Karoa 2
Dirava Dibaia Dalana Ia Hahedinaraia Bukana
1, 2. Dahaka dainai Dirava ese ita ia hakaua be namo?
ISEDA lalokau Diravana ese taunimanima hadibadia bona hakaudia totona buka ta ia henidia be maoro. Unai heduru idia abia be namo, ani?
2 Lagani 2,500 mai kahana idia lao vadaeni, peroveta bona sivarai torea tauna ta ia gwau: “Taunimanima edia mauri dalana, be idia sibona ese idia naria lasi.” (Ieremia 10:23) Hari inai negai, ia hedinarai goevagoeva unai hereva be momokani. Sivarai torea tauna William H. McNeill be ia gwau: “Taunimanima ese tanobada idia noholaia negana ibounai lalonai, hekwakwanai bona heiriheiri be idia vara loulou ema bona hari.”
3, 4. (a) Baibel stadilaia karana be edena bamona ita laloa be namo? (b) Baibel be edena bamona do ita tahua matamaia?
3 Aonega sisibana ita abia be namo; unai sisiba ibounai be Baibel lalonai. To, taunimanima momo be nega ginigunana Baibel idia kehoa neganai, idia daradara, badina be ia be buka badana, bona ena hereva haida lalo-pararalaia be auka. To bema pepa ta, emu ahuna badana do oi abia dalana ia gwauraia pepana, be oi idia henia, do oi duahia namonamo, ani? Bema unai pepa ena hereva haida edia anina davaria be auka, unai hereva ia diba momo tauna ta ena heduru do oi abia. Vadaeni, Baibel be unai bamona do oi stadilaia be namo. (Kara 17:11) Unai stadi karana amo do oi abia diba gauna ese kohu ia hereaia. Karoa gunana ena hereva hegeregerena, bema ta ese Dirava ia dibaia, unai diba amo mauri hanaihanai do ia davaria diba.
4 Vadaeni, Dirava dibaia dalana ia hahedinaraia bukana ena anina mani ita tahua sisina guna. Bena diba taudia momo edia lalohadai ena badina do ai herevalaia; idia abia dae ia be Dirava ese ena lauma amo ia havaraia Herevana.
BAIBEL ENA ANINA
5. (a) Dahaka be Heberu Revarevadia lalonai? (b) Dahaka be Greek Revarevadia lalonai?
5 Buka 66 be Baibel ena kahana rua lalodiai; momo ese kahana ta ena ladana idia hatoa Taravatu Gunana, bona ta idia hatoa Taravatu Matamatana. Unai buka 39 be Heberu gado ai idia torea, bona buka 27 be Greek gado ai idia torea. Heberu Revarevadia, Genese ela bona Malaki, lalodiai, Dirava be gau iboudiai ia karaia sivaraina bona tanobada taudia edia lagani ginigunadia 3,500 negana sivaraina danu idia torea. Dirava ese Israela taudia dekenai ia karaia karadia, edia bese be lagani 1513 B.C.E. ai ia vara negana amo ela bona lagani 500 B.C.E.a murinai ia karaia karadia, edia sivarai ita davaria unai buka lalodiai. Greek Revarevadia, Mataio ela bona Apokalupo, ese Iesu bona ena hahediba taudia edia hahediba herevadia bona edia kara, lagani 100 C.E. vairanai idia karaia karadia, idia herevalaia.
6. Dahaka dainai Baibel ibounai ita stadilaia be namo?
6 Haida idia gwau “Taravatu Gunana” be Iuda taudia edia bona “Taravatu Matamatana” be Keristani taudia edia. To 2 Timoteo 3:16 ia gwau: “Buka Helaga ena hereva ibounai be Dirava ena Lauma ese ia havaraia. Bona inai hereva be mai ena siahu.” Unai dainai Baibel ibounai do ita tahua be maoro. Momokani, iena kahana ruaosi be idia hamomokania heheni bona sinado tamona idia hahedinaraia.
7. Baibel ena sinado badana be dahaka?
7 Reana lagani haida lalonai, oi be dubu lalonai Baibel ena hereva haida oi kamonai loulou vadaeni. Eiava reana ena hereva haida oi duahia vadaeni. Oi diba Baibel ibounai, Genese amo ela bona Apokalupo, be mai ena sinado badana tamona, a? Unai sinado be dahaka? Gauna be inai: Dirava ese do ia hamomokania taunimanima ia lohiadia be maoro, bona ena lalokau palanina ena anina be ena Basileia amo do ia havaraia. Do ia havaraia dalana be gabeai do ita itaia.
8. Baibel ese Dirava be edena bamona ia gwauraia?
8 Dirava ena palani sibona lasi, to ena lalona danu be Baibel ese ia gwauraia hedinarai. Ita ia hadibaia Dirava ena lalona ia hisihisi diba bona ita abia hidi daladia be ia ese ia laloa. (Salamo 78:40, 41; Aonega Herevadia 27:11; Esekiela 33:11) Salamo 103:8-14 ia gwau, Dirava be “mai ena bogahisihisi, bona mai ena hariharibada. Ia ese iena badu ia hakerua noho. Iena lalokau bona bogahisihisi be bada herea.” Ita ia kara henia mai ena hebogahisi ida, badina be ‘ia diba ita be kahu amo ia karaia’ bona mase neganai kahu ita lou henia. (Genese 2:7; 3:19) Iena kara be namo herea! Oi ura ia do oi tomadiho henia, ani?
9. Baibel ese Dirava ia ura henidia karadia be edena bamona ia hahedinaraia goevagoeva, bona unai diba amo namo be edena bamona do ita abia?
9 Baibel ese Dirava ia ura henidia karadia ia gwauraia hedinarai goevagoeva. Idia haida be taravatu bamona ia gwauraidia, to idia momo be hakaua herevadia, sivarai idauidau lalodiai idia hedinarai. Dirava ena oda hegeregerena, idaunegai Israela besena dekenai idia vara gaudia haida edia sivarai idia torea, ita idia hadibaia totona. Unai sivarai ese Dirava ena ura idia karaia taudia edia kara edia anina idia hahedinaraia, bona sibodia edia ura dalana idia rakalaia taudia edia kara edia anina dikana danu. (1 King Taudia 5:4; 11:4-6; 2 Sivarai 15:8-15) Unai sivarai momokanidia do ita duahia neganai, iseda lalona do idia ania. Unai sivarai lalodiai idia vara karadia be iseda lalona edia matana amo bema ita itaia toho, unai kara namo taudia edia haheitalai amo namo do ita abia, bona unai kara kerere taudia idia idoaia gaudia amo do ita raka siri. To, inai henanadai badana ena haere do ita davaria guna be namo: Edena bamona ita diba momokani Baibel ena hereva be Dirava ese ena lauma amo ia havaraia?
BAIBEL OI ABIDADAMA HENIA DIBA, A?
10. (a) Hari, dahaka dainai haida idia laloa Baibel be anina lasi? (b) Timoteo Iharuana 3:16, 17 ese Baibel be edena bamona ia gwauraia?
10 Reana oi itaia vadaeni, lagani momo lasi murinai, sisiba bukadia momo edia sisiba be anina lasi. To Baibel be edena bamona? Ia be idaunegai gauna; ta ese ena hereva ginigabedia ia torea negana amo ema bona hari, kahirakahira lagani 2,000 bamona idia ore. Unai dainai haida idia gwau hari inai negai ia be anina lasi. To, Baibel be Dirava ese ia havaraia dainai, ena be gunaguna idia torea to ena sisiba be mai anina ema bona hari. Hari inai negai danu, ena hereva be do “mai ena siahu, Dirava ena hereva momokani ita dekenai do ia hadibaia. Ia be mai ena siahu danu iseda kara dika do ia hedinaraia, iseda kerere do ia hamaoromaoroa, bona mauri dala maoromaorona ita dekenai do ia hadibaia. Unai hereva momokani dainai, Dirava ena tau ena goada be hegeregere momokani, vadaeni kara namodia ibounai do ia karaia diba, mai kwalimu danu.”—2 Timoteo 3:16, 17.
11-13. Dahaka dainai ita gwau diba Baibel be mai anina hari inai negai?
11 Baibel ena hakaua herevadia ita tahua namonamo neganai, ita davaria idia be do mai anina bada, guna idia toredia neganai hegeregerena. Idia hahedinaraia ia havaradia Diravana ese taunimanima edia lalohadai bona edia mauri daladia ia lalo-pararalaia, bona unai be mai anina uru iboudiai lalodiai. Iesu ena haroro herevadia Mataio karoa 5 ela bona 7 lalodiai ese unai idia hahedinaraia goevagoeva. India ena gunalaia tauna gunana ta, Mohandas K. Gandhi, ese unai hereva ia laloa bada dainai, ia ese Britain ena gavamani tauna ta ia hamaoroa, ia gwau: “Emu bese bona lauegu bese ese Keriso ena hahediba herevadia, ororo dekenai ia harorolaia herevadia, do ita badinaia mai eda lalo-tamona ida neganai, ita ese iseda bese edia hekwakwanai bona tanobada ibounai ena danu do ita haorea.”
12 Taunimanima ese Iesu ena hereva idia laloa bada be hoa gauna lasi! Ororo dekenai ia haroro neganai, ia ese moale momokani davaria dalana bona hepapahuahu hadokodia dalana ia hahedinaraia ita dekenai. Guriguri dalana danu ia gwauraia. Tauanina durua gaudia laloa maoromaoro dalana ia gwauraia, bona taunimanima kara henidia dalana hereadaena danu. Ia ese danu tomadiho koikoilaia taudia edia kerere davaria dalana bona nega vairai noho namona abia dalana ia herevalaia.
13 Iesu ese ororo ai ia harorolaia herevana lalonai bona Baibel ena rau oredia lalodiai, iseda noho do ita hanamoa dalana ia hedinarai goevagoeva. Ena sisiba be namo herea dainai, tisa ta ia gwau: “Ena be lau be haisikuli ena sisiba tauna ta mai egu iunivesiti setifiket idauidau, bona lalohadai maoromaoro daladia gwauraia bukadia momo lau duahia vadaeni, to lau davaria Baibel ena sisiba, headava kwalimulaia daladia, memero kekeni edia kerere koudia daladia, bona hetura daladia dekenai, ese iunivesiti dekenai lau duahia o lau stadilaia herevadia iboudiai ia hereaia momokani.” Baibel be mai anina hari inai negai, bona ita abidadama henia diba.
MAOROMAORO BONA MOMOKANI
14. Dahaka ese ia hahedinaraia Baibel be saiens dalanai ia maoro?
14 Ena be Baibel be saiens bukana ta lasi, to saiens dalanai ia maoro. Gunaguna, taunimanima momo idia laloa tanobada be palakapalaka neganai, peroveta tauna Isaia ese ia gwauraia tanobada “kuboruna” (Heberu gado, chugh, anina be “bolo” bamona). (Isaia 40:22, NW) Isaia ena nega murinai, tanobada kuboruna lalohadaina be momo ese idia do abia dae lasi, ela bona lagani tausen haida idia ore. Inai danu, lagani 3,000 idia lao vadaeni ta be Iobu 26:7 dekenai ia gwau, Dirava ese “tanobada . . . ia karaia, gau lasi gabuna ena latanai.” Baibel ia diba momo tauna ta ia gwau: “Guba stadilaia karana amo idia hahedinaraia tanobada be guba padanai ia hure, gau ta latanai lasi. Dirava ese ena lauma amo Buka Helaga ia havaraia herevana idia abia dae lasi taudia ese Iobu be unai ia diba dalana idia gwauraia be auka.”
15. Baibel lalonai sivarai idia torea dalana ese iseda abidadama ia dekenai be edena bamona ia hagoadaia?
15 Baibel lalonai sivarai idia toredia dalana danu ese iseda abidadama inai idaunegai bukana dekenai ia hagoadaia. Idia be gori hegeregeredia lasi; taunimanima korikoridia bona nega korikoridia idia sivarailaia. (1 King Taudia 14:25; Isaia 36:1; Luka 3:1, 2) Idaunegai sivarai torea taudia momo ese edia king edia kwalimu sivaraidia idia habadaia, bona edia lusi bona edia kerere idia hunia, to Baibel torea taudia be idia hereva momokani—sibodia edia kerere badadia danu idia gwauraia mai edia momokani ida.—Numera 20:7-13; 2 Samuela 12:7-14; 24:10.
PEROVETA HEREVADIA BUKANA
16. Dahaka ese ia hamomokania vaitani Dirava ese Baibel ia havaraia?
16 Peroveta herevadia edia anina idia vara ese ia hahedinaraia goevagoeva Dirava ese Baibel ia havaraia. Baibel ena peroveta herevadia momo edia kahana ta ta iboudiai edia anina be idia vara vadaeni. Momokani, taunimanima ese unai idia havaraia diba lasi. Vadaeni, dahaka ese? Baibel ia gwau: “Peroveta hereva gunadia be tau ta ese sibona ena ura dekenai ia gwauraia lasi. . . . To Lauma Helaga [Dirava ena gaukara siahuna] ese helaga taudia ia hasiahua momokani dainai, idia ese Dirava ena hereva idia gwauraia.” (2 Petero 1:21) Haheitalai haida mani oi laloa.
17. Dahaka hereva amo Babulonia ena moru idia perovetalaia, bona edia anina be edena bamona idia vara?
17 Babulonia ena moru. Isaia bona Ieremia ruaosi idia gwau Mede bona Parasa taudia ese Babulonia do idia hadarerea. Hoa gauna be inai: Lagani 200 bamona idia do noho ela bona Babulonia idia hadarerea neganai, Isaia ese unai hereva ia torea! Idia perovetalaia bena idia vara momokani gaudia haida be inai: Euperate Sinavaina hakaukaua totona, ena ranu idia ha-arua siri gohu ta lalonai (Isaia 44:27; Ieremia 50:38); sinavai dekenai Babulonia ena geiti idia gimadia lasi (Isaia 45:1); bona king ta ladana Kurese ese ia hadarerea.—Isaia 44:28.
18. “Helene ena king” ena toreisi bona ena moru ese Baibel ena peroveta herevadia be edena bamona idia hamomokania?
18 “Helene ena king” ena toreisi bona ena moru. Mata hanai ta lalonai, Daniela ese nanigosi tau ta ia itaia, mamoe tau ta ia heatu henia, ena doana ruaosi ia hakwaidua. Bena nanigosi ena doana badana ia kwaidu, bona ena gabunai doa hani idia tubu. (Daniela 8:1-8) Aneru ta ese Daniela ia hadibaia, ia gwau: “Unai mamoe tau oi itaia mai ena doana rua be Mede bona Parasa basileia edia toana. Unai nanigosi tau be Helene basileia ena toana, bona unai doa badana iena matana rua huanai ia noho gauna be Helene ena king ginigunana ena toana. Unai doa 4, doa ginigunana, makohia gauna dekena amo idia tubu daekau gaudia be bese 4 edia toana, unai Helene basileia dekena amo do idia tubu daekau, to do idia goada lasi unai doa ginigunana bamona.” (Daniela 8:20-22) Inai peroveta herevana hegeregerena, lagani 200 bamona murinai, “Helene ena king,” Alesana Badana, ese Mede bona Parasa Basileiana mai ena doana rua ia hadarerea. Lagani 323 B.C.E. ai ia mase, bena unai murinai ena tuari biagudia hani be ena gabunai idia lohia. To, unai basileia haniosi ta ia goada lasi, Alesana ena basileia badana bamona.
19. Dahaka peroveta herevadia be Iesu Keriso dekenai idia momokani?
19 Iesu Keriso ena mauri. Heberu Revarevadia lalodiai be peroveta herevadia momo herea, edia anina be Iesu ena vara, ena gaukara, ena mase, bona ena toreisi lou lalodiai idia vara. Lagani 700 bamona gunanai, Mika ia gwau Mesia, Keriso unai, be Betelehema ai do ia vara. (Mika 5:2; Luka 2:4-7) Mika ena negai ia noho tauna, Isaia, ia gwau Mesia do idia botaia bona do idia kanudia. (Isaia 50:6; Mataio 26:67) Lagani 500 gunanai, Sekaraia ia peroveta, ia gwau ta ese siliva moni 30 abia totona Mesia do ia samania. (Sekaraia 11:12; Mataio 26:15) Lagani 1,000 bamona gunanai, Davida ese Iesu do idia hamasea neganai do idia vara gaudia be ia gwauraia. (Salamo 22:7, 8, 18; Mataio 27:35, 39-43) Bona lagani 500 gunanai, Daniela ena peroveta herevana ese Mesia do ia hedinarai negana bona ena gaukara negana ena daudau ia hahedinaraia, bona ena mase negana danu. (Daniela 9:24-27) Iesu Keriso lalonai idia momokani peroveta herevadia haida mo be unai. Ena sivarai ma haida do oi duahia neganai, namo do oi davaria.
20. Baibel ena peroveta herevadia ta ia moru lasi dainai, dahaka ita diba momokani?
20 Baibel ena peroveta herevadia ma momo, nega daudau gaudia, edia anina be idia vara vadaeni. To, reana oi henanadai, oi gwau, ‘Unai ena anina lau dekenai be dahaka?’ Mani oi laloa, bema lagani momo lalodiai ta ese hereva momokani oi dekenai ia gwauraia, bena nega ta gau matamatana ta ia gwauraia, do oi daradaralaia, a? Lasi! Baibel lalonai Dirava ese hereva momokani ia gwauraia vadaeni. Unai dainai Baibel ena gwauhamata, tanobada paradaisona herevadia, oi abidadama henia be maoro, ani? Momokani, ita abidadama diba, guna Iesu ena hahediba tauna ta, Paulo, ia abidadama hegeregerena. Ia gwau: “Dirava be koikoi diba lasi.” (Tito 1:2) Inai danu, Baibel ita duahia bona ena sisiba ita badinaia neganai, taunimanima be sibodia edia diba amo idia davaria diba lasi aonegana ita gaukaralaia unai, badina be Baibel ese Dirava dibaia dalana ia hahedinaraia, bona unai diba amo mauri hanaihanai do ita abia diba.
DIRAVA DIBA KARANA ‘DO OI URA HENIA’
21. Bema Baibel amo oi dibaia gaudia haida oi abia dae be auka, edena bamona do oi kara be namo?
21 Baibel do oi stadilaia neganai, do oi dibaia herevadia be reana idia idau, guna oi idia hadibalaia gaudia hegeregeredia lasi. Reana do oi davaria emu tomadiho karadia haida ese Dirava idia hamoalea lasi. Do oi davaria Dirava ena taravatu ese inai lebulebu tanobadana ena lalohadai idia hereadia. Reana matamanai unai do oi abia dae be auka. To mani oi haheauka! Baibel oi tahua namonamo Dirava do oi dibaia totona. Namona be inai oi abia dae: Reana Baibel ena sisiba dainai emu lalohadai bona emu kara do oi haidaua be namo.
22. Dahaka dainai Baibel oi stadilaia, bona edena bamona do oi kara be namo, ma haida be unai do idia lalo-pararalaia totona?
22 Reana emu turana bona emu varavara do idia laloa idia be mai edia badina namona dainai, oi do idia koua toho, Baibel do oi stadilaia lasi totona. To Iesu ia gwau: “Taunimanima edia vairana dekenai lau do ia gwauraia hedinarai tauna be lau ese egu Tamana, guba dekenai ia noho, ena vairana dekenai, ia do lau gwauraia hedinarai. To taunimanima edia vairana dekenai lau do ia gwauraia hedinarai lasi tauna be lauegu Tamana, guba dekenai ia noho, ena vairana dekenai, ia do lau gwauraia hedinarai lasi.” (Mataio 10:32, 33) Reana idia haida idia gari, tomadiho dalana kererena ta do oi goadalaia garina. To gauna be, Dirava bona ena hereva momokani diba maoromaoro dalana oi tahua sibona. (1 Timoteo 2:3, 4) Unai do idia lalo-pararalaia totona, namona be do oi manau bona do oi heai lasi, oi dibaia noho gaudia do oi hamaorolaidia negadiai. (Filipi 4:5) Mani oi laloa, emu “hereva be momo lasi neganai,” reana do idia helalo-kerehai, badina be taunimanima ese Baibel amo idia abia dibana ese ia hanamodia dalana do idia itaia.—1 Petero 3:1, 2.
23. Dirava dibaia karana “ura henia” urana be edena bamona do oi abia diba?
23 Baibel ese ita ia sisiba henia, ia gwau: “Beibi matamata ese rata ia ura dikadika bamona, umui ese lauma ena rata goevagoeva do umui ura henia.” (1 Petero 2:2) Beibi ese ena sinana ena rata ia ura henia bada bona do ia tahua goadagoada, badina be ena aniani tamona be unai. Unai hegeregerena, Dirava ena amo diba ita abia be namo. Namona be do oi stadi noho, bena iena Hereva do ‘oi ura henia.’ Baibel be dina ta ta iboudiai do oi duahia dalana oi tahua. (Salamo 1:1-3) Unai amo hahenamo badadia do oi davaria, badina be Salamo 19:11 ia gwau, Dirava ena taravatu ia badinadia tauna ese “noho mauri namona momokani” ia davaria.
[Footnotes]
a B.C.E. ena anina be “before the Common Era.” Inai be maoro, to B.C. (“before Christ”) be maoro momokani lasi. C.E. ena anina be “Common Era.” Momo ese idia gwauraia A.D. (anno Domini), anina be “iseda Lohiabada ena lagani ai.”
EMU DIBA OI TOHOA
Edena dala ai Baibel be idau vaitani?
Dahaka dainai Baibel oi abidadama henia diba?
Emu matana ai, dahaka ese ia hamomokania Dirava ese Baibel ia havaraia?
[Box on page 14]
EMU BAIBEL OI GAUKARALAIA NAMONAMO
Baibel do oi manadalaia be auka lasi. Namona be ena buka edia lista oi gaukaralaia, edia gabu do oi dibaia totona.
Baibel ena buka be mai edia karoa bona mai edia siri, unai amo siri oi davaridia haraga diba. Unai buka be lagani 1200 murinai idia karoadia, nega ginigunana, bena lagani 1500 murinai France ena printa tauna ta ese Greek Revarevadia be siri dekenai ia hapararadia, hari inai negai ita gaukaralaia siridia dekenai. Baibel ginigunana, ia ibounai be mai ena karoa bona ena siri edia namba, be France lalonai idia halasia, lagani 1553 lalonai.
Siri ta be inai buka lalonai ai torea neganai, ena namba ginigunana be karoa ena, bona ia murinai be siri ena. Unai hegeregerena, “Aonega Herevadia 2:5” ena anina be, Aonega Herevadia bukana, karoa 2, siri 5. Unai siri bema oi tahudia, nega daudau lasi Baibel siridia do oi davaridia haraga diba.
Baibel do oi manadalaia dalana namona be, dina ta ta iboudiai do oi duahia. Reana matamanai do oi laloa unai be auka. To bema karoa ta ta edia lata hegeregeredia dina ta ta karoa toi eiava hani eiava ima oi duahia, lagani tamona lalonai Baibel do oi duahia ore. Hari dina do oi duahia matamaia be namo, ani?
[Box on page 19]
BAIBEL—BUKA IDAU HEREANA TA
• Baibel be “Dirava ena Lauma ese ia havaraia.” (2 Timoteo 3:16) Ena be taunimanima ese ena hereva idia toredia, to Dirava ese edia lalohadai ia biagudia dainai, Baibel be momokani “Dirava ena hereva.”—1 Tesalonika 2:13.
• Baibel be tatau idauidau 40 bamona ese idia torea. Ta ese ia torea matamaia negana amo ela bona ma ta ese ia torea ore, lagani 1,600 bamona idia ore. To, matamana amo ela bona dokona, ena hereva edia mamina be tamona.
• Nega daudau lalonai Baibel idia hepapahuahulaia vadaeni, buka ma ta be unai bamona lasi. Lagani handred haida idia lao vadaeni, taunimanima idia gabudia mase, badina tamona be idia be mai edia Baibel dainai.
• Tanobada hegegemadai Baibel momo herea idia hoihoilaia, buka iboudiai ia hereaia. Baibel ibounai o ena kahana be gado 2,000 bona ma haida ai idia torea hanai vadaeni. Bilioni momo idia printaia vadaeni, bona kahirakahira gabu iboudiai dekenai idia noho.
• Baibel ena kahana ginigunana be ta ese lagani 1500 B.C.E. vairanai ia torea guna, bena gabeai idau tomadiho bukadia idia hedinarai. Gaudia be Hindu taudia edia Rig-Veda (lagani 1300 B.C.E. bamona ai), Buddhist taudia edia “Bosea Toi Bukadia” (lagani 500 B.C.E. murinai), Muslim taudia edia Koran (lagani 600 C.E. murinai), bona Shinto taudia edia Nihongi (720 C.E. ai).
[Full-page picture on page 20]