Gima Kohorona INTANET LAIBRI
Gima Kohorona
INTANET LAIBRI
Hiri Motu
  • BAIBEL
  • PABLIKEISEN
  • HEBOUDIA
  • gm karoa 5 rau 55-70
  • “Taravatu Matamatana” be Sivarai Momokani Eiava Gori?

Oi abia hidi kahana ena vidio ia noho lasi.

Sori, hekwakwanai ia vara vidio ia loud totona.

  • “Taravatu Matamatana” be Sivarai Momokani Eiava Gori?
  • Buka Helaga—Dirava ena Hereva Eiava Taunimanima Edia?
  • Sinado maragidia
  • Inai Bamona Atikol
  • Edena Negai Idia Torea?
  • Edia Matana amo Idia Itaia
  • Revareva Ita Abidadama Henia Diba, Eiava?
  • Edia Revareva ese Idia Hamomokania
  • Akioleji ese Ia Hamomokania
  • Hereva Momokani ena Mamina
  • Iesu​—Taunimanima Korikorina Ta
  • Idia Abia Dae Lasi ena Badina
  • Iesu Ena Sivarai Momokanina
    1996 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Iesu Korikorina
    Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia—2001
  • Iesu Idia Daradaralaia be Maoro, A?
    1995 Gima Kohorona Iehova Ena Basileia Ia Harorolaia
  • Hoa Karadia be Momokani Idia Vara, A?
    Buka Helaga—Dirava ena Hereva Eiava Taunimanima Edia?
Ma Haida Itaia
Buka Helaga—Dirava ena Hereva Eiava Taunimanima Edia?
gm karoa 5 rau 55-70

Karoa 5

“Taravatu Matamatana” be Sivarai Momokani Eiava Gori?

“Taravatu Matamatana idia tahua namonamo momokani, tanobada ibounai lalonai buka ma ta be unai bamona idia tahua namonamo lasi.” Hans Küng ese ia torea herevana unai. Ena hereva be momokani. Hanaia laganidia 300 lalodiai, Keristen Greek Revarevadia edia kahana maragidia ta ta iboudiai idia tahua namonamo bona edia anina idia lalohadailaia vadaeni; buka idauna ta be unai bamona idia karaia lasi.

1, 2. (Hamatamaia herevana danu) (a) Hanaia lagani 300 lalodiai, Keristen Greek Revarevadia be edena bamona idia karalaia? (b) Idia tahua namonamo taudia haida be dahaka lalohadai idau hereadia idia abia?

TAHUA taudia haida edia lalohadai be idau herea. Lagani 100 mai kahana idia lao vadaeni, Germany dekenai Ludwig Noack ia gwau Ioane ena Evanelia Bukana be Iesu ese ia lalokau henia hahediba tauna ese ia torea, lagani 60 C.E. lalonai​—Noack ia gwau tauna be Iuda Iskariote! France tauna Joseph Ernest Renan ia gwau, reana Lasaro ena mase bona ena toreisi lou be kara momokanidia lasi, to Lasaro ese ia karaia koikoi, Iesu ena heagi herevana hamomokania totona, badina be Iesu ia gwau ia ese hoa karadia ia karaia diba. Bona Germany tauna Gustav Volkmar ia gwau Iesu be sibona Mesia ia gwauraia diba lasi.1

2 To Bruno Bauer ia gwau Iesu be nega ta ia noho lasi! “Ia gwau Philo, Seneca bona Gnostic taudia ese Keristen tomadihona idia hamatamaia. Gabeai ia gwau Iesu be nega ta ia noho lasi . . . ma ia gwau, Keristen tomadihona be Iuda tomadihona amo ia vara, lagani 200 C.E. bamona ai, Setoika taudia edia hahediba herevadia idia goadalaia neganai.”2

3. Momo ese Baibel edena bamona idia laloa?

3 Hari inai negai, ta ta sibodia ese unai lalohadai idia badinaia. To diba momo taudia momo ese edia buka amo idia hahedinaraia idia laloa Keristen Greek Revarevadia lalodiai gori bona hereva koikoidia idia noho. Vadaeni, edia hereva be momokani, eiava?

Edena Negai Idia Torea?

4. (a) Dahaka dainai Keristen Greek Revarevadia idia torea negadia ita diba be gau badana? (b) Haida idia laloa unai revareva be edena negai idia torea?

4 Gori be idia vara guguru haraga diba lasi. Unai dainai inai henanadai, ‘Edena negai unai buka idia torea?’ be mai anina bada. Idaunegai taudia edia sivarai torea tauna, Michael Grant, ia gwau, “Iesu ia mase bena lagani 30 o 40 murinai” Keristen Greek Revarevadia idia torea matamaia.4 Akioleji tauna William Foxwell Albright ia gwau, C. C. Torrey ia laloa “Evanelia Bukadia iboudiai idia torea guna, lagani 70 A.D. be do lasi neganai, bona Iesu idia hasatauroa negana murinai lagani 20 idia do ore lasi neganai idia haoredia diba.” Albright ia laloa “lagani 80 A.D. be do lasi neganai” unai buka idia torea ore vadaeni. Ma haida edia lalohadai be idau sisina, to momo idia laloa, lagani 100 C.E. be do lasi neganai “Taravatu Matamatana” idia torea ore.

5, 6. Gau haida idia vara bena nega sisina murinai edia sivarai be Keristen Greek Revarevadia lalodiai idia torea; unai dainai dahaka ita diba?

5 Albright be ma ia gwau: “Ai gwau lagani 20 o 50 edia daudau be hegeregere lasi, unai nega lalonai Iesu ena hereva o ena hereva ena anina idia mogea.”5 Profesa Gary Habermas ia gwau: “Evanelia Bukadia lalodiai idia sivarailaia gaudia idia vara negana bona unai sivarai idia torea negana edia padana be daudau lasi. Buka gunadia momo be idau; idia lalodiai idia sivarailaia gaudia idia vara guna bena lagani handred haida murinai unai buka idia torea. To toretore taudia hari inai nega lalonai ese unai nega gunadia ai idia vara gaudia idia davaria diba.”6

6 Unai dainai, namona be Keristen Greek Revarevadia ita gorea haraga lasi, buka gunadia haida edia sivarai ita gorea haraga lasi hegeregerena. Momokani, Keriso bona Keristen taudia ginigunadia idia karaia karadia sivaraidia be nega daudau lasi murinai idia torea. Unai nega ena daudau be hegeregere lasi, ia lalonai gori do idia vara bena iboudiai ese do idia abidia dae.

Edia Matana amo Idia Itaia

7, 8. (a) Keristen Greek Revarevadia idia torea bona idia halasia negana lalonai, daidia idia mauri noho? (b) Profesa F. F. Bruce ena hereva hegeregerena, dahaka ita abia dae be maoro?

7 Inai be momokani, badina be sivarai momo lalodiai, torea taudia be sibodia edia matana amo idia itaia gaudia idia torea. Ioane ena Evanelia Bukana ia torea tauna ia gwau: “Iena diba tahua tauna [Iesu ese ia lalokau henia tauna] be inai, inai hereva ia gwauraia hedinarai bona ia torea tauna.” (Ioane 21:24) Luka ena buka ia torea tauna ia gwau: “Ia vara hamatamaia dekena amo inai taudia ese edia matana dekenai inai kara idia itaia. Vadaeni edia sivarai idia harorolaia bona idia herevalaia ita dekenai.” (Luka 1:2) Aposetolo Paulo ese Iesu ena toreisi lou idia itaia taudia ia herevalaidia, ia gwau: “Inai varavara taudia momo idia do mauri noho, to haida be idia mase vadaeni.”​—1 Korinto 15:6.

8 Profesa F. F. Bruce ese inai ia herevalaia, ia gwau: “Unai lagani ginigunadia lalodiai ta be sibona ena lalohadai kavakavana hegeregerena Iesu ena hereva bona ena kara ia laloa davari be haraga lasi, haida idia laloa bamona, badina be Iena hahediba taudia momo idia do mauri noho, dahaka ia vara bona dahaka ia vara lasi be idia laloatao taudia unai. . . . Hahediba taudia idia naria namonamo, gau ta do idia torea kerere bena haida ese edia kerere do idia gwauraia hedinarai garina. Aposetolo idia haroro matamaia neganai, taunimanima edia lalona idia ania goadagoada; idia gwau, ‘Inai gau be ai diba vadaeni,’ bona, ‘umui danu umui diba’ (Kara 2:22).”7

Revareva Ita Abidadama Henia Diba, Eiava?

9, 10. Keristen Greek Revarevadia dekenai, dahaka ita diba momokani?

9 Unai taudia ese edia matana amo idia itaia gaudia edia sivarai idia torea maoromaoro, bena reana gabeai haida ese unai sivarai idia haidaua, a? Unai revareva idia torea matamata murinai, haida ese gori herevadia be idia lalodiai idia torea vareai, a? Lasi. Ita itaia vadaeni, Keristen Greek Revarevadia idia naria namonamo, buka gunadia idaudia hegeregeredia lasi. Kurt bona Barbara Aland, Baibel ena Greek revarevadia stadilaia taudia, ese revareva 5,000 bamona edia lisi idia torea, unai revareva be idaunegai taudia ese idia torea bena idia noho ema bona hari; idia haida be lagani 200 C.E. be do lasi neganai idia torea.8 Danu, revareva momo, gado idaudia ai idia torea hanai gaudia, be idia noho​—ginigunadia be lagani 180 C.E. bamona ai idia torea​—idia danu idia hahedinaraia unai hereva idia torea maoro.9

10 Unai dainai ita diba momokani, Keristen Greek Revarevadia idia torea taudia ese edia gaukara idia haorea murinai, haida ese gori unai revareva lalodiai idia torea vareai lasi. Ita abia revarevadia be torea taudia ginigunadia edia revareva hegeregeredia, bona ita diba idia maoro, badina Keristen taudia unai nega lalonai ese idia abia dae dainai. Vadaeni, bema Baibel ena sivarai be idaunegai bukadia idaudia edia sivarai ida ita hahegeregerea, unai dala amo Baibel ena hereva ita hamomokania diba, a? Oibe, ena hereva haida be unai dala amo ita hamomokania diba.

Edia Revareva ese Idia Hamomokania

11. Buka idaudia ese Keristen Greek Revarevadia edia sivarai idia hamomokania, eiava?

11 Ena be Baibel lalonai Iesu idia herevalaia momo, to idaunegai bukadia idaudia lalodiai idia herevalaia momo lasi. Inai ita hoalaia lasi, badina be matamana neganai Keristen taudia be orea maragina bona politik lalonai idia vareai lasi dainai. To buka idaudia lalodiai idia torea sivaraidia be Baibel ena sivarai hegeregeredia.

12. Josephus ese Ioane Bapatiso edena bamona ia herevalaia?

12 Hegeregere, Herod Antipa be tuari lalonai ia lusi momokani murinai, lagani 93 C.E. lalonai, Iuda sivaraina torea tauna Josephus ese inai hereva ia torea: “Iuda taudia haida idia laloa, Herod ena tuari oreana ia lusi momokani neganai, Dirava ese ena davana maorona ia henia unai, Ioane Bapatiso dekenai ia karaia karana dainai. Badina be, ena be Ioane be kara maoromaoro tauna bona Iuda taudia ia sisiba henidia goadagoada, kara maoromaoro do idia karaia bona Dirava do idia badinaia, to Herod ese ia hamasea.”10 Josephus ese Baibel ena sivarai ia hamomokania unai; Baibel ia gwau Ioane Bapatiso be kara maoromaoro tauna, helalo-kerehai ia harorolaia, bona Herod ese ia hamasea.​—Mataio 3:​1-12; 14:11.

13. Josephus be edena bamona ia hamomokania Iakobo bona Iesu be guna idia noho?

13 Josephus ese danu Iakobo, Iesu ena tadina, ia herevalaia. Baibel ia gwau, matamana neganai Iakobo be Iesu murinai ia raka lasi, to gabeai ia be ekalesia gunalaia tauna ta ai ia lao, Ierusalem dekenai. (Ioane 7:​3-5; Galatia 1:​18, 19) Josephus ia gwau: “[Hahelaga tauna badana Ananus] ese Sanhedrin ena diadi taudia ia haboudia bona tau ta ladana Iakobo bona ma haida be idia vairadiai ia hakaudia vareai; hari Iakobo be Iesu, Keriso idia gwauraia tauna, ena tadina.”11 Inai hereva amo Josephus ese danu ia hamomokania “Iesu, Keriso idia gwauraia tauna” be taunimanima korikorina ta.

14, 15. Tacitus ese Baibel ena sivarai edena bamona ia hamomokania?

14 Greek Revarevadia lalodiai idia gwauraia gaudia be toretore taudia gunadia ma haida danu ese idia gwauraia. Evanelia Bukadia idia torea taudia idia gwau, Iesu be Palestine lalonai ia haroro loaloa neganai taunimanima momo ese idia kamonai henia. Pontio Pilato ese Iesu hamasea herevana ia gwauraia neganai, ena hahediba taudia idia daradara bona idia lalo-metau, to nega sisina murinai Ierusalem be edia haroro herevana amo idia hahonua, idia gwau edia Lohiabada ia toreisi lou vadaeni. Bena, lagani momo idia do ore lasi neganai, Keristen tomadihona be Roma Basileiana ena kahana ibounai dekenai ia lao vadaeni.​—Mataio 4:25; 26:31; 27:​24-26; Kara 2:​23, 24, 36; 5:28; 17:6.

15 Roma ena sivarai torea tauna Tacitus, Keristen taudia ia inai henidia tauna, ese unai ia hamomokania. Nero ese Keristen taudia ia dagedage henidia sivaraina be lagani 100 C.E. murinai ia torea, ia gwau: “Christus, iena ladana idia abia tauna, be gavana Pontio Pilato ese ia kota henia bena idia hamasea, Tiberio ena lohia negana lalonai. Unai tomadiho dikana be nega sisina idia koua, bena ia hedinarai lou, ia vara gabuna Iudea lalonai sibona lasi, to hanua badana [Roma] lalonai danu.”12

16. Edena gau Baibel lalonai idia herevalaia be Suetonius danu ese ia herevalaia?

16 Kara 18:2 ai Baibel torea tauna ta ia gwau: “[Roma pavapavana] Klaudio ese Iuda taudia ibounai dekenai taravatu ia henia Roma idia rakatania.” Lagani 100 C.E. murinai Roma sivarai torea tauna Suetonius danu ese unai kara sivaraina ia torea, ia gwau: “Iuda taudia be Chrestus dainai idia helogo-helogo loulou, unai dainai ia [Klaudio] ese ia oda henidia, Roma do idia rakatania.”13 Bema “Chrestus” ia gwauraia tauna be Iesu Keriso, bona bema Roma dekenai idia karaia karadia be hanua haida dekenai idia karaia vadaeni karadia hegeregeredia, unai helogo-helogo be Keriso (ena orea taudia) ese idia havaraia lasi. Iuda taudia ese idia havaraia, Keristen taudia edia haroro gaukarana idia badulaia dainai.

17. Edena revareva, idia lalodiai Justin Martyr ese hereva ia tahua, ese Iesu ena hoa karadia bona ena mase sivaraidia Baibel lalonai be idia hamomokania?

17 Lagani 150 C.E. bamona ai, Justin Martyr ese Iesu ena mase sivaraina inai bamona ia torea: “Pontio Pilato ena Kara amo do umui hamomokania diba, inai gau be idia vara momokani.”14 Iesu ena hoa karadia sivaraina danu ia torea, ia gwau: “Pontio Pilato ena Kara amo do umui diba Ia ese unai kara ia karaia.”15 Momokani, unai “Kara,” gavamani revarevadia unai, be hari idia noho lasi. To Justin Martyr ese unai hereva ia torea neganai idia noho, bona ena buka idia duahia taudia ia hamaorodia, unai revareva amo iena hereva do idia hamomokania be namo.

Akioleji ese Ia Hamomokania

18. Akioleji ese edena bamona ia hahedinaraia Pontio Pilato be guna ia noho?

18 Akioleji taudia ese idia davaria gaudia danu ese Greek Revarevadia idia hamomokania eiava edia anina idia hahedinaraia. Lagani 1961 lalonai Pontio Pilato ena ladana be nadi ta ena revareva dekenai idia davaria, Roma taudia edia ruma gunana ta lalonai, Kaisarea dekenai.16 Unai idia do davaria lasi neganai, unai Roma lohiana ia gwauraia hedinarai goevagoeva gauna tamona be Baibel.

19, 20. Edena taudia Luka ese ia gwauraidia be akioleji ese ia hamomokania idia be guna idia noho?

19 Ena buka lalonai, Luka ia gwau Ioane Bapatiso ia haroro matamaia, “Lusania be Abilene ena lohia” neganai. (Luka 3:1) Haida ese unai hereva idia abia dae lasi, badina be Josephus ese tau ta ladana Lusania ia gwauraia, Abilene ia lohiaia bena lagani 34 B.C.E. lalonai ia mase; unai neganai nega taina daudau ia do noho ela bona Ioane ena vara negana. To akioleji taudia ese revareva nadi ta dekenai idia davaria Abilene dekenai, tau ma ta ladana Lusania ia gwauraia, ia be Abilene ena lohia, Tiberio Kaisara be Roma dekenai ia lohia neganai, Ioane be ena gaukara ia hamatamaia neganai.17 Luka ese ia gwauraia tauna be unai reana.

20 Aposetolo edia Kara bukana ia gwau, Paulo bona Banaba be misinari gaukara Kupro dekenai idia karaia neganai, gavana tauna ladana Seregio Paulo idia davaria. (Kara 13:7) Lagani 1850 bamona ai, akioleji taudia ese nadi ta mai ena revareva idia davaria Kupro dekenai, lagani 55 C.E. lalonai idia torea gauna, ia dekenai hari tau ena ladana ia noho. Akioleji tauna G. Ernest Wright ia gwau: “Baibel bona inai revareva mo sibodia ese unai gavana tauna idia gwauraia, bona Luka ese ena ladana bona ena dagi ia torea maoromaoro.”18

21, 22. Edena tomadiho karadia be Baibel ese ia sivarailaia bona akioleji ese ia hamomokania?

21 Atena dekenai ia noho neganai, Paulo ia gwau boubou patana ta ia itaia, ia latanai revareva inai bamona idia torea, “Ita diba lasi Dirava ena.” (Kara 17:23) Akioleji taudia ese boubou patadia, Roma gado ai ladana lasi diravadia dekenai idia hahelagaia gaudia, idia davaria Roma Basileiana ena kahana idauidau ai. Ma ta be Peregamo dekenai idia davaria, ena revareva be Greek gado ai, Atena dekenai ia noho gauna hegeregerena.

22 Gabeai, Efeso dekenai, siliva gaukaralaia taudia ese Paulo idia koua toho mai edia dagedage ida, badina be edia moni davaria gaukarana be dirava hahinena ladana Diana ena dubu maragidia bona kaivakuku idia karaia. Efeso hanua taudia idia gwau edia hanua ese “Diana badana ena dubu ia naria noho.” (Kara 19:35) Unai hegeregerena, akioleji taudia ese kaivakuku maragidia, Diana ena laulau gaudia, Efeso hanuana gunana ena gabu dekenai idia davaria. Lagani 100 bamona idia lao vadaeni, dubu badana gunana ena gabu dekenai guri idia geia neganai ena kahana haida idia davaria.

Hereva Momokani ena Mamina

23, 24. (a) Dahaka ese Keristen Greek Revarevadia idia hamomokania bada? (b) Baibel torea taudia be edena bamona idia hahedinaraia edia hereva be momokani? Haheitalai gwauraia.

23 Unai dala amo, idaunegai sivaraidia bona akioleji ese Keristen Greek Revarevadia edia sivarai haida idia hamomokania bona edia anina idia hahedinaraia. To unai revareva hamomokania bada gaudia be unai buka sibodia lalodiai idia noho herevadia. Oi duahidia neganai, edia mamina be gori hegeregeredia lasi. Hereva momokani ena mamina be idia lalodiai ia noho.

24 Torea taudia ese haida edia hemarai karadia idia hunia lasi. Petro sivaraina mani oi laloa. Davara ena kopina latanai ia raka toho neganai ia hegeregere lasi. Ma nega ta Iesu ese inai aposetolo mai ladana bada ia gwau henia, ia gwau: “Satani e, lauegu murina kahana oi lao.” (Mataio 14:​28-31; 16:23) Danu, nega ta Petro ia hereva goadagoada, ia gwau taunimanima iboudiai ese Iesu do idia rakatania to ia be lasi; to unai murinai iena gima negana lalonai ia mahuta, bena nega toi ia gwau ia diba lasi Iesu.​—Mataio 26:​31-35, 37-45, 73-75.

25. Aposetolo edia kerere, Baibel torea taudia ese idia herevalaia, be dahaka dahaka?

25 Petro sibona lasi, to aposetolo oredia danu edia kerere idia gwauraia hedinarai; nega ta idia hepapahuahu, idia daika ia herea. (Mataio 18:1; Mareko 9:34; Luka 22:24) Aposetolo rua Iakobo bona Ioane edia sinana ena kara idia gwauraia, ia ese Iesu ia noia, dagi badadia be ena natudia do ia henidia, iena Basileia lalonai. (Mataio 20:​20-23) Banaba bona Paulo edia heai sivaraina danu be ta ese ia torea namonamo.​—Kara 15:​36-39.

26. Iesu ena toreisi lou sivaraina lalonai, edena hereva bema ia momokani lasi do idia torea lasi?

26 Mai anina gauna ma ta be inai: Luka ena buka ia gwau, “Galilea dekena amo Iesu ena murinai idia raka hahinedia” be idia diba guna ia toreisi lou vadaeni. Inai sivarai be idau vaitani, badina be unai nega lalonai tatau ese hahine idia gunalaidia hanaihanai. Momokani, unai sivarai ia gwau, aposetolo idia laloa unai hahine edia hereva “be gori ena mamina bamona.” (Luka 23:55–24:11) Bema Greek Revarevadia lalodiai idia torea sivaraina be momokani lasi, anina be ia be gori sibona. To dahaka dainai ta ese unai bamona gori, ladana bada taudia edia kerere ia hahedinaraia gauna, be ia laloa davari? Bema unai sivarai idia momokani lasi, idia torea lasi.

Iesu​—Taunimanima Korikorina Ta

27. Sivarai torea tauna ta be edena bamona ia hahedinaraia Iesu be guna ia noho?

27 Momo idia laloa Iesu sivaraina Baibel lalonai be gori sibona. To sivarai torea tauna Michael Grant ia gwau: “Namona be Taravatu Matamatana ena sivarai ita tohodia, idaunegai revarevadia idaudia edia sivarai ita tohodia hegeregerena. Unai bamona ita karaia neganai, Iesu sivaraina ita gorea diba lasi, idau bese taudia momo sivaraidia ita gorea diba lasi hegeregerena.”19

28, 29. Evanelia Bukadia haniosi lalodiai Iesu ena kara toana idia herevalaia idau lasi; badina be dahaka unai be mai anina bada?

28 Iesu ena mauri sibona lasi, to ena kara namodia danu Baibel lalonai idia gwauraia, edia mamina be hereva momokani hegeregerena. Taunimanima idau hereana ta sivaraina laloa davari kava bena torea maoromaoro be auka. Bema tau ta be nega ta ia mauri noho lasi, toretore taudia 4 ese ena sivarai bema idia torea, edia hereva idia hamomokani heheni be auka herea. Evanelia Bukadia haniosi lalodiai idia torea sivaraidia edia mamina be tau tamona sivaraina; unai ese ia hahedinaraia Evanelia Bukadia edia hereva be momokani.

29 Michael Grant ena henanadai mai anina bada be inai: “Tau matamatana ta mai hairaina, hahine idauidau, namodia bona dikadia, bogaragidiai ia loaloa mai ena lalo-maoromaoro bona mai ena kara maoromaoro ida tauna, ena sivarai be Evanelia Bukadia iboudiai lalodiai edena bamona idia torea goevagoeva diba?”20 Haere maorona tamona be inai: Unai tau be momokani guna ia noho bona kara ia karaia, Baibel ena sivarai hegeregerena.

Idia Abia Dae Lasi ena Badina

30, 31. Dahaka dainai, ena be Keristen Greek Revarevadia hamomokanilaia gaudia be momo, to haida ese idia abia dae lasi?

30 Badina be dahaka, ena be Keristen Greek Revarevadia hamomokanilaia gaudia be momo, to haida idia gwau edia sivarai be momokani lasi? Dahaka dainai haida ese edia kahana haida idia abia dae to edia kahana haida idia abia dae lasi? Badina be diba momo taudia hari inai nega lalonai idia ura lasi ena sivarai haida do idia abia dae; Iesu ese peroveta herevadia ia hamomokania bona ia halasia, hoa karadia ia karaia bona mase amo ia toreisi lou, sivaraidia be unai.

31 Profesa Ezra P. Gould ia gwau: “Baibel ena sivarai idia abia dae lasi taudia haida idia hereva goada, idia gwau . . . hoa karadia idia vara diba lasi.”21 Ma haida idia gwau Iesu ese gorere taudia haida ia hanamodia reana, to unai be sibodia edia lalona ese idia hagoreredia taudia mo sibodia. Idia momo idia gwau iena hoa karadia idaudia sivaraidia be gori mo, eiava ia karaia momokani karadia sivaraidia be haida ese idia mogea.

32, 33. Iesu ese hutuma be hoa dalanai ia ubudia sivaraina be haida ese edena bamona idia gwauraia, bona badina be dahaka edia hereva be maoro lasi?

32 Haheitalai ta be inai: Nega ta Iesu ese taunimanima 5,000 mai kahana be paraoa 5 bona gwarume rua amo ia ubudia. (Mataio 14:​14-22) Lagani 150 bamona idia lao vadaeni, diba momo tauna Heinrich Paulus ia gwau ia vara momokani gauna be inai: Nega ta Iesu bona ena aposetolo idia gavadia taudia hutuma idia hitolo dainai, Iesu ia laloa kara namona ta be taga taudia do ia haheitalaidia do idia tohotohoa totona. Ia bona ena aposetolo edia aniani be ia ese ia abia bona unai hutuma ia harihari henidia. Bena aniani idia mailaia taudia oredia danu be iena kara hegeregerena edia aniani idia hariharilaia, ela bona iboudiai idia ubudia.22

33 To, bema unai be momokani ia vara, unai sivarai ese ia hahedinaraia haheitalai namona ta be mai ena siahu bada. Dahaka dainai unai bamona sivarai namona mai anina bada be ta ese ia mogea, hoa karana sivaraina ai ia halaoa totona? Momokani, hoa karadia sivaraidia idia gorea taudia idia hegeregere lasi sibodia edia hereva do idia hamomokania. Bona unai hereva iboudiai be lalohadai kererena ta latanai idia haginia; idia laloa hoa karadia idia vara diba lasi. To unai lalohadai ena badina korikorina be lasi, ani?

34. Bema Baibel ena peroveta herevadia bona ena hoa karadia sivaraidia be momokani, inai ese dahaka ia hamomokania?

34 Heberu bona Greek Revarevadia idia tahua maoromaoro taudia idia gwau edia sivarai be sivarai momokanidia, to unai sivarai lalodiai be peroveta herevadia bona hoa karadia sivaraidia. (2 Hanua Pavapavadia 4:​42-44 itaia.) To bema unai peroveta herevadia be momokani, bona bema unai hoa karadia be momokani idia vara, anina be Dirava ese Baibel torea karana ia havaraia, bona Baibel be iena hereva, taunimanima edia lasi. Peroveta herevadia be karoa gabena ta lalonai do ita herevalaia, to mani inai henanadai ita laloa guna: Hari inai negai ita ese unai idaunegai idia vara hoa karadia sivaraidia ita abia dae be maoro, eiava?

[Blurb on page 66]

Bema hahine ese Iesu ena toreisi lou idia diba guna sivaraina be momokani lasi, dahaka dainai Baibel lalonai idia torea?

[Box on page 56]

Edia Lalohadai be Hegeregere Lasi

Raymond E. Brown ese Ioane ena Evanelia Bukana ia gwauraia neganai, Baibel idia hamomokania lasi taudia edia daradara ia gwauraia hedinarai, ia gwau: “Lagani 1900 C.E. bamona ai, diba momo taudia ese hari buka idia hamomokania lasi. Idia gwau, reana lagani 150 C.E. murinai, Greek taudia edia hahediba herevadia ia badinaia tauna ta ese hari buka ia torea, unai dainai ia be anina lasi bona Iesu Nasaret tauna ena gabu ia sivarailaia momokani lasi . . .

“Unai bamona lalohadai iboudiai be akioleji amo idia davaria gaudia bona revareva gunadia amo idia hakoikoia vadaeni. Ena be guna taunimanima momo ese Ioane ena buka unai bamona idia laloa, to unai idia davaria gaudia dainai unai lalohadai ai dadaraia mai emai lalo-parara ida, badina be ai diba idia be mai edia badina korikori lasi. . . .

“Hari haida idia gwau ta ese unai buka ia torea lagani 100 C.E. bamona ai. . . . Diba momo taudia haida be sibodia edia lalona idia hagoadaia, idia gwau reana Ioane Sebedeo ese unai Evanelia Bukana ia torea”!3

Dahaka dainai, ena be idaunega amo idia gwau unai buka be Ioane ese ia torea, to hari inai negai haida ese unai hereva idia abia dae diba lasi? Badina be sibodia edia lalohadai ia hamomokania lasi dainai.

[Box on page 70]

Baibel Hadikaia Karana Ma Ta

Timothy P. Weber ia gwau: “Baibel stadilaia taudia edia hereva dainai, taunimanima momo idia laloa idia be hegeregere lasi [Baibel ena] hereva ta do idia diba namonamo. . . . A. T. Pierson ese ivanjelikel taudia momo edia lalo-hekwarahi inai bamona ia gwauraia: ‘Roman Katolik Dubu Oreana hegeregerena, idia laloa diba momo taudia sibodia ese Baibel ena anina idia gwauraia diba; unai dala amo Baibel be taunimanima edia amo idia abia oho.’ ”23 Inai ese ia hahedinaraia, Baibel ena kerere davaria totona idia stadilaia taudia edia kara be Baibel hadikaia karana ma ta.

[Picture on page 62]

Peregamo dekenai, revareva be inai tomadiho gauna latanai inai bamona idia torea, “Ita diba lasi diravadia edia”

[Picture on page 63]

Diana ena dubu badana mai hairaina, Efeso taudia idia heagilaia gauna, be guna ia noho gabuna be inai

[Picture on page 64]

Baibel ese Petro ena kerere ia hunia lasi; ia gwau nega toi ia gwau ia diba lasi Iesu

[Picture on page 67]

Baibel ese Paulo bona Banaba edia heai ia gwauraia hedinarai

[Picture on page 68]

Evanelia Bukadia haniosi lalodiai idia torea sivaraidia edia mamina be tau korikorina tamona sivaraina hegeregerena

[Picture on page 69]

Baibel ena hereva idia gorea taudia momo idia laloa hoa karadia idia vara diba lasi

    Hiri Motu Pablikeisen (1987-2025)
    Log aut
    Login
    • Hiri Motu
    • Ta dekenai siaia
    • Preferens
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Gaukaralaia Taravatudia
    • Privacy Policy
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Login
    Ta dekenai siaia