Iuda Taudia
Anina: Hari inai negai anina be Heberu bese taudia bona Iuda tomadiho dalana idia abia dae taudia ma haida danu. Baibel ese danu ia hahedinaraia Keristen taudia idia noho, lauma dalanai idia be Iuda taudia bona “Dirava ena Israel.”
Hari inai negai Iuda besena lalonai tauanina ai idia vara taudia be Dirava ena abia hidi besena, a?
Iuda taudia momo edia lalohadai be unai. Edia buka ladana Encyclopaedia Judaica (Jerusalem, 1971, Vol. 5, col. 498) be ia gwau: “ABIA HIDI BESENA, Israel bese taudia be inai bamona idia gwauraidia; inai amo idia hahedinaraia idia laloa Israel besena be mai ena dagi hereadaena bona idau hereana Dirava vairanai. Idaunega amo ema bona hari, inai be Iuda taudia edia lalohadai badana.”—Deuteronomi 7:6-8; Esodo 19:5 itaia.
Kerisendom taudia momo edia lalohadai be unai bamona. Atlanta ena niuspepa ta ladana Journal and Constitution (January 22, 1983, p. 5-B) be ia gwau: “Ena be lagani handred momo lalodiai dubu oreadia idia gwau Dirava ese ‘ena bese Israel ia negea vadaeni’ bona ena gabu ai ‘Israel matamatana’ ia haginia vadaeni, to [Paul M. Van Buren, tomadiho hadibalaia tauna Temple Iunivesiti dekenai, Philadelphia lalonai] ia gwau, tomadiho oreadia be hari idia hamomokania ‘Dirava be Iuda taudia ida idia karaia gwauhamatana be noho hanaihanai gauna. Protestant taudia bona Katolik taudia danu ese edia lalohadai inai bamona idia haidaua.’ ” Niuspepa ma ta ladana The New York Times (February 6, 1983, p. 42) be ia gwau: “Timothy Smith, tomadiho hadibalaia tauna ta Johns Hopkins Iunivesiti dekenai bona Wesleyan ivanjelikal tauna ta, be ia gwau, ‘Ivanjelikal taudia haida ese Israel idia laloa bada, bona idia laloa Israel ia karaia karadia iboudiai do idia durua be namo, badina be Dirava ese Israel ia durua.’ ” Kerisendom taudia haida idia laloa Israel besena korikori taudia iboudiai do idia helalo-kerehai bona hahemauri do idia abia. Idia ma haida idia laloa nega ibounai gau ta ese Dirava bona Israel ia hapararadia diba lasi, unai dainai idia laloa Dirava ese idau bese taudia mo sibodia Keriso ena amo ia hamauridia.
Mani inai oi laloa: Israel taudia ese Babulono idia rakatania murinai, Dirava ese edia tano dekenai ia hanohodia lou neganai, ia haganidia tomadiho momokani be unuseniai do idia haginia lou. Idia karaia gaukaradia ginigunadia ta be, Iehova ena dubu idia haginia lou Ierusalem dekenai. To, Roma taudia ese Ierusalem lagani 70 C.E. lalonai idia hadikaia ore negana amo ema bona hari, Iuda taudia ese Iehova ena dubu idia haginia lou lasi, to ena gabu dekenai Muslim taudia edia dubu ta ia noho. Iuda taudia idia gwau idia be Mose ena Taravatu henunai; vadaeni, bema hari inai negai idia be Dirava ena abia hidi besena Ierusalem dekenai idia noho, dahaka dainai iena dubu idia haginia lou lasi?
Mat. 21:42, 43: “[Iesu ese dubu biagudia bona hanua taudia badadia ia hereva henidia,] ia gwau, ‘Inai Buka Helaga ena revareva umui duahia lasi, a? “Ruma haginia taudia ese idia ura henia lasi nadi be, ruma ena kona nadi ia halaoa vadaeni. Inai be Lohiabada ena kara, ita itaia, ita hoa.” Unai dainai umui lau hamaoroa, Dirava ena Basileia be umui dekena amo do ia abia siri, bona ena huahua do ia havaraia besena dekenai do ia henia.’ ”
Mat. 23:37, 38: “Ierusalema e! Ierusalema e! Peroveta taudia oi alaia mase, bona oi dekenai Dirava ese ia siaia taudia be nadi dekenai oi hodoa. Nega momo lau ura oiemu natuna lau haboua, kokoroku hahine ese ena natuna ena hanina dekenai ia koua bamona, to oi ura lasi! Inai, umui emui ruma be do ia noho kava anina lasi.”
Dirava be Abraham dekenai ia karaia gwauhamatana dainai Iuda taudia be Dirava ena abia hidi besena hanaihanai, a?
Gal. 3:27-29: “Bapatiso umui abia dainai umui be Keriso danu umui hakapua vadaeni. Bona unai dainai Keriso ena mauri be dabua bamona umui kwatua noho. Unai dainai umui ta be idau lasi. Iuda taudia bona Iuda lasi taudia, idia guia hesiai taudia bona ura kwalimu taudia, tatau bona hahine, umui ibounai be tamona sibona. Keriso Iesu danu umui hakapua dainai umui ibounai be tamona. Bema umui be Keriso ena taudia neganai umui be Aberahamo ena natuna, bona Dirava ena gwauhamata gauna do umui davaria.” (Anina be, Dirava ese haida na Abraham ena natuna ia gwauraidia lasi, Abraham ena bese lalonai tauanina ai idia vara dainai.)
Iuda taudia iboudiai do idia helalo-kerehai, Iesu do idia abidadama henia, bona mauri hanaihanai do idia abia, eiava?
Roma 11:25, 26: “Lauegu varavara taudia e, lau ura be inai hunia herevana do umui diba, umui sibona emui aonega do umui hekokorokulaia garina. Gauna be inai: Israela taudia edia abidadama lasi be nega ibounai do ia noho lasi. To edia abidadama lasi do ia noho ela bona Iuda lasi taudia dekena amo Dirava ese ia abidia hidi taudia be iena Basileia dekenai do idia vareai. Bona Dirava ese inai bamona dala dekenai [Greek gado, houʹtos] Israela ibounai do ia hamauria.” (Mani inai oi laloa, “Israela ibounai do ia hamauria,” Iuda taudia iboudiai do idia helalo-kerehai dainai lasi, to idau bese taudia do idia “vareai” dainai. Gado hahanaia taudia haida ese Roma 11 siri 26 inai bamona idia torea: “Inai murinai Dirava ese Israel ibounai do ia hamauria.” To buka ta ladana A Manual Greek Lexicon of the New Testament [Edinburgh, 1937, G. Abbott-Smith, p. 329] ia gwau houʹtos ena anina be “inai dala amo.”)
Roma 11:25, 26 dekenai ia torea herevana ena anina ita diba maoromaoro totona, Roma bukana lalonai ia torea herevadia ma haida edia anina danu ita laloa be namo. Unai hereva be inai: “Bema tau ta ia gwau ia be Iuda tauna, kopina utua kara ia karaia sibona dainai, ia be Iuda momokani lasi, bona iena kopina utua be tauanina gauna sibona. To tau ta be Iuda tauna korikori bema iena lalona be ia hegeregere. Iena kopina utua kara korikori danu be iena lalona dekenai ia vara gauna, kopina gauna sibona lasi. Inai be taunimanima idia torea taravatuna badinaia gauna lasi. Lasi, inai be Dirava ena Lauma ese ia karaia gauna.” (Roma 2:28, 29) “Dirava ia abia hidi taudia be Israela taudia sibona lasi, to taunimanima ma haida danu.”—Roma 9:6.
Iuda taudia ese hahemauri do idia abia dalana tamona be Iesu Keriso do idia abidadama henia, a?
Isaia 53:1-12 ia gwau Mesia do ia mase ‘hutuma edia kara dika do ia huaia bona kerere taudia dainai do ia noinoi’ totona. Daniel 9:24-27 ese ia hahedinaraia Mesia ese ena mai bona ena mase amo ‘kara dika haorea bona kerere gwauatao’ dalana do ia kehoa. Unai siri, Isaia bona Daniel ese idia torea, ese idia hahedinaraia, Iuda taudia dainai unai bamona do ia noinoi be namo badina be idia be mai edia kara dika. Vadaeni, Mesia idia dadaraia dainai, ia siaia Diravana ese ia lalo-namo henidia diba lasi, ani?
Kara 4:11, 12: “[Lauma helaga ese aposetolo Petro ia hasiahua dainai ia ese Iuda lohia taudia bona Ierusalem ena tau badadia ia hereva henidia, ia gwau:] ‘Inai nadi, umui ruma haginia taudia ese umui ura henia lasi, to hari ia be ruma ena kona nadi badana momokani ia gini noho.’ Hahemauri be ia sibona ese ia henia diba. Badina be tanobada ibounai lalonai ladana idauna ta Dirava ese ia henia lasi, ita do ia hamauria totona.” (Ena be Israel besena be Dirava ese ia lalo-namo henia lasi guna ia lalo-namo henia hegeregerena, to dala ia kehoa Iuda taudia ta ta edia, bese idauidau taudia edia hegeregerena, Iesu Mesia ena amo hahemauri do idia abia totona.)
Hari inai negai Israel lalonai idia vara gaudia ese Baibel ena peroveta herevadia idia hamomokania, a?
Esek. 37:21, 22: “Ḡaubada Iehova na ini e gwau tomamu: A itaia, lau ese Israel taudia na bogaragidiai vada ela besedia edia amo ma baina abidia, kaha iboudiai amo baina haboudia, edia tano korikori lalonai baina hakaudia vareai. Bena bese tamona ai baina halaodia una tano ai, Israel ororodia ai; pavapava tamona ese iboudiai baine pavapavadia.” (Hari inai negai King David ena iduhu tauna ta ese Israel besena ia pavapavadia lasi. Edia palamen taudia ese idia lohiadia.)
Isa. 2:2-4: “Dina gabedia ai ina na baine vara: Iehova ena dubu ororona na atai-herea ororona ai baine hahelao, bona baine heabi isi ororo maraḡidia daediai. Bese iboudiai ese bae aru henia, taunimanima loḡora baema, baeto: Aoma, Iehova ena ororo baita dara dae henia, Iakob ena Dirava ena dubu ai; ia ese ena kara baine hadibalaida, ena dala ai baita raka helaoreana. . . . Bena idia ese edia dare bae hododia, ruarua auridia ai bae halaodia, bona edia io bae hododia, kwama-kwama kaiadia ai bae halaodia; bese ta ese dare basine veri lasi, bese ta ihadikana totona, bona tuari daladia basie hahedibalai lou.” (Hari inai negai, Ierusalem lalonai, Iehova ena dubu be guna ia noho gabunai “Iakob ena Dirava ena dubu” ia noho lasi, to Muslim taudia edia dubu ta sibona be unuseniai. Bona Israel besena bona ia kahirakahira dekenai idia noho besedia ese ‘edia dare idia hododia lasi, ruarua auridia ai idia halaodia lasi.’ Tuari totona idia hegaegae hanaihanai, edia inai taudia ese do idia hamasedia ore garina.)
Isa. 35:1, 2: “Tano ḡaḡaena bona tano kaukauna bae moale; tano ḡaḡaena baine moale, bona baine burea; vahuvahu na heto baine burea momo; baine moale hisi dae mai ane iabina ida. Lebanon hairaina bae henia, Karamele bona Saron herea-daedia danu. Idia ese Iehova hairaina bae itaia, eda Dirava herea-daena bae itaia.” (Israel lalonai, hoa daladia amo au momo idia hatubudia uda havaraia totona bona tano kaukauna idia hapariparia. To edia gunalaia taudia ese Dirava idia hanamoa lasi, unai hoa karadia idia kwalimulaia dainai. Edia premia gunana ta, David Ben-Gurion, ia gwau: “Israel taudia ese edia lalona idia ha-aukaia . . . tano gagaena do idia biagua, bona saiens ena siahu amo bona edia lalo-goada amo do idia hanamoa, bona edia tano be demokratik gavamani dalana goadalaia gabuna ai do idia halaoa.”)
Sek. 8:23: “Unu dinadia ai tatau gwauta, gado idau-idau iboudiai besedia amo, ese Iuda tauna ta ena dabua bae dogoa tao, baeto, Mani oi ida aitala, badina be ai na vada a kamonai, Dirava na dekedekemu ai.” (Edena Dirava ia gwauraia? Heberu gado ai iena ladana [יהוה, anina be Iehova] be nega 130 bamona ia hedinarai Sekaria ena buka lalonai. Hari inai nega lalonai bema ta ese unai ladana ia hatoa neganai, taunimanima idia laloa ia be Iuda tauna ta, a? Lasi; badina be lagani handred momo lalodiai Iuda taudia momo be sibodia edia lalohadai kererena hegeregerena Dirava ena ladana korikori idia hatoa lasi, ena helaga do idia hadikaia garina. Tomadiho oreadia idauidau ese Israel besena idia laloa momo ese inai peroveta herevana ia hamomokania lasi.)
Vadaeni, hari inai negai Israel lalonai idia vara gaudia be edena bamona ita laloa be namo? Baibel ena peroveta herevadia hegeregeredia unai gau be tanobada hegegemadai idia vara noho. Unai gau haida be inai: tuari, taravatu utua karadia, Dirava lalokau henia karana ia maragi ia lao, bona taunimamina ese moni idia ura henia bada.—Mat. 24:7, 12; 2 Tim. 3:1-5.
Peroveta herevadia, Israel haginia lou herevadia, be daidia dekenai idia momokani, hari inai nega lalonai?
Gal. 6:15, 16, BH: “Peritome bona asi peritome na asi anidia; a vara matamata hari. Ini e raka tomamu taudia latadiai bona Dirava ena Israel latanai maino bona hebogahisi bae mia.” (Unai hegeregerena, taunimanima idia gwauraidia lasi “Dirava ena Israel,” idia ese kopina utua taravatuna, Dirava ese Abraham ia henia taravatuna, idia badinaia dainai. To Paulo be Galatia 3:26-29 dekenai ia hereva hegeregerena, Keriso ena orea taudia, Dirava ena natuna, iena lauma amo ia havaradia taudia unai, be “Aberahamo ena natuna.”)
Ier. 31:31-34: “Iehova na e tomu: A itaia, negana vada e maimu lau ese taravatu matamatana na Israel iduhuna bona Iuda iduhuna enai baina kara . . . Una murinai asi tauna ta ese dekena tauna eiava tadikakana baine hadibaia, baineto ‘Iehova na ba dibaia’; badina be iboudiai ese bae dibagu, maraḡina amo ela bona badana (Iehova na e herevamu).” (Unai taravatu o gwauhamata matamatana be Israel besena dekenai ia karaia lasi, to mai edia kamonai ida Iesu idia badinaia taudia dekenai, guba maurina ia henidia gwauraia taudia unai. Iesu ese ena mase laloa karana ia hamatamaia neganai, uaina kapusi ta ia henidia bona ia hamaorodia, ia gwau: “Inai kapusi be Dirava ena maino karaia dala matamatana, lauegu rarana dekena amo.” [1 Kor. 11:25])
Apok. 7:4: “Vadaeni lau kamonai, Dirava ena maka idia abia taudia edia momo be 144,000. Idia be Israela bese taudia, edia iduhu 12 dekena amo.” (To siri gabedia lalodiai, “Levi ena iduhu” bona “Iosepa ena iduhu” ia gwauraidia. Unai iduhu ruaosi be Israel besena korikori ena iduhu 12 edia lisi ai idia torea lasi. Ena be ia gwau “Dirava ena maka idia abia taudia . . . be Israel bese taudia edia iduhu 12 dekena amo,” to Dan bona Efraim edia iduhu ia gwauraidia lasi. [Numera 1:4-16 itaia.] Badina be Dirava ena lauma Israelana ia herevalaia unai; Apokalupo 14:1-3 ese ia hahedinaraia unai bese taudia be Keriso ida do idia lohia hebou, iena guba Basileiana lalonai.)
Heb. 12:22: “Umui be Siona ororo kahirakahira umui ginidae vadaeni. Inai be Dirava ena hanua badana, mauri gabuna. Inai gabu ena ladana be Ierusalema, guba dekenai. Inai gabu lalonai aneru daha daha momo idia noho hebou.” (Unai dainai Keristen korikori taudia idia laloa Dirava ena gwauhamata edia anina be tanobada Ierusalemana dekenai do idia vara lasi, to guba Ierusalemana dekenai do idia vara.)