Karoa 5
Hahetoho Aukana Lalonai Edia Abidadama Ia Goada Noho
EDENA oi badinaia be namo, Dirava eiava oi noholaia tanona? Reana momo edia haere be, ‘Idia ruaosi lau matauraia. Egu tomadiho hegeregerena Dirava lau tomadiho henia bona egu bese ena tano lau badinaia goada.’
2 Reana hari inai negai tomadiho badinaia karana bona bese abia isi karana edia idau ita itaia be auka, to idaunegai Babulonia dekenai edia idau ia noho lasi. Gavamani gaudia bona tomadiho gaudia idia hakapua dainai, nega haida toana be idia idau lasi. Profesa Charles F. Pfeiffer ia gwau: “Idaunegai Babulonia dekenai, king be Hahelaga Tauna Badana bona gavamani lohia tauna. Ia ese boubou gaudia ia karaia bona ia lohiaia taudia edia tomadiho dalana ia biagua.”
3 Mani King Nebukanesa oi laloa. Iena ladana ena anina be “Nebo e, Terona Abia Tauna Oi Gimaia!” Nebo be Babulonia ena aonega bona biru gaukara diravana. Nebukanesa be tomadiho goadalaia tauna. Ita duahia vadaeni, ia ese Babulonia edia dirava momo edia dubu ia haginia bona hahairaia bona Marduk ia badinaia goadagoada, bona ia gwau Marduk dainai tuari lalonai ia kwalimu.a Bona toana be Nebukanesa ese ena tuari ia palanilaia lalonai, meamea karadia ia goadalaia.—Esekiela 21:18-23.
4 Tomadiho laloa karadia ese Babulonia idia hahonua. Unai hanua ena dubu be 50 idia hanaia, bona idia lalonai dirava tataudia bona dirava hahinedia idauidau momo herea idia tomadiho henia, bona toi tamona diravana ta lalonai be Anu (guba diravana), Enlil (tanobada, hodahoda, bona lai bada diravana), bona Ea (ranu diravana). Toi tamona diravana ma ta lalonai be Sin (hua diravana), Shamash (dina diravana), bona Ishtar (havaraia siahuna ena dirava). Babulonia tomadiho karana lalonai meamea, babalau, bona hisiu amo vaira gaudia tahua karadia be mai anina bada.
5 Idia abia mauri Iuda taudia be dirava momo idia hahelagaia taudia huanai idia noho be mai ena hekwarahi. Lagani handred momo gunanai, Mose ese Israela taudia ia sisiba henia, bema Taravatu Atoa Tauna Badana idia gwau-edeede henia, dika bada do idia davaria. Mose ese idia ia hamaoroa: “Lohiabada ese umui bona emui king do ia abia lao, umui bona emui sene taudia idia diba lasi bese taudia edia tano dekenai do umui noho. Unuseni dirava idau, au bona nadi dekenai idia karaia gaudia edia hesiai gaukara do umui karaia.”—Deuteronomi 28:15, 36.
6 Hari Iuda taudia idia davaria idia dekenai unai bamona ia vara. Iehova vairanai idia kara maoromaoro noho be do ia auka, bona Daniela, Hananaia, Misaela, bona Asaraia dekenai ia auka herea. Unai Heberu memero hani idia abia hidi, idia dekenai gavamani ena gaukara idia hadibaia totona. (Daniela 1:3-5) Mani oi laloatao, Babulonia ladadia—Belitisasa, Sataraka, Misaka, bona Abetenigo—idia henidia danu, reana unai idia karaia edia gabu matamatana idia manadalaia totona.b Bema unai tatau ese tano ena dirava idia tomadiho henidia lasi, edia dagi badadia dainai edia kara do ia hedinarai momokani—bona reana unai be gavamani gwau-edeede henia karana.
GOLO KAIVAKUKU DAINAI DIKA IDIA DAVARIA GWAURAIA
7 Toana be Nebukanesa ia ura ena basileia lalonai lalo-tamona ia hagoadaia dainai, Dura ena tano palakana dekenai golo kaivakuku ta ia haginia. Ena lata be kiubit 60 (mita 27) bona ena lababa be kiubit 6 (mita 2.7 bamona).c Haida idia laloa unai kaivakuku be du ta sibona, eiava ia gini nadina ta. Reana ena badina be ia lata herea bona ena ataiai be tau ta ena laulau ia gini, reana Nebukanesa eiava ena dirava Nebo ena toana ia hahedinaraia. Herevana ena toana be edena bamona, to unai kohoro bamona du ese Babulonia Basileiana ia laulaulaia. Unai dainai, idia ura taunimanima ese idia itaia bona idia hahelagaia.—Daniela 3:1.
8 Vadaeni, Nebukanesa ese kaivakuku hahelagaia ariana ia hegaegaelaia. Ia ese ena lohia taudia, majistret taudia, gavana taudia, sisiba henia taudia, moni naria taudia, kota biagudia, pulisi majistret taudia, bona distrik idia naria taudia ibounai ia boiria, do idia hebou. Hereva gwauraia tauna ia boiboi: “Bese bona gado idauidau taudia ibounai e, umui kamonai. Kibi, bona bibo badana, bona bibo maragina, bona gita badana, bona gita maragina, bona ivilikou ibounai idia gadaralaia ena regena umui kamonai neganai, umui ibounai do umui tomadiho, bona inai kaivakuku, Nebukanesa ese ia haginia gauna, do umui guriguri henia. Do idia tomadiho henia lasi taudia ibounai be unai dina gauna ena nega lalonai, lahi siahu herea momokani lalonai do idia negea vareai.”—Daniela 3:2-6.
9 Haida idia laloa Nebukanesa ese unai aria ia hegaegaelaia badina ia ura Iuda taudia ia doria, Iehova tomadiho henia karana idia rakatania totona. To reana unai be momokani lasi, badina ia hedinarai gavamani ena ofesa taudia sibona be unai aria dekenai ia boiria. Unai dainai, gavamani ena gaukara idia karaia Iuda taudia sibona idia mai. Unai dainai toana be, kaivakuku tomadiho henia karana be lohia taudia huanai lalo-tamona hagoadaia totona idia karaia. Diba bada tauna John F. Walvoord ia gwau: “Unuseniai ofesa taudia momo herea idia hedinarai ese Nebukanesa ena basileia ena siahu ia hahedinaraia namo herea bona ia be mai anina bada edia dirava edia siahu idia laloa bada karana idia hahedinaraia totona danu, badina idia abia dae unai dirava idauidau dainai tuari lalonai idia kwalimu.”
IEHOVA ENA HESIAI TAUDIA IDIA GINI GOADA
10 Ena be Nebukanesa ena kaivakuku vairanai idia hebou taudia momo be dirava ma haida idia badinaia taudia, to idia laloa unai kaivakuku danu idia tomadiho henia be kerere lasi. Baibel ia diba bada tauna ta ia gwau: “Kaivakuku tomadiho henia karana be vaia edia kara, bona dirava ta tomadiho henia karana ese dirava ma ta tomadiho henia karana ia koua lasi.” Ma ia gwau: “Ia be kaivakuku idia tomadiho henia taudia edia lalohadai hegeregerena, idia abia dae dirava be momo . . . bona idia laloa taunimanima ma haida eiava tano ma haida edia dirava idia tomadiho henia be kerere lasi.”
11 To, Iuda taudia be idau. Edia Dirava, Iehova, ese idia ia hagania: “Laulau ta do umui karaia lasi, guriguri henia totona kaivakuku gauna ta, o gau ta ena laulau, guba gauna ta, o tanobada gauna ta, o ranu lalonai gauna ta. Laulau o kaivakuku ta dekenai do umui tomadiho henia lasi, bona iena hesiai gaukara do umui karaia lasi. Badina be lau Lohiabada emui Dirava be lau ura umui be lau sibona egu.” (Esodo 20:4, 5) Unai dainai, miusiki ia matamaia bona hebou taudia be kaivakuku vairanai idia tui diho neganai, Heberu matamata taudia toi—Sataraka, Misaka, bona Abetenigo—idia gini noho.—Daniela 3:7.
12 Heberu ofesa taudia toi ese kaivakuku idia tomadiho henia lasi dainai, Kaledea taudia haida idia badu. Maoromaoro, king dekenai idia lao bona “Iuda taudia idia samania.”d Idia ura lasi edia kara ena badina idia diba. Samania taudia idia laloa unai Heberu taudia be king idia badinaia lasi bona gavamani idia gwau-edeede henia, unai dainai panisi do idia abia be namo, idia gwau: “Iuda taudia haida oi atoa inai Babulonia provins dekenai lohia gaukara oi henia taudia, Sataraka bona Misaka bona Abetenigo, inai taudia be oiemu hereva idia badinaia lasi, bona oiemu dirava idia badinaia lasi, bona inai oi haginia golo kaivakuku be idia tomadiho henia lasi.”—Daniela 3:8-12.
13 Unai Heberu taudia toi ese Nebukanesa ena oda idia badinaia lasi dainai, reana ia badu! Ia hedinarai goevagoeva Sataraka, Misaka, bona Abetenigo be Babulonia Basileiana abia isi taudia ai ia halaoa karana lalonai ia kwalimu lasi. Ia ese Kaledea taudia edia diba ia hadibadia, ani? Oibe, edia ladadia danu ia haidaua! To bema Nebukanesa ia laloa edukeisen badana dainai tomadiho dalana matamatana idia abia dae eiava edia ladadia ia haidaua dainai hari idia be idau, ia laloa kerere unai. Sataraka, Misaka, bona Abetenigo ese Iehova idia badinaia noho mai kamonai ida.
14 King Nebukanesa ia badu dikadika. Maoromaoro, Sataraka, Misaka, bona Abetenigo ia boiria. Idia ia nanadaia: “Sataraka bona Misaka bona Abetenigo e, momokani lau kamonai, lauegu dirava umui badinaia lasi, bona inai lau haginia kaivakuku umui tomadiho henia lasi, a?” Ita laloa diba Nebukanesa ia hereva neganai ia hoa bona unai gauna ia abia dae be auka, badina reana ia laloa, ‘Idia laloa namonamo diba taudia toi be unai bamona oda maorona—bona idia badinaia lasi neganai ena panisi be dika herea oda ta—be edena bamona idia badinaia lasi?’—Daniela 3:13, 14.
15 Nebukanesa ia ura dala ia kehoa unai Heberu taudia toi ese edia lalona idia haidaua totona. Ia gwau: “Inai, bema hari kibi, bona bibo badana, bona bibo maragina, bona gita badana, bona gita maragina, bona ivilikou ibounai regena umui kamonai neganai, bema umui tui diho, bona inai lau haginia kaivakukuna umui tomadiho henia be namo, to bema umui tomadiho henia lasi, be inai dina gauna lalonai, umui do idia negea inai lahi siahu herea lalonai. Edena dirava ese lauegu imana dekena amo ia hamauria diba umui?”—Daniela 3:15.
16 Toana be, Nebukanesa be nihi kaivakukuna ena sivarai (Daniela karoa 2 ai) amo ia dibaia gaudia ese ena lalona bona kudouna idia hamarerea daudau lasi. Reana ia sibona ena hereva Daniela dekenai ia laloaboio vadaeni, badina guna ia gwau: “Oiemu Dirava be dirava ibounai edia Dirava, hereadae momokani, bona king ibounai edia Lohiabada.” (Daniela 2:47) Toana be hari Nebukanesa ese Iehova ena siahu ia hepapahuahulaia, badina ia gwau Iehova ia hegeregere lasi panisi amo unai Heberu taudia ia hamauria totona.
17 Sataraka, Misaka, bona Abetenigo ese unai idia laloa lou be anina lasi. Maoromaoro idia haere: “Nebukanesa e, inai hereva dekenai aiemai haere be lasi. Bema unai bamona oi karaia neganai, aiemai Dirava ese inai lahi siahu herea dekena amo ia hamauria diba ai, bona king e, oiemu imana dekena amo do ia hamauria ai. To bema lasi, king e, inai do oi diba namo, oiemu dirava bona inai golo kaivakukuna oi haginia gauna, be do ai tomadiho henia lasi.”—Daniela 3:16-18.
LAHI SIAHUNA LALONAI!
18 Nebukanesa ia badu dikadika bona ena hesiai taudia ia oda henia lahi ena siahu do idia habadaia nega 7. Bena “goada herea taudia” dekenai oda ia henia Sataraka bona Misaka bona Abetenigo do idia guia, bona “lahi siahu herea lalonai” do idia negea. Idia ese king ena oda idia badinaia, unai Heberu taudia toi idia guia, bona lahi dekenai idia negea mai edia dabua ida—reana unai bamona idia karaia lahi ese ia gabudia ore haraga totona. To, lahi ese Nebukanesa ena hesiai taudia ia hamasea.—Daniela 3:19-22.
19 Vadaeni, gau idauna ta ia vara. Ena be Sataraka, Misaka, bona Abetenigo be lahi siahuna lalonai idia noho, to lahi ese idia ia gabua lasi. Nebukanesa ena hemami mani oi laloa! Idia guidia bona lahi hururuhururu dekenai idia negedia, to idia do mauri noho. Oibe, lahi lalonai idia raka loaloa! To Nebukanesa be gau ma ta ia itaia danu. Iena ofesa taudia badadia ia nanadaia: “Unai be tau toi ita guia, lahi lalonai ita negea vareai, ani?” Idia haere: “King e, unai be momokani.” Nebukanesa ia boiboi: “Inai, hari lau itaia tau 4, edia guia gauna be lasi, lahi lalonai idia raka loaloa, bona idia be dika idia davaria lasi, to tau namba 4 ena toana be dirava ena natuna ta bamona.”—Daniela 3:23-25.
20 Nebukanesa be lahi gabuna ena iduara dekenai ia raka lao. Ia boiboi: “Sataraka, Misaka, Abetenigo e, Ataiai Momokani Dirava ena hesiai taudia e, lahi umui rakatania, umui mai.” Heberu taudia toi ese lahi idia rakatania bona idia raka murimuriai. Momokani unai hoa karana idia itaia taudia ibounai—lohia taudia, majistret taudia, gavana taudia, bona ofesa taudia badadia danu—idia hoa dikadika. Toana be unai matamata taudia toi be lahi siahuna dekenai idia vareai lasi! Idia dekenai lahi ena bonana be lasi, bona edia kwarana ena huina ta be lahi ese ia gabua lasi.—Daniela 3:26, 27.
21 Hari King Nebukanesa ese ia dadaraia diba lasi Iehova be Ataiai Momokani Diravana. Ia gwau: “Sataraka, Misaka bona Abetenigo edia Dirava do ita hanamoa, badina iena aneru ia siaia, iena hesiai taudia ia hamauria. Taudia unai, edia Dirava idia abidadama henia, bona king ena hereva idia utua, bona idau dirava ta idia tomadiho henia lasi, edia Dirava tamona sibona.” Bena king ese inai sisiba goadana ia henia, ia gwau: “Unai dainai oda hereva lau atoa inai: Bema bese ta, o basileia ta, o gado ta taudia ese hereva ta idia gwauraia kerere Sataraka, Misaka bona Abetenigo edia Dirava dekenai, edia tauanina do idia utua, bona edia ruma be momoru do idia halaoa, badina idau dirava ta ese inai bamona ia hamauria diba lasi.” Unai Heberu taudia toi be king ena lalo-namo idia abia lou bona ‘Babulonia tano lalonai dagi bada idia abia.’—Daniela 3:28-30.
ABIDADAMA BONA HAHETOHO AUKANA HARI
22 Hari inai negai Iehova idia tomadiho henia taudia dekenai idia vara gaudia be Sataraka, Misaka, bona Abetenigo dekenai idia vara gaudia bamona. Momokani, reana Dirava ena taunimanima be tano ta ai idia abia mauri taudia lasi. To, Iesu ia gwau ia murinai idia raka taudia be “tanobada ena lasi.” (Ioane 17:14) Idia be “idau tano taudia” bamona, badina idia kahirakahira idia noho taudia edia kastom karadia, lalohadai, bona kara, Baibel amo idia idau gaudia unai, idia badinaia lasi. Aposetolo Paulo ia gwau bamona, Keristani taudia be ‘inai tanobada taudia edia kara bamona idia karaia lasi.’—Roma 12:2.
23 Unai Heberu taudia toi ese Babulonia taudia edia kara idia karaia lasi. Ena be idia dekenai Kaledea taudia edia aonega idia hadibaia, to idia manoka lasi. Tomadiho dalanai idia gini goada, bona Iehova sibona idia badinaia. Namona be hari inai negai Keristani taudia be unai bamona do idia gini goada danu. Tanobada taudia amo idia idau dainai idia hemarai be anina lasi. Momokani, “tanobada, mai ena gau dikadia, taunimanima idia ura dikadika gaudia, be kahirakahira do idia ore.” (1 Ioane 2:17) Unai dainai kahirakahira do ia moru tanobadana ena kara bamona ita karaia be anina lasi kavakava karana.
24 Namona be Keristani taudia ese kaivakuku tomadiho henia karadia, kara hehunidia danu, dainai idia naria namonamo.e (1 Ioane 5:21) Sataraka, Misaka, bona Abetenigo be mai edia kamonai bona hemataurai ida golo kaivakukuna vairanai idia gini, to idia lalo-parara ia vairanai idia tui diho karana be matauraia karana sibona lasi. Unai be tomadiho karana, bona bema idia karaia Iehova do ia badu. (Deuteronomi 5:8-10) John F. Walvoord ia gwau: “Unai kara be pepe saluti henia karana, ena be tomadiho bona bese abia isi karadia idia karaia hebou dainai, reana tomadiho dalanai ia be mai anina danu.” Hari, Keristani taudia momokanidia danu be mai goada ida kaivakuku tomadiho henia kara idia dadaraia.
25 Baibel lalonai Sataraka, Misaka, bona Abetenigo edia sivarai ese Iehova badinaia totona edia lalona idia hadaia taudia ibounai dekenai sisiba namona ia henia. Toana be aposetolo Paulo ese abidadama taudia momo ia herevalaia neganai unai Heberu taudia toi ia laloa, badina ia gwau unai taudia haida ese “lahi siahu badadia momokani idia habodoa.” (Heberu 11:33, 34) Unai bamona abidadama idia tohotohoa taudia be Iehova ese davana namona do ia henidia. Heberu taudia toi be lahi siahuna amo ia hamauria, to ita diba momokani kara maoromaoro dainai idia mase taudia ibounai do ia hatoreaisi lou, bona mauri hanaihanai ena hahenamo do ia henidia. Herevana edena ia vara, Iehova ese “ia idia abidadama henia taudia, edia mauri ia gimaia noho, bona kara dika taudia edia siahu dekena amo, ia ese iena taudia ia hamauria noho.”—Salamo 97:10.
[Footnotes]
a Haida idia laloa Marduk, idia gwauraia Babulonia Basileiana ia haginia diravana, be dirava ai idia halaoa tauna Nimrod ia laulaulaia. To, unai idia do hamomokania lasi.
b “Belitisasa” ena anina be “King Ena Mauri Gimaia.” Reana “Sataraka” ena anina be “Aku Ena Hahegani,” Aku be Sumeri taudia edia hua diravana. Toana be “Misaka” be Sumeri taudia edia dirava ta ena ladana, bona “Abetenigo” ena anina be “Nego Ena Hesiai Tauna,” Nego ena ladana ma ta be Nebo.
c Baibel idia diba bada taudia haida ese kaivakuku ena bada dainai idia gwau, reana au amo idia karaia bona golo amo idia koua.
d Aramia gado herevana ta idia hahanaia “samania” ena anina be tau ta ena ‘kahana idia ania’—ladana hadikaia herevadia amo idia koria bamona.
e Hegeregere, Baibel ese aniani bada ania karana bona mataganigani be kaivakuku tomadiho henia karadia ida ia hakapua.—Filipi 3:18, 19; Kolose 3:5.
DAHAKA OI DIBAIA?
• Dahaka dainai Sataraka, Misaka, bona Abetenigo be Nebukanesa ese ia haginia kaivakuku vairanai idia tui diho lasi?
• Heberu taudia toi edia kara dainai Nebukanesa ese dahaka ia karaia?
• Heberu taudia toi edia abidadama dainai Iehova ese edena bamona davana ia henidia?
• Sataraka, Misaka, bona Abetenigo edia mauri sivaraina oi laloa namonamo karana amo dahaka oi dibaia?
[Study Questions]
1. Momo ese Dirava bona edia tano badinaia karana be edena bamona idia laloa?
2. Edena dala ai Babulonia ena king be mai ena siahu tomadiho bona politikol karadia lalonai?
3. Dahaka ese ia hahedinaraia Nebukanesa be tomadiho goadalaia tauna?
4. Babulonia ena tomadiho laloa karana mani oi gwauraia.
5. Babulonia ena tomadiho dainai, idia abia mauri Iuda taudia ese dahaka hekwarahi idia davaria?
6. Daniela, Hananaia, Misaela, bona Asaraia be Babulonia dekenai idia noho be auka herea ena badina be dahaka?
7. (a) Nebukanesa ese ia haginia kaivakuku ena toana oi gwauraia. (b) Dahaka dainai unai kaivakuku ia haginia?
8. (a) Kaivakuku hahelagaia ariana dekenai daidia idia boiria, bona idia mai taudia idia hagania dahaka idia karaia totona? (b) Kaivakuku idia tomadiho henia lasi taudia edia panisi be dahaka?
9. Nebukanesa ese ia haginia kaivakuku vairanai idia tui diho ena anina be dahaka?
10. Dahaka dainai Iuda lasi taudia ese Nebukanesa ena oda idia badinaia be hekwarahi lasi?
11. Dahaka dainai Sataraka, Misaka, bona Abetenigo be kaivakuku vairanai idia tui diho lasi?
12. Kaledea taudia haida ese unai Heberu taudia toi be edena bamona idia samania, bona dahaka dainai?
13, 14. Sataraka, Misaka, bona Abetenigo ese idia abia hidi dalana dainai Nebukanesa be dahaka ia karaia?
15, 16. Nebukanesa ese unai Heberu taudia toi dekenai dala ia kehoa dahaka idia karaia totona?
17. Sataraka, Misaka, bona Abetenigo be king ena hereva dekenai edena bamona haere idia henia?
18, 19. Heberu taudia toi be lahi siahuna lalonai idia negea neganai dahaka ia vara?
20, 21. (a) Sataraka, Misaka, bona Abetenigo be lahi siahuna amo idia raka murimuriai neganai Nebukanesa be dahaka ia itaia? (b) Nebukanesa ese dahaka ia dadaraia diba lasi?
22. Edena dala ai hari inai negai Iehova idia hesiai henia taudia edia noho be guna Sataraka, Misaka, bona Abetenigo edia bamona?
23. Edena dala ai unai Heberu taudia toi idia gini goada, bona edena dala ai hari inai negai Keristani taudia ese edia haheitalai idia tohotohoa diba?
24. Edena dala ai Keristani taudia momokanidia edia kara be unai Heberu taudia toi edia kara bamona?
25. Sataraka, Misaka, bona Abetenigo edia mauri sivaraina amo dahaka oi dibaia?
[Full-page picture on page 68]
[Pictures on page 70]
1. Dubu ena kohoro (ziggurat) Babulonia dekenai
2. Marduk ena Dubu
3. Kopa koroa gauna ese Marduk (lauri kahanai) bona Nebo (idiba kahanai) ia hahedinaraia, dragon latadiai idia gini
4. Nebukanesa ena toana ena medolo, iena ruma haginia gaukarana dainai ia idia hanamoa
[Full-page picture on page 76]
[Full-page picture on page 78]