Spain Gado Bible Ia Vara Ena Hekwarahi
DINA ta, October 1559 ai, Spain ena Katolik taudia 200,000 bamona be mirigini kahana dekenai ia noho Valladolid siti dekenai idia lao. Unuseniai idia lao auto-da-fé idia itaia totona, unuseniai “taunimanima rua be idia araia mase, bona taunimanima 10 edia aiona idia gigia.” Idia be “dubu ena hereva dadaraia taudia.”
Idia moalelaia pavapava Philip Iharuana ese unai gaukara ia naria. Idia hahemaoro henia tauna be hebogahisi totona ia noinoi henia neganai, pavapava tauna ia haere henia, ia gwau: “Bema lauegu natuna be oi hegeregerena ia karaia neganai, lau ese lahi auna do lau huaia mai lau araia mase totona.” Unai tau ena kerere be dahaka? Ia ese Bible ia duahia.
Unai nega lalonai, Katolik Inquisition oreana be Andalusia ena Seville siti dekenai idia gaukara noho. Unuseniai, San Isidro del Campo dubuna ena fada taudia be hehuni dalanai Bible haida Spain gado dekenai idia abia. Edia inai taudia ese do idia samania eiava? Idia haida idia diba do idia mase diba unai dainai unai tano idia heautania. To idia heau lasi taudia iboudiai amo 40 be au dekenai idia araia mase, hehuni dalana amo unai Bible ia mailaidia tauna danu. Lagani 1500 ia lao 1599 ai, Spain be gabu dikana Bible duahiduahi taudia dekenai—Inquisition orea taudia ese idia momo herea idia davaria.
Inquisition taudia dekena amo idia heau mauri tauna ta be Casiodoro de Reina (1520-94 bamona), guna ia be fada tauna ta. Ena be ia heau mauri London dekenai, to ia noho namonamo diba lasi. Inquisition taudia ese hereva ta idia siaia, idia gwau bema tau ta ese unai fada tauna ia davaria diba neganai, moni davana do ia abia diba, bona England ena pavapava rumana dekenai ia gaukara Spain tauna be koikoi dalana amo ena lalona ia ania toho bena ia veria Spain ena tano dekenai do ia giroa lao totona. Daudau lasi murinai, koikoi dalana amo idia samania, idia gwau ia heudahanai bona tatau danu ia mahuta hebou, bona unai hereva koikoi dainai idia doria England ia rakatania totona.
Iena moni be bada lasi bona iena ruma bese ia bada ia lao dainai ia hekwarahi edia mauri durua gaudia ia henidia totona, Frankfurt dekenai ia lao bona unuseniai idia noho namo. Gabeai, tomadiho idia taravatulaia lasi gabuna ia tahua totona ia lao France, Holland, bona Switzerland dekenai. To unai nega ibounai lalonai ia gaukara noho. Ia gwau: ‘Lau gaukara lasi negadia be lau gorere eiava lau laolao negadia sibona, . . . hanaihanai toretore gaukarana lau karaia.’ Lagani momo lalodiai ia ese Bible be Spain gado ai ia hahanaia. Lagani 1568 ai, Switzerland dekenai, Reina ia hahanaia Bible 2,600 idia printaia hamatamaia bona lagani 1569 ai idia printaia haorea. Gau namona badana ta be Reina ia hahanaia Bible dekenai ia ese Dirava ena ladana Iehova (Jehová) ia torea, ia be Lohiabada (Seńor) ia gwauraia lasi, ia be Heberu gado ena leta hani, YHWH, ia gwauraia Tetragrammaton ia torea totona.
Spain Gado Bible Karaia Dalana
Unai nega lalonai, printa masini idia karaia hamatamaia dainai, Europe dekenai Bible momo herea idia printaia, to Spain be idau, unuseniai Bible be momo lasi. To guna be unai bamona lasi. Gunaguna lagani handred momo lalodiai, Spain dekenai buka iboudiai amo Bible buka be idia momo herea. Imana dekena amo idia torea bukadia be Latin gado ai idia abia diba, bona lagani handred haida lalonai Goth gado ai idia abia diba danu. Idau negai sivarai ia torea tauna ta ia gwau lagani 500-1500 lalodiai, “Bible be taunimanima ia durudia bona ia be mai ena siahu, ia be abidadama bona kara ena taravatu ia gwauraia—Spain dekenai unai buka momo idia noho to Germany bona England dekenai unai buka be momo lasi.” Bible ena histori idaudia, ane helagadia (eiava Salamo), hereva haboua lista, mauri ena kara goeva sivaraidia, bona unai bamona buka be unai nega lalonai idia hoia momo.
Toretore taudia be Bible ena revareva idia kopi hanai bona edia toana be mai hairaina. Ena be toretore taudia 20 be lagani tamona lalonai idia gaukara Bible tamona idia torea haorea totona, to lagani 1499 ia ginidae neganai, Spain dekenai, Latin gado Bible bona Latin gado Bible ena sivarai ia gwauraia bukadia tausen momo idia noho taunimanima dekenai.
Ma danu, Spain ena gado ia vara hamatamaia neganai, taunimanima idia ura Bible be Spain gado ai idia hahanaia. Lagani 1100 ai Bible idia hahanaia Romance gado ai, unai be Spain gado unai, hanua taudia idia gadolaia herevana unai.
Idia Moalelaia Daudau Lasi
To idia moalelaia daudau lasi. Waldens, Lollard, bona Hussite tomadiho taudia ese idia abia dae hahediba herevadia idia hamomokania totona unai Revareva idia gaukaralaia neganai, kara haraga dagedage ia vara. Katolik dubu biagudia be Bible duahiduahi karana idia ura henia lasi, bona hanua taudia edia gado dekenai Bible hahanaia hamatamaia karana idia gwauraia dika.
Katolik Kaunsolo taudia be lagani 1929 ai idia hebou Toulouse (France) dekenai, bona idia gwau: “Hanua taudia edia gado dekenai idia hahanaia Taravatu Gunana bukadia eiava Taravatu Matamatana bukadia idia abia lasi taravatuna ai karaia. Bema abidadama tauna ta ia ura, ia be Salamo buka eiava Breviary [ane bona guriguri bukana] ia abia diba . . . to atai dekenai ai gwauraia bukadia be Romance gado ai idia abia diba lasi.” Lagani hani murinai, James Ginigunana, Aragon dekena amo (ia be Iberia Peninsula ena gabu badana ena pavapava), ia gwau Romance gado Bible idia abia taudia iboudiai be dina 8 lalonai edia Bible be edia bisop tauna dekenai do idia henia ia araia totona. Bema idia henia lasi, herevana ia be haroro tauna eiava ia be hanua tauna, do idia gwau ia be dubu ena hahediba herevana dadaraia tauna.
Ena be unai taravatu idia karaia—taunimanima be nega haida idia badinaia lasi—to lagani 1460 bamona dokonai Spain taudia haida be Romance Bible idia do dogoatao noho. To lagani 1478 ai, Kwini Isabella bona King Ferdinand be Spain ena Inquisition idia haginia neganai, edia Bible idia boio. Lagani 1492 ai, Salamanca siti dekenai, imana amo idia torea davana bada Bible bukadia 20 idia araia ore. Romance gado ai idia hahanaia Bible toretoredia haida sibona idia araia lasi, idia be pavapava ena laiberi dekenai idia noho bukadia eiava siahu bada taudia ese idia abia bukadia.
Murinai lagani handred rua lalodiai, Spain dekenai gwaumaoro idia henia Katolik Bible ma ta idia halasia totona—Latin Vulgate Bible idia abia vadaeni—unai be Complutensian Poliglott, unai be gado momo nega tamona idia printaia Bible ginigunana, Kadinal Cisneros ese unai gaukara ia durua. Unai buka be sikuli bada aonegana amo ia torea, hanua taudia be ena anina do idia hadobua diba lasi. Unai buka 600 sibona idia karaia, bona taunimanima haida sibona ese idia duahia diba badina Bible siridia be Heberu, Aramaic, Greek, bona Latin gado ai idia torea—Spain ena gado ia torea lasi. Ma danu, ena davana be bada herea momokani. Ena davana be golo ducat toi (unai be hanua tauna ena hua 6 leiba gaukarana amo ia abia monina hegeregerena).
Spain Gado Bible Idia Karaia Hehuni
Lagani 1500 C.E. murinai, “Tyndale” bamona Spain tauna ta ia noho, bona iena ladana be Francisco de Enzinas. Ia be tano bada ia abia taga bada Spain tauna ta ena natuna, bona ia do sikuli noho lalonai ia ese Keristen Greek Revarevadia be Spain gado ai ia hahanaia hamatamaia. Gabeai ia hahanaia revarevana be Netherlands dekenai idia printaia, bona lagani 1544 ai, gari lasi dekenai ia ese pavapava dekenai gwaumaoro ia tahua Spain dekenai do ia halasia totona. Unai nega lalonai, Spain ena pavapava be Charles Ginigunana, bona ia be Brussels dekenai ia noho dainai, Enzinas ese ia dekena amo gwaumaoro ia tahua unai gaukara ia karaia totona.
Unai tau ruaosi edia herevahereva ena sivarai be inai bamona idia torea: Pavapava ia gwau: “Unai buka be edena bamona?” Enzinas ia haere ia gwau: “Ia be Buka Helaga ena kahana ta, ena ladana be Taravatu Matamatana.” Pavapava ia gwau: “Daika ese unai buka ia torea?” Enzinas ia haere: “Lauma helaga ese.”
Pavapava ese ia dekenai gwaumaoro ia henia do ia halasia totona, to ia gwau ia sibona ena Spain pris tauna, ia dekenai ena kara dika ia gwauraia hedinarai tauna unai, ena amo gwaumaoro do ia abia danu. To madi, Enzinas be unai gwaumaoro ia abia lasi, bona daudau lasi murinai Inquisition taudia ese dibura rumana dekenai idia atoa. Lagani rua murinai dibura dekena amo ia heau boio diba.
Lagani haida murinai, unai buka ia hanamoa bona Venice, Italy, dekenai ia printaia. Julián Hernández ese unai Revareva Helagadia be hehuni dalanai ia abia mai Seville, Spain dekenai. To idia davaria, bona lagani rua lalonai idia hahisia dibura rumana dekenai, bena murinai ia bona Bible ena hereva idia tahua taudia ma haida idia hamasedia.a
Kaunsolo taudia Trent dekenai (lagani 1545-63 ai), Katolik Dubu ma ia gwau lou taravatu idia karaia hanua gado dekenai idia hahanaia Bible idia abia lasi totona. Idia taravatulaia bukadia ena lista idia halasia, bona dubu ena gwaumaoro idia henia lasi to idia karaia Bible bukadia iboudiai be unai lista dekenai idia torea. Unai anina be taravatu ia noho Spain gado dekenai idia hahanaia Bible idia abia lasi totona, bona ta ese unai Bible ia abia neganai do ia mase diba.
Reina ese ia hahanaia Bible ia halasia ena lagani haida murinai, Cipriano de Valera ese ia torea lou bona ia hanamoa, guna ia danu be fada tauna ta, bona guna Seville dekenai ia be Inquisition ena dagedage amo ia roho mauri. Ia hanamoa bukana be lagani 1602 C.E. ai, Amsterdam dekenai idia printaia, bona kopi haida be hehuni dalanai Spain dekenai idia siaia. Ema bona hari Spain gado Protestan taudia momo ese Reina ia hahanaia Bible bona gabeai Valera ese ia torea lou gauna idia do gaukaralaia.
Dala Ia Kehoa
Vadaeni, lagani 1782 ai, Inquisition ena kota taudia idia gwau Bible do idia printaia diba bema dubu ena sivarai bona hahediba herevadia be ia lalonai idia torea danu. Lagani 1790 ai, Segovia ena Katolik bisop, Felipe Scio de San Miguel, ese Latin Vulgate Bible be Spain gado dekenai ia hahanaia. To, madi, ena davana be bada herea—ta ena davana be K26.00 bamona, unai nega lalonai unai be davana bada herea momokani—bona torea dalana ese ena hereva idia hahedinaraia namonamo lasi, unai dainai idau negai sivarai ia torea Spain tauna ta ia gwau “madi.”
Lagani haida murinai, Spain ena pavapava Fernando Namba 7 ese Astorga ena bisop, Félix Torres Amat, ia oda henia unai Bible do ia hanamoa totona, ia danu be Latin Vulgate Bible amo ia hahanaia. Unai Bible be lagani 1823 ai idia halasia bona taunimanima momo herea ese idia hoia, Scio ia karaia bukana idia hoia ena namba ia hanaia momokani. To, unai Bible be Greek bona Heberu amo ia hahanaia lasi, to guna ta ese ia hahanaia gauna dekena amo ma ia hahanaia.
Ena be unai gaukara idia karaia, to dubu bona lohia taudia idia laloa hanua taudia ese Bible do idia duahia be namo lasi. Lagani 1830 ia lao 1839 ai, British and Foreign Bible Society tauna George Borrow ese gwaumaoro ia tahua Spain dekenai Bible do idia printaia totona, to gavamani ena minista, Mendizabal, be ia dekenai ia gwau: “Taubada e, ai be Bible ai ura henidia lasi, ai ura ipidi bona ipidi ena anina ai abia, emai inai taudia ai koudia totona, bona ai ura moni ai abia, ami taudia edia davana ai karaia totona.” Unai tau Borrow be Evanelia Bukana Luka be Spain ena Gypsy taudia edia gado dekenai ia hahanaia, to unai ia karaia dainai lagani 1837 dekenai dibura rumana dekenai idia atoa!
Vadaeni, taunimanima edia ura idia koua diba lasi dainai, lagani 1944 dekenai, Spain ena dubu be Heberu bona Greek gado dekena amo Revareva Helagadia idia hahanaia—unai be lagani 375 bamona Casiodoro de Reina be Bible ia hahanaia ena nega murinai. Katolik aonega taudia Nácar bona Colunga ese unai Bible idia hahanaia. Murinai, lagani 1947 ai, Bover bona Cantera ese Bible idia hahanaia. Unai nega amo Spain gado dekenai idia hahanaia Bible be momo.
Idia Kwalimu
Ena be lagani handred momo lalodiai idia hekwarahi Spain ena gado ai Bible idia hahanaia totona, to gabeai idia kwalimu. Dika idia davaria, to gari lasi Bible hahanaia taudia, Reina bamona, be idia hekwarahi kava lasi. Hari inai nega lalonai taunimanima ese Bible idia hoia neganai, idia hida be guna Bible abia idia taravatulaia ena nega idia laloa, a?
Hari inai nega lalonai, Spain dekenai bona Spain gado idia gadolaia taudia idia hoia buka iboudiai amo Bible idia hoia momo, bona idia hahanaia Bible momo idia noho. Haida be inai: Versión Moderna (Modern Version, 1893), ia ese Dirava ena ladana, Jehová ia gaukaralaia momo; Pauline Edition Bible (1964), ia ese Dirava ena ladana Yavé Heberu Revarevadia dekenai ia gaukaralaia; Nueva Biblia Española (New Spanish Bible, 1975), to madi ia ese Jehová bona Yavé ia gaukaralaia lasi; bona Traducción del Nuevo Mundo (New World Translation, 1967), Watch Tower Society ese ia halasia, idia ese Jehová idia gaukaralaia.
Iehova ena Witness taudia be pura ta ta iboudiai Spain gado taudia edia ruma milion momo dekenai idia lao taunimanima idia vadivadi henidia totona, bona idia durudia Buka Helaga ena namo bada idia diba totona—unai buka totona ita mase be namo, bona unai buka ena hereva iseda mauri lalonai ita badinaia be namo. Oibe, Spain gado Bible ia vara ena hekwarahi be “iseda Dirava ena hereva do ia noho ela bona hanaihanai” ena hamomokanina gauna ma ta.—Isaia 40:8.
[Footnotes]
a Unai nega lalonai, bema gwaumaoro pepana idia abia lasi, idia be buka ta ma tano ta amo idia abia vareai diba lasi, bona laiberi ia naria tauna be idia ginidae katon mai edia buka ia kehoa diba lasi ela bona Helaga Opesi (Inquisition) amo gwaumaoro do idia henia.
[Picture on page 10]
Complutensian Poliglott idia karaia lou bona taunimanima idia itaia diba. (Rau 8 itaia)
[Credit Line]
Courtesy of the Biblioteca Nacional, Madrid, Spain