Havaraia Gaudia Dainai “ ‘Lau Diba Lasi’ Herevana Idia Gwauraia Diba Lasi”
“Matana dekenai Dirava ese ia karaia gaudia ibounai idia itaia. . . . Dirava ena hunia gaudia idia kamonai diba danu. . . . ‘Lau diba lasi’ herevana idia gwauraia diba lasi.”—ROMA 1:20.
1, 2. (a) Iobu be mai badu ida Iehova dekenai edena bamona ia maumau? (b) Unai murinai Iobu be edena bamona iena lalohadai ia haidaua?
IDAUNEGAI tauna Iobu be ia boio diba lasi abidadamana Iehova Dirava dekenai ia hahedinaraia, bona Satana ese ia tohoa momokani. Diabolo ena kara dainai Iobu be iena tanobada kohu ibounai ia haboioa, Iobu ena natudia memero bona kekeni idia mase, bona Satana ese gorere dikana ia henia. Iobu ia laloa Dirava ese unai dika ibounai ia henia, bona Iehova dekenai ia maumau, ia gwau: “Oi laloa lau oi dagedage henia be namo, a? . . . Unai dainai reana egu kerere oi tahua, egu kara dika oi tahua noho, a? Ena be oi diba lau kerere lasi, to oi karaia, a?”—Iobu 1:12-19; 2:5-8; 10:3, 6, 7.
2 Unai nega sisina murinai, Iobu ena hereva Dirava dekenai ese ia hahedinaraia iena lalohadai ia haidaua: “Lau hereva, to lauegu lalona ia parara lasi, lau diba lasi gaudia lau herevalaia. Gunaguna oiemu sivarai lau kamonai, to harihari lauegu matana ia itaia oi. Unai dainai, lau be lau sibona lau dadaraia, kahu bona rahurahu ai lau helalo-kerehai.” (Iobu 42:3, 5, 6) Dahaka ia vara bena unai dainai Iobu be iena lalohadai ia haidaua?
3. Mauri gaudia havaraia karana dekenai Iobu be edena bamona lalohadai matamatana ia abia?
3 Lalohadai ia do haidaua lasi negana lalonai, Iehova be lai gubana amo Iobu ia henanadai henia. (Iobu 38:1) Iobu dekenai henanadai momo ia henia. ‘Tanobada lau havaraia neganai oi be edeseniai, a? Daika ese davara ena iduara ia koua, bona hurehure idia mai hetoana ia atoa? Mai emu siahu tanobada dekenai ori edia ranu oi hadihoa totona, a? Mai emu siahu rei oi hatubua totona, a? Hisiu oi guidia diba bena edia dala dekenai oi siaidia lao diba, a?’ Karoa 38 ia lao 41 Iobu bukana dekenai, Iehova be unai bamona henanadai momo ia henia, bona Ia ese ia havaraia gaudia momo ia henanadailaia. Iobu ia hadibaia Dirava bona taunimanima idia idau momokani, Dirava ese ia havaraia gaudia lalonai iena aonega bona siahu bada ia hahedinaraia Iobu dekenai, Iobu ese ia karaia diba lasi bona ia lalo-pararalaia diba lasi gaudia unai. Iobu be Dirava ese ia havaraia gaudia dekenai siahu ibounai Diravana ena siahu bada bona aonega hereana ia itaia neganai, ia gari bada badina Iehova ida ia hepapahuahu dainai. Unai dainai ia gwau: “Gunaguna oiemu sivarai lau kamonai, to harihari lauegu matana ia itaia oi.”—Iobu 42:5.
4. Iehova ese ia havaraia gaudia dekenai dahaka ita itaia be namo, bona idia itaia diba lasi taudia be edena bamona?
4 Lagani handred momo murinai, Dirava ena siahu dainai Baibel ia torea tauna ta ia hamomokania Iehova ese ia havaraia gaudia amo ena kara ita itaia diba. Aposetolo Paulo be Roma 1:19, 20 dekenai ia torea, ia gwau: “Dirava . . . [ena] kara be taunimanima dekena amo ia hunia lasi. Dirava sibona ese iena kara ia hedinaraia vadaeni idia ibounai dekenai. Dirava ese tanobada ia karaia negana ia mai bona harihari, taunimanima idia kamonai diba Dirava ena siahu be ia doko diba lasi, bona danu idia diba ia sibona be Dirava momokani. Inai bamona idia diba, badina be edia matana dekenai Dirava ese ia karaia gaudia ibounai idia itaia vadaeni. Inai gaudia idia itaia dainai idia be Dirava ena hunia gaudia idia kamonai diba danu. Unai dainai idia be dala lasi edia kerere idia hunia, bona ‘Lau diba lasi’ herevana idia gwauraia diba lasi.”
5. (a) Taunimanima idia vara neganai idia lalonai be dahaka ura ia noho, bona haida ese edena dala kererena ai unai ura idia badinaia? (b) Paulo be Atena ena Greek taudia dekenai dahaka ia hadibaia?
5 Dirava ese taunimanima ia havaraia neganai idia lalonai atai siahuna ta tomadiho henia urana ia atoa. Doketa C. G. Jung be iena buka The Undiscovered Self lalonai unai ura ia herevalaia, bona ia gwau unai be “taunimanima lalonai Dirava ese ia havaraia negana lalonai ia atoa ura idauna, bona tanobada ena sivarai ibounai lalonai unai ura ia hedinarai.” Aposetolo Paulo be taunimanima lalonai ia noho urana, idia tomadiho karaia urana unai, ia herevalaia, unai amo ita diba dahaka dainai Atena ena Greek taudia be dirava momo edia laulau bona boubou patadia idia karaia, idia diba diravadia bona idia diba lasi diravadia danu. Paulo be danu Dirava momokanina idia dekenai ia gwauraia hedinarai, bona ia hahedinaraia namona be idia lalonai ia noho urana dala maorona dekenai idia badinaia bona Iehova Dirava momokanina idia tahua, “bona sedira idia tahua noho lalonai do idia davaria. To momokani, Dirava be daudau lasi ita ta ta dekenai.” (Kara 17:22-30) Ia havaraia gaudia be ita kahirakahira ai idia noho, bona ita itaia neganai iena toana bona kara ita itaia diba.
Ranu Ia Diho Bona Ia Giroa Dalana
6 Ori manokadia lalonai ranu bada ia noho dainai, Iehova ese dahaka kara ia hahedinaraia ita itaia? Iena lalokau bona aonega ita itaia, badina ia be unai amo tanobada hanamoa meduna ia siaia. Kohelete 1:7 ese ia herevalaia dala namo hereana amo unai ia karaia: “Sinavai iboudiai be davara dekenai idia aru lao, to davara ia honu lasi. Sinavai idia lao henia gabuna dekena amo idia aru mai lou do idia aru lao lou totona.” Baibel bukana, Iobu, be unai ia vara dalana ia herevalaia namonamo.
7. Ranu be edena dala ai davara amo ia daekau ori dekenai, bona ori manokadia be edena dala ai ranu bada herea idia haboua diba?
7 Sinavai ranudia be davara dekenai idia aru lao neganai, unuseniai idia noho lasi. Iehova be “ranu varahudia ia veria dae, bena ori lalona amo medu ia hadihoa.” Unai ranu be kwalahu mai ranuna bona gabeai ninoa ai ia lao dainai, “ori idia abia isi atai dekenai, iena aonega hereadaena ena hoa karana.” (Iobu 36:27; 37:16) Idia do ninoa neganai ori idia abia isi: “Ori dekenai ranu ia haboua—ranu be idia metau to ninoa oridia idia parara lasi.” Eiava ma Baibel ta ese ia gwauraia hegeregerena: “Ranu be ori badadia dekenai ia haboua, bona ena be ori idia metau to idia moru lasi.”—Iobu 26:8, The Jerusalem Bible; NE.
8. “Guba ena ranu urodia” be edena dala ai ranu idia bubua bona ranu ma idia giroa?
8 Unai “guba ena ranu urodia be daika ese ia bubua diba” tanobada dekenai medu ia diho totona? (Iobu 38:37) Unuseniai guna ia atoa “aonega” Tauna sibona, “ranu varahudia . . . amo medu ia hadihoa” tauna unai. Bona ninoa dekenai dahaka ia noho be namo medu do ia hadihoa totona? Namona be gau aukadia maragimaragidia idia noho, hegeregere kahu eiava damena—hodahoda ena cubic sentimita tamona tamona lalonai unai gau maragimaragidia tausen momo idia noho—unai gau maragimaragidia be medu ena ranu tamona tamona edia bogaraginai idia noho. Idia gwau medu ia diho totona ia moru ranuna tamona lalonai unai gau maragimaragidia milion idia noho. Unai gaudia idia vara murinai ori be tanobada dekenai edia ranu idia bubua, bena sinavai dekenai unai ranu be davara dekenai ia aru lao. Unai dala amo ranu ia diho bona ia giroa. Bona unai ibounai be sibona ia vara kava, a? Unai bamona lalohadai “idia gwauraia diba lasi” momokani!
Solomon Ena Aonega Ena Badina Ta
9 Idaunegai tanobadana dekenai, Solomon ena aonega hegeregerena tauna ta be lasi. Unai aonega bada be Iehova ese ia havaraia gaudia momo ia herevalaia: “[Solomon] ese au ia herevalaia, Lebanon ena sida audia bona magu dekenai idia tubu husopo avana; bena ia ese boroma bona idia roho manudia bona idia rau gaudia bona gwarume ia herevalaidia.” (1 Hanua Pavapavadia 4:33) Unai Pavapava Solomon ia torea, ia gwau: “Lahedo tauna e, dimairi dekenai oi lao; ena kara oi laloa, bona aonega oi davaria. Ena lohia be lasi, ena biaguna be lasi, ena pavapava be lasi, to siahu negana ai ena aniani ia abia; aniani haboua negana ai ena aniani ia gogoa.”—Hereva Lada-isidia 6:6-8.
10. Solomon be laulau dekenai aniani haboua dimairi ia herevalaidia; edena dala ai unai hereva idia hamomokania?
10 Daika ese dimairi ia hadibadia siahu negana ai aniani idia haboua totona, bena keru negana ai edia aniani do ia hegeregere? Lagani handred momo lalodiai, taunimanima be Solomon ena hereva dekenai idia daradara, ia gwau dimairi be uhe idia haboudia keru negana ai idia gaukaralaia totona. Ta be unai gabudia idia davaria lasi. To lagani 1871 ai, idia vara gaudia ia stadilaia Britain tauna ta be tano henunai unai uhe haboua gabudia ia davaria, bona Baibel ena sivarai ia hamomokania. To edena dala ai siahu negana lalonai unai dimairi idia diba keru negana be gabeai do ia mai, bona edena dala ai idia diba aonega kara be dahaka? Baibel ia gwau Iehova ese ia havaraia gaudia momo lalonai aonega ia atoa idia roho mauri totona. Aniani idia haboua dimairidia be idia ia Havaraia Tauna amo unai hahenamo idia abia. Hereva Lada-isidia 30:24 ese ia herevalaia, ia gwau: “Idia aonega herea.” Bema idia gwau unai aonega be sibona ia vara kava unai be hereva kava; bema idia lalo-parara lasi aonega Havaraia Tauna ese ia karaia, unai be kerere.
11. (a) Badina be dahaka sequoia au badana dekenai ita hoa momokani? (b) Photosynthesis ena kara ginigunana dekenai hoa gauna badana be dahaka?
11 Sequoia au latana badinai ia gini tauna be au ena bada dainai ia laloa ia be momokani dimairi maragina ta bamona. Unai au ena bada dekenai ita hoa: ena lata be 90 mita, ena gabana be 11 mita, ena kopina ena uduna be 60 sentimita, bona ena ramu edia lata be 1.2 ia lao 1.6 hectare bamona. To hoalaia bada gauna be ia tubu totona chemical idauidau bona aonega daladia momo idia gaukara hebou. Ena raurau be ramu amo ranu idia abia, hodahoda amo carbon dioxide idia abia, bona dina ena siahu dainai suga idia karaia bena oxygen idia halasia—unai gaukara dalana idia gwauraia photosynthesis, unai dekenai chemical gaukara 70 idia vara, bona idia haida sibona ita lalo-pararalaidia diba. Ita hoa badina chemical gaukara dalana ginigunana ia vara totona namona be dina amo diari ia mai, namona be ena kala be maoro bona ia mai ena haraga be maoro; bema lasi, chlorophyll ena gau maragimaragidia ese do idia abia lasi photosynthesis idia hamatamaia totona.
12. (a) Sequoia au ese ranu ia gaukaralaia dalana dekenai dahaka dainai ita hoa? (b) Tubutubu gaudia idia tubu totona dahaka dainai nitrogen ia noho be namo, bona edena dala ai nitrogen ia lasi bona ia giroa?
12 Ma hoa gauna ta be unai au be ena ramu amo ranu ia veria daekau diba unai au badana ena lata 90 mita dekenai. Photosynthesis ia vara totona ranu ia veria daekau, bona ma ranu haida danu. Unai ranu ma haida be hodahoda dekenai ia lasi. Unai dala amo ranu ese au ia hakerua, iseda tauanina ena varahu amo ita keruma diba hegeregerena. Ia tubu totona protein ia havaraia be namo, unai protein havaraia totona namona be nitrogen be suga, eiava carbohydrates, dekenai idia haboua. Unai raurau be hodahoda amo nitrogen ena gas ia gaukaralaia diba lasi, to tano lalonai mauri gaudia maragidia be tano lalonai ia noho nitrogen ena gas be nitrates ranuna dekenai idia halaoa diba, unai nitrates be ramu amo idia daekau raurau dekediai. Edia protein lalonai unai nitrogen idia gaukaralaidia tubutubu gaudia bona animal idia mase bona idia bodaga neganai, unai nitrogen ia lasi, bena nitrogen be hodahoda bamona ai ia lao. Unai ibounai dekenai, ia gaukara dalana be hoa gauna momokani, bona unai ia vara kava diba lasi.
Hereva o Gadona be Lasi, to Idia Hereva!
13 Hanuaboi ena guba dekenai be hisiu momo herea, idia be Havaraia Tauna ena kara idia hahedinaraia momokani bona idia itaia taudia ese idia matauraia mai hoa ida! Salamo 8:3, 4 dekenai David be iena hoa mamina ia gwauraia, ia gwau: “Emu guba lau itaia, oiemu imana kwakikwakidia ese idia karaia, hua bona hisiu danu oi ese oi atodia; taunimanima be dahaka oi ese oi laloa totona? Taunimanima ena natuna be daika oi ese oi naria totona?” Idia itaia totona mai matadia taudia, idia kamonai totona mai taiadia taudia, bona mamina idia abia totona mai edia kudou taudia dekenai unai hisiu momo edia guba be idia hereva, David dekenai idia hereva hegeregerena: “Guba ese Dirava ena hairai ia gwauraia hedinarai.”—Salamo 19:1-4.
14. Badina be dahaka hisiu tamona ena siahu bada be mai anina bada ita dekenai?
14 Hisiu dekenai iseda diba ita habadaia neganai, ita dekenai edia hereva idia habadaia. Isaia 40:26 dekenai, Dirava ese ita ia boiria edia siahu bada ita itaia totona, ia gwau: “Emu matana be ataiai oi itaia. Unai hisiu be daika ese ia karaia? Edia orea ta ta amo ia halasidia bona iboudiai edia ladana ia hatoa Diravana ese. Iena goada be bada herea bona ena siahu be bada herea dainai ta ia boio diba lasi.” Gravity bona idia ta, iseda dina, ena siahu badana dainai, iseda tanobada be ena heau dalana maoromaorona dekenai ia heau noho diba, ia dainai tubutubu gaudia idia tubu bona ita keru momokani lasi, bona unai dainai tanobada dekenai gau iboudiai idia mauri diba. Aposetolo Paulo be Dirava ena lauma dainai ia hereva, ia gwau: “Hisiu ta ta edia hairai be idauidau.” (1 Korinto 15:41) Saiens dekenai iseda dina bamona ielo hisiudia idia diba, danu hisiu gadokagadoka idia noho, red giants, white dwarfs, bona neutron stars, bona idia pou neganai hisiu haida idia diari bada herea bona ita lalo-pararalaia diba lasi siahu bada herea idia halasia.
15. Gau matamata idia karaia taudia momo be mauri gaudia amo dahaka idia diba bona idia ura idia tohotohodia?
15 Gau matamatadia idia karaia taudia momo be Dirava ese ia havaraia gaudia amo diba idia abia, bona mauri gaudia ese idia karaia diba karadia idia ura tohotohodia. (Iobu 12:7-10) Dirava ese ia havaraia gaudia haida edia kara oi laloa. Davara manudia ese edia gadodia amo tadi be ranu mami ai idia halaoa; gwarume bona dagwala be paua idia karaia; gwarume, gaigaigaigai, bona manumanu be keru diarina idia karaia; mariboi bona kidurui be daudau ai idia noho gaudia edia marere idia diba; nanigo be pepa idia karaia; dimairi be nese idia haginidia; beaver be ranu haboua gabudia idia karaia; gaigai edia tauanina be edia keru bona siahu gauna ia noho; gohu lalonai manumanu be ranu lalonai idia paudobi neganai idia hahodi totona gaudia idia gaukaralaidia; urita be sibodia idia sipidi diba; magera be ruma idaudia 7 idia karaia bona idoa ena iduara, reke, bona gau kwatua varodia idia karaia, bona edia beibi be balloon dekenai idia loaloa bamona, kilomita tausen momo idia loaloa atai herea dekenai; gwarume bona bisisi be ranu lalonai idia heau neganai bouti bamona hodahoda tanika gaudia idia gaukaralaia; bona gabu daudau momokani dekenai idia lao manudia, manumanu, davara matabudi, gwarume, bona boromakau—saiens be unai gaudia edia aonega kara edena bamona idia karaia diba ia gwauraia hedinarai diba lasi.
16. Saiens be lagani tausen momo gau haida idia do diba lasi neganai, Baibel lalonai dahaka saiens hereva momokanidia idia noho?
16 Saiens be lagani tausen momo gau haida idia do diba lasi neganai, Baibel ese unai gaudia ia torea. Mose ena Taravatu (lagani 1600 ia lao 1500 B.C.E.) ese ia hahedinaraia idia diba germs be gorere idia havaraia, unai be lagani tausen momo Pasteur ese ia do davaria lasi neganai. (Levitiko, karoa 13, 14) Lagani 1500 ia lao 1400 B.C.E. neganai, Iobu ia gwau: “Ia ese . . . tanobada ia atoa, gau ta latanai ia noho lasi.” (Iobu 26:7) Keriso ia do mai lasi lagani 1,000 neganai, Solomon be tauanina lalonai rara ia heau dalana ia torelaia; muramura ena saiens dekenai unai gau idia diba lasi ela bona lagani 1400 ia lao 1499 C.E. neganai. (Kohelete 12:6) Unai negana do lasi neganai, Salamo 139:16 ese ia hahedinaraia taunimanima idia diba edia tauanina lalonai genes edia taravatu ia noho: “Lauegu tauanina ia tubu matamaia neganai, oiemu matana ese idia itaia, bona emu buka lalonai ena kahana ibounai oi torea, bona ta do vara lasi neganai, edena negai do idia vara danu oi torea.” Lagani 700 ia lao 600 B.C.E. neganai, mauri gaudia idia stadilaia taudia be daudau gabudia ai mauri gaudia idia laolao dalana idia do diba lasi neganai, Ieremia be Ieremia 8:7 dekenai ia torea, ia gwau: “Boge be ataiai ia noho, bona ena nega ia diba, pune bona aibisi bona noko be edia nega idia diba.”
Evolusen Taudia ese Idia Abia Hidi “Havaraia Tauna”
17 Taunimanima haida idia gwau aonega Havaraia Tauna ta ese mauri gaudia namo hereadia ia havaraia lasi; siri ta ese inai bamona ia herevalaidia, ia gwau: “Edia laloa be ia kavakava vadaeni. Edia laloa be anina lasi bona idia laloa maoro diba lasi. Idia hereva koikoi, idia gwau, ‘Ai be mai aonega.’ To idia be kavakava sibona. Noho hanaihanai Diravana be idia tomadiho henia lasi, to idia ese taunimanima edia laulau, o manu, o boroma, o gaigai edia laulau dekenai idia tomadiho henia.” Idia be “Dirava ena hereva momokani idia negea, bona hereva koikoi idia abia dae. Dirava ese ia karaia gaudia dekenai idia tomadiho henia, to inai gaudia ibounai ia karaia Diravana dekenai idia tomadiho henia lasi. Inai Dirava ita hanamoa henia ela bona hanaihanai.” (Roma 1:21-23, 25) Evolusen ena saiens taudia be unai bamona, idia laloa taunimanima “havaraia tauna” be inai dala ai idia tubu: mauri gaudia maragimaragidia amo gaigaigaigai idia vara, gaigaigaigai be gwarume ai idia lao, bena gwarume be paroparo ai idia lao, bena paroparo be variga ai idia lao, bena variga be gaigai ai idia lao, bena gaigai be boromakau bamona ai idia lao, bena boromakau be “monki-taudia” ai idia lao. To idia diba unai dala ia matamaia totona cell tamona, mauri gauna ta, be lasi. Ita diba mauri gauna maragimaragina lalonai be atom bilion handred tamona, bona ia lalonai nega tamona idia gaukara chemical daladia be tausen momo.
18, 19. (a) Namona be ita gwau Daika be momokani mauri ia havaraia? (b) Iehova ese ia havaraia gaudia amo hida ita itaia diba?
18 Iehova Dirava be mauri ia Havaraia Tauna. (Salamo 36:9) Ia be Mauri Badina Ginigunana. Iena ladana, Iehova, ena anina be “Ia ese ia havaraia.” Ia havaradia gaudia edia namba ita duahia diba lasi. Taunimanima be unai gau haida sibona idia diba, to ma milion momo idia noho. Salamo 104:24, 25 be unai ia herevalaia sisina, ia gwau: “Iehova e, oi karaia gaudia be momo herea! Iboudiai be mai emu aonega ida oi karaia vadaeni.” Iobu 26:14 ese ia gwauraia namonamo: “Oi itaia! Inai be ena kara rimuna sibona; ena sivarai sisina sibona ita kamonai! To iena siahu regena, guba ena boiboi bamona, be daika ia diba, a?” Ita be ena kara rimuna ita itaia, sivarai sisina ita kamonai, to iena siahu guba boiboina ena anina ibounai ita lalo-pararalaia diba lasi momokani.
19 Ita gwau lasi ia havaraia mauri gaudia mo sibona amo ita itaia, lasi, ma dala hereana ta amo ita itaia diba. Unai dala hereana be iena Hereva, Baibel, ena amo. Unai dala be sivarai gabena dekenai do ita laloa.
Oi Laloatao, A?
◻ Iehova be guba ena lai amo Iobu ia hereva henia neganai, Iobu be dahaka dekenai diba ia abia?
◻ Dahaka dainai Paulo ia gwau haida idia kerere?
◻ Medu ia diho bona ranu ia giroa dalana be edena bamona?
◻ Dina ena diari be ita totona dahaka anina bada gaudia ia karaia?
◻ Saiens ena gau haida idia do diba lasi neganai, Baibel ese dahaka saiens hereva momokanidia ia hahedinaraia?
6. Medu ia diho bona ranu ia giroa lou dalana dekenai dahaka kara Iehova ese ia hahedinaraia ita itaia?
9. Solomon be dimairi orea tamona dekenai dahaka kara dekenai ia hoa?
13. Guba hisiudia be David dekenai dahaka idia hadibaia, bona ita dekenai dahaka idia hereva noho?
17. (a) Haida idia gwau aonega Havaraia Tauna ese mauri gaudia namo hereadia ia havaraia lasi, unai taudia be Roma 1:21-23 ese edena bamona ia herevalaidia? (b) Unai kara dainai, evolusen taudia be dahaka idia abia hidi edia “havaraia tauna” hegeregerena?