia momo ese unai hereva idia abia dae? Badina be idia ura henia dainai. Diba momo tauna ta ia gwau: “Lau ese Wellhausen ena buka lau abia dae mai egu moale ida, badina be lau laloa ia ese Taravatu Gunana ena sivarai ia herevalaia neganai, taunimanima be evolusen dalana amo idia vara herevana ia hamomokania; lau laloa tomadiho ibounai be unai dala hegeregerena ai idia vara.”7 Evolusen herevana ia abia dae dainai, unai lalohadai danu ia abia dae. Bona, momokani, unai lalohadai ruaosi edia anina be hegeregere. Evolusen herevana idia abia dae taudia idia laloa gau iboudiai havaraia Diravana ia noho sivaraina be anina lasi; unai hegeregerena, Wellhausen ena hereva idia abia dae taudia idia laloa Dirava ese ena lauma amo Baibel ia havaraia sivaraina be anina lasi.

14 Hari inai nega lalonai, tanobada ena diba momo taudia idia laloa Baibel be Dirava ena hereva lasi to taunimanima edia. Peroveta herevadia idia abia dae lasi; idia gwau unai hereva edia anina ia vara murinai haida ese idia torea. Hoa karadia edia sivarai Baibel lalonai idia torea be idia abia dae lasi, gori idia gwauraia. To edia lalohadai be kerere, bona unai lalohadai hegeregeredia Baibel idia hakoikoia be mai badina maorona lasi. Edia lalohadai idia hamomokania diba lasi, bona idia hegeregere lasi idia hahedinaraia Baibel be Dirava ena Hereva lasi.

Akioleji ese Baibel Ia Hamomokania, Eiava?

15, 16. Edena idaunegai pavapavana, Baibel ese ia gwauraia tauna, ena noho be akioleji ese ia hamomokania?

15 Akioleji taudia edia diba ese Baibel idia stadilaia kerere taudia edia diba ia hanaia. Idaunegai hanuadia edia gabu dekenai tano idia geia dainai, iseda diba unai hanua bona gunaguna idia noholaidia taudia dekenai be idia habadaia. Idia davaria gaudia momo ese Baibel ena hereva idia hamomokania, bona nega haida idia ese Baibel idia gwauraia dika taudia edia hereva idia hakoikoia.

16 Unai hegeregerena, Daniel be ena buka lalonai ia gwau, Parasa ese Babulono ia do abia lasi neganai unai hanua ena lohia ginigabena be Belesasara. (Daniel 5:​1-30) Belesasara sivaraina ma ta idia davaria lasi, Baibel ena hereva sibona; unai dainai haida idia gwau Baibel ia kerere bona unai tau be nega ta ia noho lasi. To lagani 100 bamona idia lao vadaeni, gau maragidia haida mai revarevadia be Iraq dekenai idia davaria. Unai revareva ta be guriguri herevana, Nabonido, Babulono ena pavapava, ena vara guna natuna ena namo havaraia totona idia torea. Unai natuna ena ladana be daika? Belesasara.

17. Dahaka dainai, ena be revareva momo lalodiai Belesasara be pavapava ena natuna idia gwauraia, to Baibel ese pavapava ia gwauraia?

17 Unai ese ia hahedinaraia Belesasara be guna ia noho! To, Babulono ia moru neganai ia be pavapava eiava? Akioleji taudia idia davaria revarevadia momo lalodiai ia be pavapava ena natuna idia gwauraia. To revareva ta ladana “Nabonido ena Sivarai” ese Belesasara ena dagi korikori ia hahedinaraia. Unai revareva ia gwau: “Ia [Nabonido] ese ‘Kamepa’ be iena vara guna (natuna) ia henia ia ese do ia naria, bona tuari taudia tano ibounai lalonai ia oda henidia ia do idia (kamonai henia). Ia ese (gau iboudiai) ia kahua nege, pavapava dagina ia henia.”8 Momokani, unai ena anina be, pavapava ai ia halaoa!c Belesasara ese unai dagi be iena tamana, Nabonido, amo ia abia dainai, aria ginigabena be Babulono lalonai idia karaia neganai, ia ese Daniel ia hamaoroa, lohia dagina ihatoina do ia henia. (Daniel 5:16) Nabonido be lohia dagina ginigunana ia abia dainai, Belesasara be Babulono ena lohia dagina iharuana mo ia abia.

Hamomokanilaia Gaudia Ma Haida

18. Maino bona noho namo, David ena lohia karana dainai idia vara, edia sivarai be akioleji ese edena bamona ia hamomokania?

18 Momokani, akioleji taudia ese idia davaria gaudia momo ese idia hahedinaraia Baibel ena sivarai be momokani. Baibel ia gwau, King Solomon ese king dagina be ena tamana, David ena amo ia abia murinai, Israel taudia edia noho be namo herea. Baibel ia gwau: “Iuda taudia bona Israel taudia be hutuma herea, kone mirina bamona; idia aniani, idia inuinu, idia moale.” (1 Hanua Pavapavadia 4:20) Unai hereva hamomokania herevana ta be inai: “Akioleji ese ia hahedinaraia, lagani 1000 B.C.E. murinai Iuda taudia idia momo daekau haraga, badina be David ese maino bona noho namo ia havaraia neganai hanua matamatadia momo idia haginia.”10

19. Akioleji taudia ese dahaka gau idia davaria, Israel bona Moab idia tuari heheni sivaraina ia gwauraia?

19 Gabeai, Israel bona Iuda idia parara, bena Israel ese tuari amo Moab tanona ia abia. Nega ta, Mesa, Moab ena pavapava, ese Israel basileiana ena siahu ia dadaraia, bena Israel be Iuda bona Edom ida idia hebou, Moab tuari henia totona. (2 Hanua Pavapavadia 3:​4-27) Lagani 1868 ai, Ioridane dekenai, akioleji taudia ese nadi palakapalaka badana ta idia davaria, ia be mai ena revareva Moab gado ai, Mesa ese unai tuari sivaraina ia torea revarevana unai.

20. Asuria taudia ese Israel idia hadikaia ore sivaraina be akioleji taudia ese edena bamona idia gwauraia?

20 Unai murinai, lagani 740 B.C.E. lalonai, Asuria taudia ese Israel basileiana idia hadikaia ore neganai, Dirava ese unai gwau-edeede basileiana ia durua lasi. (2 Hanua Pavapavadia 17:​6-18) Unai dika ena sivarai Baibel lalonai be akioleji hahinena ta ladana Kathleen Kenyon ese ia gwauraia, ia gwau: “Duahia tauna be reana ia laloa torea tauna ese unai sivarai ena anina ia habadaia koikoi.” Ma ia gwau: “Akioleji taudia ese idia davaria gaudia ese Israel basileiana ena moru sivaraina Baibel lalonai be idia hamomokania vaitani. . . . Idia davaria Israel hanuadia Samaria bona Hasoro bona Megido idia hadikaia ore; unai ese ia hahedinaraia [Baibel] torea tauna ese unai sivarai ena anina ia habadaia koikoi lasi.”11

21. Babulono taudia ese Iuda idia hadarerea sivaraina be akioleji ese edena bamona ia hamomokania?

21 Unai murinai, Baibel ia gwau, King Iehoiakini ia lohia neganai, Babulono taudia ese Ierusalem idia tuari henia bona unai pavapava idia hadarerea. Unai sivarai, Babulono taudia ese nadi ta dekenai idia torea, be akioleji taudia ese idia davaria. Ena hereva be inai: “Akada [Babulono] ena pavapava . . . ese Iuda (iahudu) ena hanua ia koua hegege bona Adaru huana ena dina iharuana ai hanua ia abia.”12 Iehoiakini ia abia lao Babulono dekenai bona dibura rumana ai ia koua. To Baibel ia gwau, unai murinai pavapava ma ta ese ia ruhaia bena aniani ia henia dina ta ta amo. (2 Hanua Pavapavadia 24:​8-15; 25:​27-30) Gavamani revarevadia Babulono dekenai idia davaria ese unai hereva idia hamomokania; unai revareva dekenai, “Yaukîn, Iuda pavapavana” be dina ta ta amo idia henia aniani gaudia edia ladadia idia torea.13

22, 23. Akioleji ese Baibel ena sivarai momo ia hamomokania eiava ia hakoikoia, a?

22 Unai hegeregerena, Profesa David Noel Freedman ia gwau: “Akioleji ese Baibel ena sivarai momo ia hamomokania. Israel taudia edia sene taudia edia nega amo ela bona Taravatu Matamatana negana sivaraina be akioleji amo idia davaria gaudia hegeregeredia. . . . Hari ai laloa Baibel lalonai idia torea sivaraidia be mai edia badina momokani, bona unai sivarai idia torea hanai maoromaoro danu.”

23 Bena ia ese Baibel ena sivarai idia hakoikoia toho taudia edia kara ia herevalaia ia gwau: “Vanegai diba momo taudia haida ese Baibel ena sivarai idia haidaua toho​—Wellhausen ia gwau, Israel taudia edia sene taudia edia sivarai be basileia ia parara negana murinai idia torea, unai nega gabena lalonai idia vara gaudia edia badina hahedinaraia totona; bona haida idia gwau, Mose sivaraina bona Israel taudia be Aigupito idia rakatania sivaraina be momokani lasi, bona Noth bona ena lalohadai idia badinaia taudia ese Israel sivaraina idia torea idau. To akioleji taudia idia davaria gaudia ese Baibel ena hereva momo idia hamomokania; unai taudia edia hereva idia hamomokania lasi.”14

Ieriko ena Moru

24. Baibel ese Ieriko ena moru edena bamona ia gwauraia?

24 Anina be akioleji ese Baibel ena hereva ia hamomokania nega iboudiai, a? Lasi, nega haida ia hamomokania lasi. Akioleji ese ia hamomokania lasi sivaraina be Ieriko ena moru sivaraina, inai karoa ena matamanai ai gwauraia. Baibel ia gwau, Iosua ese Israel taudia Kanaan tanona dekenai ia hakaudia vareai neganai, idia abia hanuadia ginigunana be Ieriko. Baibel ese ia hahedinaraia unai hanua be lagani 1473 B.C.E. lalonai ia moru. Idia abia murinai, lahi amo idia gabua ore vaitani, bena taunimanima ese idia noholaia lou lasi ela bona lagani 500 bamona idia ore.​—Iosua 6:​1-26; 1 Hanua Pavapavadia 16:34.

25, 26. Ieriko dekenai tano idia geia murinai, akioleji taudia be dahaka lalohadai idauidau rua idia abia?

25 Tanobada ibounai tuarina iharuana ia do vara lasi neganai, John Garstang ese gabu ta dekenai tano ia geia, Ieriko be guna ia noho gabuna idia gwauraia. Ia davaria unai hanua be gunaguna momokani idia haginia bena unai murinai idia hadikaia ore loulou bona idia haginia loulou nega momo. Garstang ia davaria, idia hadikaia ore negana ta ai, ena magu ia moru, tano-laga ese ia hamorua bamona, bona hanua be lahi amo idia gabua ore. Garstang ia laloa unai be lagani 1400 B.C.E. bamona ai ia vara; unai lagani bona Baibel ese ia hahedinaraia laganina edia padana be daudau lasi.15

26 Unai tuari murinai, akioleji hahinena ta, Kathleen Kenyon, ese tano ma haida ia geia Ieriko dekenai. Ia gwau, unai ia moru maguna be Garstang ese ia gwauraia laganina lalonai ia moru lasi, to lagani handred haida gunanai ia moru. Ia gwau ia davaria gaudia ese idia hahedinaraia Ieriko be lagani 1550 B.C.E. bamona ai idia hadikaia ore, to ia be ma ia gwau, lagani 1499 B.C.E. amo ela bona lagani 1400 B.C.E. hanua ta ia noho lasi Ieriko ena gabu dekenai; Baibel ia gwau unai lagani edia huanai Iosua be tano ai ia raka vareai. Hari hahine be ma ia gwau, ia davaria gaudia haida ese reana idia hahedinaraia, unai hanua idia hadikaia ore lou lagani 1325 B.C.E. lalonai; ma ia gwau: “Bema ta ia gwau nega ta ai Iosua ese Ieriko ia hadikaia ore, namona be ia gwau unai lagani [gabena] lalonai ia hadikaia ore.”16

27. Dahaka dainai akioleji bona Baibel edia idau ita laloa momo lasi be namo?

27 Anina be Baibel ia kerere a? Lasi vaitani. Mani inai oi laloa: Ena be akioleji ese uindo ta ia kehoa ita eda, nega gunadia do ita itaia totona, to nega haida unai uindo ena galasi ia goeva lasi. Nega haida ia miro momokani. Akioleji ia gwauraia tauna ta ia gwau: “Akioleji amo idia davaria gaudia be idaunegai gaudia edia kahana ta ta mo, makohi gaudia unai; unai dainai unai gau amo hereva ta idia hamomokania vaitani diba lasi.”17 Unai hegeregerena, Israel besena ena matamaia negana sivaraina idia hamomokania diba lasi, badina be akioleji amo idia davaria gaudia edia anina ia hedinarai goevagoeva lasi. Ieriko dekenai idia davaria gaudia edia anina ia hedinarai goevagoeva lasi, badina be abata ese tano momo ia arua oho vadaeni.

Akioleji Ia Hegeregere Momokani Lasi

28, 29. Dahaka dainai akioleji ia hegeregere momokani lasi?

28 Akioleji taudia danu idia gwau edia gaukara ese ena anina ia havaraia guguru lasi. Idia ta, Yohanan Aharoni, be ia gwau: “Akioleji tauna ese ia davaria gaudia amo idaunegai besedia o gabudia edia sivarai ia laloa davari toho neganai, ia sibona ena diba amo gau haida edia anina ia gwauraia hidi bona ia gesilaia danu.”18 Akioleji taudia ese lagani haida idia gwauraia, idia gwau idia davaria gaudia be idaunegai taudia ese unai lagani lalodiai idia karaia; to Aharoni ia gwau: “Namona be inai ita laloa, idia gwauraia negadia haida be idia kerere reana,” to ia laloa akioleji taudia hari inai nega lalonai edia kerere be idia maragi dainai idia ese akioleji taudia gunadia idia hereadia.19

29 Buka ta ladana The World of the Old Testament ia gwau: “Akioleji taudia ese gau idia tahudia maoromaoro, to sibodia edia lalohadai hegeregeredia edia anina idia gwauraia, bona sibodia edia lalohadai hegeregeredia tano idia geia danu. Tano idia geia diho lao lalonai, edia hereva hamomokanilaia gaudia idia hadikaia ore, unai dainai ma nega ta idia hamomokanilaia lou diba lasi. Unai dainai akioleji be idau vaitani, saiens karadia oredia hegeregeredia lasi. Danu, unai dainai akioleji amo idia davaria gaudia edia anina gwauraia karana be mai ena hekwarahi bona mai ena hekwakwanai momo.”20

30. Baibel stadilaia taudia ese akioleji edena bamona idia laloa be maoro?

30 Unai dainai, ena be akioleji be mai ena heduru bada, to taunimanima edia gaukara iboudiai hegeregeredia ia kerere diba. Akioleji taudia edia hereva ita kamonai mai eda ura ida, to namona be ita laloa lasi idia be hereva momokanidia sibodia, ta ese ia hakoikoia diba lasi herevadia. Bema akioleji taudia edia hereva be Baibel ena hereva hegeregeredia lasi, namona be ita gwau lasi Baibel be kerere bona edia hereva be maoro. Idia ese edia lalohadai haida idia haidaua vadaeni.

31. Dahaka lalohadai matamatana Ieriko ena moru dekenai be ta ese vanegai ia gwauraia?

31 Unai hegeregerena, lagani 1981 lalonai Profesa John J. Bimson ese Ieriko be lahi amo idia hadikaia ore toana ia tahua namonamo lou​—Kathleen Kenyon ia gwau unai be lagani 1550 B.C.E. bamona lalonai ia vara. Bimson ia gwau, unai hanua hadikaia ore karana be Baibel ese ia sivarailaia karana hegeregerena. Ma ia gwau, akioleji taudia be Kanaan dekenai idia davaria gaudia ese Baibel ena sivarai, Israel taudia be Kanaan dekenai idia raka vareai sivaraina, idia hamomokania. Unai dainai ia gwau unai akioleji hahinena ese ia gwauraia laganina be kerere, ma ia gwau Ieriko be lagani 1499 B.C.E. bona lagani 1400 B.C.E. edia huanai idia hadikaia ore, Iosua ena mauri negana lalonai.21

Baibel be Sivarai Momokani

32. Diba momo taudia haida be dahaka idia karaia?

32 Inai ese ia hahedinaraia, nega momo akioleji taudia idia lalo-tamona lasi. Vadaeni, idia haida ese Baibel idia hamomokania bona haida ese idia hakoikoia, be ita hoalaia lasi, ani? To, diba momo taudia haida, ena be reana Baibel ena sivarai edia hereva haida idia abia dae lasi, to idia laloa unai sivarai be sivarai momokanidia. Idia ta, William Foxwell Albright, ia gwau: “Ai momo ai abia dae lou Israel ena tomadiho sivaraina be sivarai momokanina, bona ia lalonai idia gwauraia gaudia be idia gwauraia maoromaoro. . . . Anina be, Baibel ibounai, matamana amo ela bona dokona, be ita abia dae diba, tomadiho sivaraina momokanina ta.”22

33, 34. Heberu Revarevadia ese edena bamona idia hahedinaraia edia sivarai be sivarai momokani?

33 Momokani, Baibel ena anina ese ia hahedinaraia ena sivarai be momokani. Ia sivarailaia gaudia idia vara negadia be ia ese ia gwauraia goevagoeva, idaunegai goridia bamona lasi. Sivarai momo Baibel lalonai idia torea be unai negai idia torea revarevadia ese idia hamomokania. Bema unai revareva ta, nadi ai idia koroa gauna, be Baibel ena hereva hegeregerena lasi, reana badina be idaunegai pavapavadia idia ura lasi tuari lalonai idia lusi sivaraidia idia torea, bona idia ura edia kwalimu sivaraidia idia habadaia.

34 Momokani, unai idaunegai revarevadia momo nadi ai idia torea be sivarai momokanidia lasi; idia be pavapava edia heagi kava herevadia. To Baibel torea taudia be idau; idia heagilaia diba lasi gaudia danu idia gwauraia hedinarai. Edia sene taudia mai ladadia badadia, Mose bona Aaron bona ma haida, edia manoka bona edia goada iboudiai idia gwauraia hedinarai. Pavapava badana David ena kerere danu idia hahedinaraia mai edia momokani ida. Edia bese ena kerere idia hahedinaraia loulou. Unai bamona idia karaia ese ia hahedinaraia Heberu Revarevadia be momokani, bona Iesu ena hereva ia hamomokania danu; ia ese Iehova ia guriguri henia neganai, ia gwau: “Oiemu hereva be hereva momokani.”​—Ioane 17:17.

35. Sibodia edia aonega idia abidadama henia taudia be dahaka idia karaia diba lasi, bona dahaka ese Baibel ia hamomokania?

35 Albright ma ia gwau: “Baibel idia do torea lasi neganai bona idia torea negana murinai danu, tomadiho bukadia idauidau be ma haida ese idia torea, to ia ese idia iboudiai ia hereaia. Ena anina ese unai buka gunadia edia anina ia hanaia momokani, bona unai buka gabedia ia hereaia, badina be tano idauidau iboudiai noholaia taudia bona nega idauidau iboudiai lalodiai idia noho taudia ese idia ura henia bada, to unai buka idaudia idia ura henia maragi.”23 Hari ‘hereva hereadaena’ ese ia hamomokania Baibel be Dirava ese ia havaraia gauna. Mani inai ita laloa: Sibodia edia aonega idia abidadama henia taudia idia hegeregere lasi Heberu Revarevadia do idia hakoikoia. Unai revareva edia toana be hereva maoromaorodia edia toana hegeregerena. Vadaeni, Keristen Greek Revarevadia “Taravatu Matamatana” unai, be unai bamona ita gwauraia be maoro, eiava? Inai be murina karoa lalonai do ita tahua.

[Footnotes]

a Akioleji (archaeology) taudia ese hanua gunadia edia gabu dekediai tano idia geia, idaunegai gaudia davaria totona. Unai amo bese gunadia edia mauri daladia bona edia diba idia tahua.

b England tauna John Milton ena ane ladana “Paradise Lost” bona ena ane ma ta ladana “L’Allegro” edia mamina be idau. Bona ena politikol pepapepadia edia hereva edia mamina be ma idau.

c Kaivakuku ta, idaunegai lohiana ena laulau, vanegai Suria dekenai idia davaria gauna, ese ia hahedinaraia, ena be lohia ta ena dagi be king dagina henunai, to pavapava idia gwauraia. Hari kaivakuku be Gosan ena lohia ta ena laulau, mai ena revareva, Asuria bona Aram gadodia ai idia torea. Asuria gado ai hari tau be Gosan ena gavana idia gwauraia, to Aram gado ai pavapava idia gwauraia.9 Unai dainai, Babulono ena gavamani ena revareva lalonai Belesasara be pavapava natuna idia gwauraia to Daniel ese Aram gado ai pavapava ia gwauraia, be kara matamatana lasi.

[Blurb on page 53]

Baibel be idaunegai sivaraidia haida bamona lasi; Mose bona David bona ladana bada taudia ma haida edia kerere ia gwauraia hedinarai

[Box on page 44]

Akioleji ena Namo

“Akioleji amo idaunegai gaudia ita davaridia. Unai gau haida be inai: tulu, uro, disi bona kapusi, magu bona ruma, tuari gaudia bona herahera gaudia. Idia momo be edia nega ta ta hegeregeredia ita atodia diba, bona Baibel ena hereva bona ena sivarai ida ita hageregeredia diba. . . . Baibel ena sivarai lalodiai idia gwauraia gaudia idauidau be torea taudia ese idia laloa davari kava gaudia lasi, to idia be gau korikoridia.”​—The Archaeological Encyclopedia of the Holy Land.

[Box on page 50]

Akioleji ena Anina

“Ena be akioleji ese Baibel ia hamomokania vaitani lasi bona ia hakoikoia vaitani lasi, to ia be mai anina bada. Baibel ese ia gwauraia gaudia haida be akioleji amo ita davaridia lou. Hegeregere, bema ita diba dahaka amo ruma idia karaia, eiava bema ita diba ‘atai gabuna’ ta ena toana be edena bamona, ita duahilaia neganai, unai hereva ena anina ita lalo-pararalaia. Akioleji ese sivarai edia anina ia habadaia. Hegeregere, Moab Nadina ena revareva ese 2 Hanua Pavapavadia 3:4 ena sivarai ena anina idauna ia hahedinaraia. . . . Akioleji ese danu idaunegai Israelana kahirakahira dekenai idia noho besedia edia mauri daladia bona edia lalohadai ia hahedinaraia.”​—Ebla​—A Revelation in Archaeology.

[Picture on page 41]

Milton ena revareva edia mamina be idauidau. To Baibel idia gorea taudia idia gwau lasi iena revareva be torea taudia idauidau ese idia toredia, ani?

[Picture on page 45]

“Nabonido ena Revareva” ia gwau, Nabonido ese pavapava dagina be iena vara guna natuna ia henia

[Picture on page 46]

Moab Nadina ai be King Mesa ena revareva, Moab bona Israel edia tuari sivaraina

[Picture on page 47]

Ierusalem ena moru sivaraina Baibel lalonai be Babulono ena gavamani revarevadia ese idia hamomokania

    Hiri Motu Pablikeisen (1987-2025)
    Log aut
    Login
    • Hiri Motu
    • Ta dekenai siaia
    • Preferens
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Gaukaralaia Taravatudia
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Login
    Ta dekenai siaia