Dirava Ena Hereva be Do Ia Noho ela Bona Hanaihanai
“To Dirava ena hereva, be do ia gini noho ela bona hanaihanai.”—ISAIA 40:8.
1. (a) “Dirava ena hereva” ena anina be dahaka? (b) Taunimanima edia gwauhamata bona Dirava ena gwauhamata ita hahegeregerea neganai, dahaka ita davaria?
TAUNIMANIMA momo edia kara ta be dagi bada tatau bona hahine edia gwauhamata idia abidadama henia. Ena be edia mauri idia ura hanamoa taudia dekenai unai gwauhamata be namo herea, to Dirava ena hereva ida oi hahegeregerea neganai, unai gwauhamata be idia marai palaoapalaoa bamona. (Salamo 146:3, 4) Lagani 2,700 mai kahana gunanai, Iehova Dirava be ena lauma amo peroveta tauna Isaia ia hasiahua, bena inai hereva ia torea: “Taunimanima ibounai be rei bamona, bona idia mase haraga noho, uda tano ena herahera bamona. . . . Oibe rei idia kakoro haraga, bona herahera idia mase noho, to Dirava ena hereva, be do ia gini noho ela bona hanaihanai.” (Isaia 40:6, 8) Unai “hereva,” ia noho daudau gauna, be dahaka? Ia be Dirava ena ura gwauraia herevana. Unai “hereva” idia torea bona hari ita abia Baibel lalonai.—1 Petero 1:24, 25.
2. Iehova be ena hereva idaunegai Israela bona Iuda dekenai ia hagugurua neganai, edena bamona karadia bona lalohadai idia noho?
2 Idaunegai Israelana ena nega ai idia noho taudia idia davaria Isaia ia torea gaudia be momokani. Iehova be ena peroveta taudia amo ia gwau Israela ena iduhu 10 basileiana bena gabeai Iuda ena iduhu rua basileiana be edia abidadama lasi karana ia dekenai dainai Babulonia taudia ese do idia abidia lao. (Ieremia 20:4; Amosa 5:2, 27) Ena be Iehova ena peroveta taudia idia dagedage henia, idia aladia mase, Dirava ena hadibaia hereva ia gwauraia lokua bukana idia gabua, bona Aigupito idia noia tuari taudia idia siaia unai peroveta herevana ia guguru lasi totona, to Iehova ena hereva ia guguru. (Ieremia 36:1, 2, 21-24; 37:5-10; Luka 13:34) Danu, Dirava ena gwauhamata, idia helalo-kerehai Iuda taudia oredia do ia laohaia edia tano dekenai, be dala namona ta ai ia guguru.—Isaia, karoa 35.
3. (a) Isaia be edena gwauhamata herevadia ia torea bona ita dekenai idia be mai anina? (b) Dahaka dainai oi diba momokani unai gaudia do idia vara?
3 Iehova be Isaia amo ia peroveta danu Mesia ena amo kara maoromaoro dalanai taunimanima do ia lohiaia, kara dika bona mase amo idia do ia ruhaia, bona tanobada be paradaiso ai do ia halaoa. (Isaia 9:6, 7; 11:1-9; 25:6-8; 35:5-7; 65:17-25) Unai gaudia do idia vara danu, a? Ita daradara lasi, do idia vara! ‘Dirava ia koikoi diba lasi.’ Iehova ese ena peroveta hereva ia torea iseda namo totona, bona dala ia karaia unai hereva idia noho ema bona hari.—Tito 1:2; Roma 15:4.
4. Ena be Dirava ese Baibel bukadia edia revareva ginigunadia ia gimaia lasi, to edena dala ai ia momokani Dirava ena hereva “ia mauri noho”?
4 Iehova ese toretore ginigunadia, iena idaunegai toretore taudia ese unai peroveta hereva idia torea gaudia, ia gimaia lasi. To iena “hereva,” ia gwauraia hedinarai urana, be ia mauri noho. Unai ura ia lao noho, bona unai ia vara lalonai, edia mauri ia haidaua taudia edia lalohadai bona ura gaudia ia hahedinaraia. (Heberu 4:12) Inai danu, idaunegai sivaraidia idia hahedinaraia Dirava ese Revareva Helagadia ia gimaia bona hahanaia dalana ia hakaua.
Idia Koua Toho Negadiai
5. (a) Suria pavapava ta be dahaka ia karaia Dirava ena lauma amo ia karaia Heberu Revarevadia hadikaia totona? (b) Dahaka dainai ia kwalimu lasi?
5 Nega momo, lohia taudia ese Dirava ena lauma amo ia havaraia toretoredia idia hadikaia ore toho. Lagani 168 B.C.E. ai, Suria ena King Antiochus Epiphanes (rau 10 ai ena laulau ia noho) ese Iehova ena dubu dekenai dirava koikoina Zeus ena boubou patana ia haginia. Danu, “Mose ena taravatu bona peroveta buka” ia tahua, idia ia gabua, bona ia gwau Baibel idia dogoatao taudia do ia hamasea. Herevana buka hida ia gabua Ierusalema bona Iudea dekenai, Baibel ia koua vaitani diba lasi. Unai neganai Iuda taudia edia orea idauidau be tano momo lalodiai, bona edia dubu ta ta be mai edia lokua bukadia.—Kara 13:14, 15 itaia.
6. (a) Idaunegai Keristani taudia idia gaukaralaia Revareva Helagadia hadikaia totona dahaka idia karaia mai goada ida? (b) Dahaka ia vara?
6 Lagani 303 C.E. ai, Roma Pavapava Diocletian ia gwau danu Keristani hebou gabudia idia hadikaia bona edia ‘Revareva Helagadia be lahi amo idia hadikaia.’ Unai hadikaia karana idia karaia lagani 10 lalodiai. Ena be unai dagedage be dika herea, to Diocletian ese Keristani dalana ia haorea diba lasi, bona unai king idia durua taudia ese Dirava ena Hereva ena kahana ta ena kopi ibounai idia hadikaia ore diba lasi, Dirava ese ia koudia dainai. To dagedage taudia edia kara Dirava ena Hereva idia hariharilaia bona harorolaia taudia dekenai ese ia hahedinaraia dahaka ia noho edia kudoudia dekenai. Idia hahedinaraia Satani ese edia lalona ia hadiburaia vadaeni bona iena ura idia karaia.—Ioane 8:44; 1 Ioane 3:10-12.
7. (a) Europe ena west kahana lalonai, dahaka idia karaia Baibel ena diba halasia karana idia koua totona? (b) Baibel hahanaia bona printaia gaukara ese dahaka ia havaraia?
7 Baibel ena diba halasia karana be dala idauidau ai idia koua toho danu. Taunimanima momo lasi be Latin gado idia do gaukaralaia neganai, Keristani lasi taudia ese taunimanima edia gado korikori dekenai Baibel hahanaia gaukara idia koua lasi, to sibodia idia gwauraia Keristani taudia—Pope Gregory Namba 7 (1073-85) bona Pope Innocent Ihatoina (1198-1216)—ese idia koua mai dagedage ida. Lagani 1229 C.E. ai, Roman Catholic Council of Toulouse, France dekenai, be dubu ena siahu idia hepapahuahulaia taudia koua totona taravatu ta idia haginia, idia gwau pris lasi tauna ta be Baibel bukadia ena gado korikori ai do ia dogoatao lasi. Inkwisisen idia gaukaralaia mai edia dagedage ida unai taravatu idia ha-aukaia totona. To, lagani 400 lalonai Inkwisisen idia karaia murinai, Dirava ena Hereva idia ura henia bada taudia ese Baibel ibounai idia hahanaia, bona idia printaia bukadia be gado 20 bona ma gado maragi haida dekenai idia hahanaia, bona Baibel ena kahana badadia haida be ma gado 16 dekenai idia printaia bona idia hariharilaia.
8. Lagani 1800 murinai, Russia dekenai Baibel hahanaia bona hariharilaia gaukarana dekenai dahaka ia vara?
8 Roman Katolik Oreana sibona lasi ese dagi lasi taudia idia koua Baibel idia abia lasi totona. To lagani 1800 murinai, St. Petersburg Academy of Divinity ena profesa ta, Pavsky, ese Mataio ena Evanelia bukana be Greek gado amo Russia gado dekenai ia hahanaia. Keristani Greek Revarevadia ena buka ma haida be Russia gado dekenai idia hahanaia danu, bona edia edita tauna be Pavsky. Unai buka idia hariharilaia diba ela bona dubu taudia ese lagani 1826 ai Russia ena pavapava ena lalona idia veria Russian Bible Society be Russia ena Otodoks Dubu ena “Kaunsolo Helagana” henunai ia atoa, bena idia ese ena gaukara idia koua. Gabeai, Pavsky ese Heberu Revarevadia be Heberu gado amo ia hahanaia Russia gado dekenai. Unai nega lalonai, Makarios, Otodoks Dubu ena pris rumadia naria tauna, ese Heberu Revarevadia be Heberu gado amo ia hahanaia Russia gado dekenai danu. Edia hekwarahi ena davana be idia panisidia, bona idia hahanaia herevadia be Kaunsolo ena laiberi ena faila dekenai idia atoa. Unai dubu ia ura Baibel be Slav taudia edia gado gunana sibona ai ia noho, to unai neganai dagi lasi taudia ese unai gado idia duahia lasi bona idia lalo-pararalaia lasi. To taunimanima be Baibel ena diba idia ura dikadika bona idia koudia diba lasi negana sibona ai, “Kaunsolo Helagana” be sibona ena Baibel ia hahanaia lagani 1856 ai, to unai gaukara lalonai ia hakaua herevadia be ia naria namonamo, unai amo dubu ena lalohadai ida idia hahegeregerea herevadia sibona ia gaukaralaia. Unai dainai, Dirava ena Hereva hariharilaia karana ai, ia hedinarai matamaia unai tomadiho gunalaia taudia edia toana taunimanima vairanai be idau bona edia ura korikorina be idau, bona edia hereva bona edia kara ese unai idau idia hahedinaraia.—2 Tesalonika 2:3, 4.
Dirava Ena Hereva Idia Naria, Ta ese Ia Hadikaia Garina
9. Edena dala ai Baibel hahanaia taudia haida idia hahedinaraia Dirava ena Hereva idia ura henia momokani?
9 Baibel idia hahanaia bona idia torea hanai taudia huanai be Dirava ena hereva idia ura henia momokani taudia bona idia hekwarahi taunimanima ibounai ese idia duahia totona. William Tyndale idia hamasea (lagani 1536 ai), badina be ia hekwarahi taunimanima be English gado Baibel idia abia diba totona. Katolik Inkwisisen taudia ese Francisco de Enzinas idia atoa dibura dekenai (1544 murinai), badina be Keristani Greek Revarevadia ia hahanaia bona ia halasia Spain gado dekenai. Iena mauri ia haboioa diba, to Robert Morrison be (1807 ia lao 1818 ai) China gado Baibel ia hahanaia.
10. Edena haheitalai idia hahedinaraia Dirava ena Hereva idia hahanaia taudia haida be edia gaukara idia karaia, to unai hereva idia ura henia dainai lasi?
10 To nega haida, Baibel hahanaia bona torea hanai gaukarana idia karaia taudia be badina idaudia dainai edia gaukara idia karaia, to Dirava ena Hereva idia ura henia dainai lasi. Haheitalai hani mani oi laloa: (1) Samaria taudia be Gerisima Ororo dekenai dubu ta idia karaia, Ierusalema ena dubu ena siahu dadaraia totona. Unai lalohadai durua totona, Samaria taudia be edia Samaria Pentateuch lalonai, Esodo 20:17 dekenai, hereva ta idia atoa. Ia be Taravatu 10 ena kahana bamona idia atoa, bona ia gwau namona be Gerisima Ororo dekenai nadi patapata idia haginia bona boubou idia henia unuseniai. (2) Greek Septuagint Baibel ena Daniela bukana ia hahanaia tauna be dala maorona ia badinaia lasi. Heberu Baibel ena hereva edia anina idia hahedinaraia o habadaia herevadia ia atoa. Hereva haida, ia laloa duahia taudia do idia ura lasi gaudia, ia kokia. Mesia do ia hedinarai negana idia perovetalaia herevadia, Daniela 9:24-27 ese ia herevalaia gaudia, ia hahanaia neganai, idia gwauraia negana ia hakererea, bona hereva haida ia atoa, ia haidaua, bona edia gabuna ia haidaua, badina ia ura unai peroveta herevana be Maccabee taudia edia tuari karadia ia durua. (3) Lagani 300 C.E. murinai, Latin gado revareva ta ai, Toi Tamona hahediba herevana ia ura habadaia momokani tauna ta be inai hereva “guba dekenai, Tamana, Hereva, bona lauma helaga; inai toi be tamona” ia torea, bona ena toana be maoromaoro 1 Ioane 5:7 amo ia torea hanai herevana ta. Gabeai iena hereva idia atoa Latin gado Baibel ta dekenai. (4) France dekenai, Louis Namba 8 (1610-43) ese gwaumaoro ia henia Jacques Corbin dekenai, Baibel be France gado dekenai ia hahanaia, badina ia ura lasi Protestan taudia idia hahanaia Baibel sibona ia noho. Unai ia laloa noho dainai, Corbin ese ia hahanaia neganai hereva haida ia atoa, ta be Kara 13:2 ai ia gwau “Mass ena boubou helagana.”
11. (a) Edena dala ai Dirava ena Hereva ia noho diba ena be hahanaia taudia haida be koikoi taudia? (b) Baibel ena hereva idia hamomokania idaunegai revarevadia hida idia noho? (Maua itaia.)
11 Iehova ese iena Hereva idia haidaua karana ia koua lasi, to iena ura ia haidaua diba lasi danu. Unai kara dainai dahaka ia vara? Samaria taudia be edia Baibel lalonai Gerisima Ororo idia herevalaia herevadia idia atoa karana ese ia durudia lasi Diravana ena taunimanima hanamoa oreana ai idia lao totona. Lasi, ia hahedinaraia ena be Samaria taudia idia gwau edia tomadiho lalonai Pentateuch idia abia dae, to hereva momokani do idia hadibaia totona ta ese edia tomadiho ia tabekau henia diba lasi. (Ioane 4:20-24) Septuagint Baibel ena hereva haida idia hagagevaia karana ese Daniela ia perovetalaia negana korikorina ai Mesia ena ginidae be ia koua lasi. Inai danu, ena be aposetolo taudia edia nega ai taunimanima be Septuagint Baibel idia gaukaralaia, to Iuda taudia be edia dubu ai vaia Heberu gado Baibel amo idia duahia herevadia idia kamonaia. Unai dainai, unai peroveta hereva ena guguru negana be kahirakahira neganai, unai taudia idia diba bona idia naria noho. (Luka 3:15, NW) Bona 1 Ioane 5:7 ai idia atoa herevadia, Toi Tamona hahediba herevana durua herevadia, bona Kara 13: 2 ai Mass durua herevadia ese dahaka be momokani idia haidaua lasi. Gabeai unai koikoi karadia idia hedinarai momokani. Baibel toretoredia momo herea, gado gunadia gaudia, idia noho bona hari idia noho Baibel bukadia ida ita hahegeregerea diba.
12. (a) Baibel hahanaia taudia haida ese dahaka siri idia haidaua? (b) Idia haidaua gaudia be mai edia siahu, a?
12 Taunimanima ma haida be Baibel ena siri haida sibona edia hereva idia haidaua lasi. Idia ese Dirava momokanina be daika idia hahedinaraia gauna idia hadikaia. Idia haidaua gaudia idia hahedinaraia goevagoeva tau ta o taunimanima edia orea ta ena siahu dainai unai ia vara lasi—oibe, Iehova ia inai henia tauna badana, Satani Diabolo, ena siahu dainai ia vara. Unai siahu dainai Baibel hahanaia bona torea hanai taudia—haida be mai edia ura ida, ma haida be mai lalo-rua ida—ese Dirava ena ladana, Iehova, be guna ena Hereva ai ia noho gabudia tausen momo dekena amo idia kokia. Guna, Heberu gado amo idia hahanaia Baibel haida, hegeregere Greek, Latin, Germany, English, Italy, Holland, bona gado ma haida gaudia, ese Dirava ena ladana idia kokia eiava gabu haida sibona dekenai idia rakatania. Keristani Greek Revarevadia amo idia kokia danu.
13. Taunimanima momo be Baibel idia haidaua toho, to dahaka dainai taunimanima ese Dirava ena ladana idia laloaboio lasi?
13 To, taunimanima be unai ladana hairaina idia laloaboio lasi. Heberu Revarevadia be Spain, Portugal, Germany, English, France, bona gado ma haida dekenai idia hahanaia neganai, mai momokani ida Dirava ena ladana idia atoa. Lagani 1500 C.E. murinai, Dirava ena ladana Iehova be Heberu gado Keristani Greek Revarevadia idauidau lalonai ia hedinarai lou; lagani 1700 C.E. murinai, Germany gado ai; lagani 1800 C.E. murinai, Croatia gado bona English gado ai. Ena be taunimanima ese Dirava ena ladana idia hunia toho, to ‘Iehova ena dina’ ia ginidae neganai, Dirava ia gwau, ‘do idia diba lau be Iehova.’ Dirava ia gwauraia hedinarai vadaeni urana be do ia moru lasi.—2 Petero 3:10; Esekiela 38:23; Isaia 11:9; 55:11.
Unai Sivarai be Tanobada Ibounai Lalonai Do Ia Lao
14. (a) Lagani 1900 C.E. murinai, Baibel be Europe ena gado hida dekenai idia printaia, bona unai dainai dahaka ia vara? (b) Lagani 1914 ia do ore lasi neganai, Baibel be Africa ena gado hida dekenai idia hahanaia vadaeni?
14 Lagani 1900 C.E. murinai, Baibel be Europe ena gado 94 ai idia printaia noho vadaeni. Unai tano dekenai idia noho Baibel stiuden taudia idia itaia lagani 1914 ai, Idau Bese Taudia Edia Nega ia ore neganai, hoa gaudia do idia vara, bona momokani, idia vara! (Luka 21:24) Unai anina bada laganina 1914 ia do ore lasi neganai, Baibel ibounai eiava ena buka haida idia printaia Africa ena gado 157 ai, bona ena taunimanima momo be English, France, bona Portugal gado Baibel idia gaukaralaia diba danu. Unai Baibel idauidau ese badina idia atoa manau taudia, Africa ena iduhu bona bese idauidau momo amo, be lauma dalana ai idia do ia ruhaia, hereva momokanidia idia hadibadia totona.
15. Dina dokodia idia matamaia neganai, America tanodia taudia edia gado idauidau ai Baibel idia davaria haraga, eiava?
15 Inai tanobada be Baibel ia perovetalaia dina dokodia negana ai ia vareai neganai, America tanodia momo dekenai taunimanima be Baibel idia abia haraga diba. Europe idia rakatania bona unuseniai idia lao taudia be edia gado idauidau Baibel idia mailaidia. Baibel hadibaia gaukarana badana ia vara, bona International Bible Student taudia, unai neganai Iehova ena Witness taudia idia gwauraia dalana, ese pablik tok momo idia karaia bona Baibel idia herevalaia magasin bona buka idia hariharilaia mai edia goada ida. Danu, Baibel idia printaia oreadia ma haida be Baibel idia printaia gado 57 dekenai, West kahana tanodia ena bese idauidau taudia durua totona.
16, 17. (a) Tanobada ibounai haroro gaukara ena nega ia ginidae neganai, Baibel momo idia noho, eiava? (b) Edena dala ai Baibel be noho daudau bona taunimanima momo edia mauri ia haidaua bukana?
16 Tanobada ibounai lalonai sivarai namona harorolaia negana ia hamatamaia, ‘dokonai ia do ginidae’ lasi neganai, Asia bona Pacific motumotu dekenai Baibel be gau matamatana ta lasi. (Mataio 24:14) Unai tanodia dekenai idia gaukaralaia gado 232 dekenai Baibel idia printaia vadaeni. Idia haida be Baibel ibounai; idia momo be Keristani Greek Revarevadia bukadia sibona; ma haida be Revareva Helagadia ena buka tamona sibona.
17 Ia hedinarai goevagoeva, Baibel be miusiam dekenai idia hahedinaraia gauna ta bamona ia noho lasi. Buka iboudiai amo, gado momo herea dekenai idia hahanaia bona gabu momo herea dekenai idia hariharilaia vadaeni. Unai, bona ena hereva idia guguru, ese ia hahedinaraia Dirava be Baibel ia lalo-namo henia. Baibel ena hahediba herevadia bona ia havaraia laumana ese tano momo edia taunimanima edia mauri ia haidaua. (1 Petero 1:24, 25) To gau ma haida do idia vara—gau momo herea.
Oi Laloatao, A?
◻ “Dirava ena hereva,” do ia noho ela bona hanaihanai gauna, be dahaka?
◻ Baibel hahanaia bona hariharilaia koua toho karadia be dahaka, bona dahaka ia vara?
◻ Edena dala ai Baibel ena momokani idia gimaia?
◻ Edena dala ai Dirava ia gwauraia hedinarai urana “ia mauri noho”?
[Box on page 12]
Ita Diba Momokani Baibel Ginigunana Ena Hereva be Dahaka, A?
Imana amo idia torea Heberu gado revarevadia 6,000 ese Heberu Revarevadia idia hamomokania. Idia haida be Keriso be tanobada dekenai ia do vara lasi neganai idia torea. Bona idia 19 be Heberu Revarevadia ibounai, bona lagani 1450 C.E. ia do ginidae lasi neganai idia torea, leta idia haidaua diba printa dalana idia do havaraia lasi negana ai idia karaia. Unai nega lalonai, gado idauidau 28 dekenai idia hahanaia revarevadia idia noho danu.
Keristani Greek Revarevadia ena Greek gado revareva 5,000 be lista dekenai idia atoa. Idia ta be lagani 125 C.E. ia do ginidae lasi neganai idia torea, unai dainai revareva ginigunana idia torea bena lagani haida sibona murinai unai idia torea hanai. Revareva edia kahana maragidia haida be unai nega do lasi neganai idia torea. Dirava ena lauma amo ia havaraia bukadia 27 amo, ena buka 22 totona, leta badadia torea dalanai mai ena kahana ibounai revarevadia idia noho, bona unai buka ta ta totona revareva edia momo be 10 ia lao 19 huanai. Apokalupo bukana totona, unai bamona revareva, mai ena kahana ibounai gaudia, be toi sibona—Keristani Greek Revarevadia ena buka ibounai amo ia be namba maragina. Keristani Greek Revarevadia ena buka ibounai revarevana ta be lagani 300 C.E. bamona ai idia torea.
Unai idaunegai bukana sibona be mai ena hamomokania bukadia bona pepadia gunadia momo herea.