Iuda Taudia Edia Kalenda Ia Maoro, A?
IUDA taudia edia kalenda dekenai, Thursday, September 16, 1993, be Rosh Hashanah aria dinana. Vaia edia kara unai dina dekenai, shofar, eiava mamoe maruanena amo idia karaia kibina idia hiriria, lagani matamatana ia matamaia idia hahedinaraia totona. Unai lagani be 5754, (Iuda kalenda ai) September 16, 1993 ai ia matamaia, bona September 5, 1994 ai ia doko.
Ita itaia, ia hedinarai gauna be inai, nega duahia totona Iuda taudia edia kalenda dekenai, bona hari inai negai West kahana tanodia idia gaukaralaia Gregorian kalenda dekenai, lagani 3,760 amo idia idau. Dahaka dainai ia idau? Bona Iuda taudia edia kalenda ia maoro, a?
Duahia Hamatamaia Dinana Gwauraia
Nega duahia dala iboudiai be mai edia matamaia dinana eiava makaia dinana. Hegeregere, Kerisendom lalonai, sibodia idia gwauraia Iesu Keriso ia vara dinana amo nega idia duahia hamatamaia. Unai negana amo idia gwauraia laganidia idia gwauraia Keristen taudia edia nega. Nega momo unai nega gwauraia totona A.D. idia torea, unai be Latin gado, anno Domini, ena anina be “Lohiabada ena lagani lalonai.” Unai nega ia do mai lasi negana idia gwauraia B.C., anina be “Keriso ia do mai lasi negana.”a Unai hegeregerena, sene karana idia badinaia noho China taudia be lagani 2698 B.C.E. amo nega idia duahia, unai lagani be Huang-Ti, Ielo Pavapavana ia lohia hamatamaia negana ia makaia. Vadaeni, February 10, 1994 ai, China taudia edia hua laganina ia matamaia ia makaia, unai be lagani 4692. To, Iuda taudia edia kalenda be edena bamona?
The Jewish Encyclopedia bukana ia gwau: “Hari inai negai, Iuda taudia momo be kara ta ia vara ena deit idia laloatao totona, idia be tanobada ia vara negana amo ia mai unai kara ia vara negana edia lagani idia duahia.” Iuda taudia ese unai lagani duahia dalana idia gwauraia Gau Ibounai Idia Vara Negana, bona lagani 800 C.E. bamona ai, unai dala amo nega idia duahia hamatamaia. Unai dainai, Iuda taudia edia kalenda lalonai nega momo deit vairadiai A.M. idia torea. Ena anina be anno mundi, bona unai be ab creatione mundi to idia hakwadogia, ena anina be “tanobada ia vara negana amo.” Unai dala amo bema nega ita duahia, hari lagani be A.M. 5754, bona idia gwau lagani 5,753 gunanai be “tanobada ia vara negana.” Unai nega idia duahia dalana mani ita tahua.
“Gau Ibounai Idia Vara Negana”
Encyclopaedia Judaica (1971) bukana lalonai ia gwau: “Rabi taudia ese dala idauidau amo nega idia duahia bona idia gwau ‘Gau Ibounai Idia Vara Negana’ be lagani 3762 bona 3758 B.C.E. edia huanai lagani ta ena autumn kahana ai ia matamaia. To, lagani 1100 C.E. negana amo, idia abia dae ‘Gau Ibounai Idia Vara Negana’ be lagani 3761 B.C.E. ai ia matamaia, (unai be Oct. 7 unai lagani ai). Nega idia duahia dalana be inai: Baibel lalonai idia vara sivaraidia edia nega bona idaunegai Iuda taudia idia torea Baibel sivaraidia edia nega idia hahegeregeredia.”
“Tanobada ia vara negana amo” nega idia duahia, unai idia karaia totona, rabi taudia ese Baibel lalonai hereva edia anina idia tahua. Idia abia dae herevana be tanobada bona ia lalonai idia noho gaudia iboudiai be hora 24 dina korikoridia 6 lalodiai idia vara; to diba tahua rabi taudia, bona Kerisendom diba tahua taudia danu, idia laloa kerere, idia laloa tau ginigunana, Adam, ia vara dinana bona tanobada ia vara dinana be tamona. To, unai be maoro lasi.
Genese ena karoa ginigunana ena hereva ginigunana ia gwau: “Matamaia neganai Dirava ese guba bona tanobada ia karaia.” Bena murina “dina” ta ta 6 lalodiai, tanobada be “toana lasi bona anina lasi” gauna amo dahaka ia karaia taunimanima idia noholaia diba gabu namona ta ai ia halaoa totona, ia hahedinaraia. (Genese 1:1, 2) Unai toana rua idia vara ena nega padanai be reana lagani milion momo. Danu, gau ibounai havaraia dinadia ta ta edia lata be hora 24 24 lasi, badina nega ena hetoana ese Gau Ibounai Havaraia Tauna ia guia lasi. Genese 2:4 (NW) ese ia hahedinaraia unai “dina” tamona be hora 24 sibona lasi, badina gau ibounai havaraia negadia be “dina” tamona ia gwauraia. Dina ginigunana ia matamaia ela bona dina namba 6, Adam ia vara dinana ai, lagani tausen momo idia hanaia. Idia gwau Adam ia vara, bona guba bona tanobada idia vara dinana be tamona, to unai be kerere, badina Baibel bona saiens ese unai hereva idia hakoikoia. Idia gwau, “Gau Ibounai Idia Vara Negana” be lagani 3761 B.C.E. ai ia matamaia, to unai deit be edena bamona idia davaria?
Nega Duahia Dalana Ena Badina
Madi, Iuda buka gunadia edia hereva amo nega idia duahia dalana idia torea, to unai buka momo idia boio. Ia do noho buka ta lalonai, idia vara sivarai edia nega idia torea, ena ladana be guna idia gwauraia Seder ʽOlam (Tanobada Ia Vara Dalana). Idia laloa lagani 100-199 C.E. ai, Talmud diba tahua tauna, Yose ben Halafta, ese ia torea. Unai buka (gabeai idia gwauraia Seder ʽOlam Rabbah, badina lagani 500-1500 C.E. ai, buka ma ta ena ladana be Seder ʽOlam Zuṭa) be Adam ena nega amo ia mai lagani 100 C.E. dekenai, Mesia koikoina, Bar Kokhba, ena siahu henunai Iuda taudia ese Roma gavamani idia dagedage henia negana idia vara sivaraidia ia toredia. Unai buka torea tauna be edena bamona unai sivarai ia diba?
Ena be Yose ben Halafta be nega momo Baibel ena sivarai hegeregerena ia toretore, to bema siri haida idia gwauraia negana idia hedinarai namonamo lasi, ia ese sibona ena lalohadai hegeregerena deit ia torea. The Jewish Encyclopedia bukana ia gwau: “Nega momo, . . . ia ese sene taudia edia lalohadai hegeregerena deit ia toredia, bona danu, guna idia noho rabi taudia bona sibona ena uru taudia edia aonega hereva bona halakot [sene taudia edia hereva] ia toredia vareai.” Taunimanima ma haida be ena toretore idia gwauraia dika. The Book of Jewish Knowledge bukana lalonai ia gwau: “Ia be Gau Ibounai Idia Vara Negana amo nega ia duahia, bona Adam, tau ginigunana ena nega amo ela bona Alesana Badana ena negai, sibodia idia laloa Iuda besena dekenai idia vara sivaraidia edia deit, taunimanima idia hamomokania diba lasi deit unai, ia toredia kava.” To, sibodia edia lalohadai bona hereva ma haida idia torea vareai neganai, unai ese Iuda bese dekenai idia vara sivaraidia edia nega korikori ena maoro bona ena momokani be edena bamona ia hakererea? Namona be ita itaia.
Sene Herevadia Bona Sibodia Edia Lalohadai
Vaia rabi edia sene taudia hegeregeredia, Yose ben Halafta ese nega ia duahia bona ia laloa Ierusalem dekenai, dubu iharuana ia noho ena daudau be lagani 420. Unai bamona ia laloa badina rabi taudia edia lalohadai Daniel ena “pura 70,” eiava lagani 490 ena peroveta herevana, ena anina ia abia dae. (Daniel 9:24) Idia gwau dubu ginigunana idia hadikaia ore bona dubu iharuana idia hadikaia ore edia padana dekenai unai nega ia vara. Babulono dekenai igui hesiai dekenai lagani 70 ia kokia, bena Yose ben Halafta ia gwau dubu iharuana ia noho ena daudau be lagani 420.
Unai be iena lalohadai, to hekwakwanai badana ia havaraia. Babulono idia hadikaia ore laganina (539 B.C.E.) bona dubu iharuana idia hadikaia laganina (70 C.E.) be histori ese ia hamomokanidia diba deit rua. Unai dainai, dubu iharuana ia noho ena daudau be lagani 420 lasi, to lagani 606. Unai nega ena daudau be lagani 420 sibona idia gwauraia neganai, Iuda bese ena lagani 186 sivaraina idia gwauraia lasi.
Daniel ena peroveta herevana be Ierusalem ena dubu ia noho ena daudau ia gwauraia lasi. To, ia ese Mesia do ia hedinarai ena nega ia perovetalaia. Unai peroveta hereva ese ia hahedinaraia goevagoeva gauna be inai: “Ierusalem hanamoa lou bona haginia lou hereva do ia hedinarai negana ela bona Mesia, Hakaua Tauna do ia mai, be pura 7, bona pura 62 danu.” (Daniel 9:25, 26) Ena be lagani rua igui hesiai amo idia ruhaia murinai (536 B.C.E. ai), dubu ena badina idia haginia, to Ierusalem ena siti haginia lou “herevana” idia abia lasi ela bona “King Aratasasta ia lohia laganina namba 20” lalonai. (Nehemia 2:1-8) Idaunegai histori ese ia hamomokania unai lagani be 455 B.C.E. lalonai. Unai lagani amo “pura” 69, eiava lagani 483 ita duahia neganai, ita be lagani 29 C.E. ai ita mai. Unai lagani lalonai, Iesu ese bapatiso ia abia neganai, Mesia be ia hedinarai.b
Rabi taudia edia lalohadai ma haida dainai, Iuda bese ena sivarai ma ta, Abraham ia vara negana, idia gwauraia kerere. Rabi taudia be Genese 11:10-26 (NW) dekenai ia gwauraia uru ta ta iboudiai edia lagani idia haboudia, bona idia gwau Abata ena nega amo ia mai Abraham (Abram) ia vara ena nega ena daudau be lagani 292. To, hekwakwanai ia vara gabuna be Rabi taudia edia lalohadai Ge 11 siri 26 dekenai, unai siri ia gwau: “Tera be ma ia mauri lagani 70 murinai, ia ese Abraham bona Nahoro bona Harana ia havaraia.” Unai hereva dainai, Iuda sene taudia idia laloa Abraham ia vara neganai, Tera ena lagani be 70. To, unai siri ia gwau lasi Tera ena mauri lagani be 70 neganai, Abraham ia vara. To ia gwau ena mauri lagani 70 murinai ena memero toi idia vara.
Abraham ia vara neganai, Tera ena mauri lagani be hida do ita diba totona, namona be Baibel lalonai unai karoa ena siri ma haida do ita duahia. Genese 11:32–12:4 amo, ita diba Tera ia mase neganai, ena lagani be 205, bona Iehova ena hahegani dainai, Abraham bona iena ruma bese taudia be Harana idia rakatania. Unai nega lalonai Abraham ena mauri lagani be 75. Vadaeni, Abraham ia vara neganai, Tera ena mauri lagani be 130, ia be 70 lasi. Unai dainai, Abata negana amo ia mai Abraham ia vara ena nega ena daudau be lagani 352, ia be lagani 292 lasi. Iuda taudia ese nega idia duahia dalana be lagani 60 amo idia kerere.
Tomadiho Ena Idaunegai Kohu
Unai buka Seder ‘Olam Rabbah bona Talmud buka ma haida dekenai, nega idia duahia kerere dainai, hemarai bada ia havaraia bona diba tahua Iuda taudia idia kikilaia hebou momo. Ena be nega momo unai buka lalonai nega duahia dalana be histori ia hamomokania diba gaudia ida idia hahegeregerea, to idia karaia namonamo diba lasi. Dahaka dainai? Encyclopaedia Judaica ia gwau: ‘Idia ura lasi diba idia tahua, to tomadiho karana idia tahua. Sene karana idia abia isi be gau badana, badina orea ia hapararaia gwau-edeede taudia vairanai idia gini.’ Namona be edia sene karana ia havaraia daradara gauna idia kokia, to diba tahua Iuda taudia haida be Baibel ena sivarai idia hakoikoia toho. Ma haida be nega duahia ena maoro idia hamomokania totona, idia ese Babulono, Aigupito, bona Hindu edia gori bona sene herevadia idia tahudia.
Unai dainai, hari inai negai, histori ena sivarai idia tahua taudia be “Gau Ibounai Idia Vara Negana” amo nega idia duahia karana idia laloa bada lasi. Danu, diba tahua Iuda taudia haida sibodia be idia hamomokania toho, bona The Jewish Encyclopedia bona Encyclopaedia Judaica buka namodia be idia gwauraia bada lasi. Vadaeni, Iuda taudia be tanobada ia vara negana amo nega idia duahia dalana be ia kerere, badina ia be Baibel ese nega ia duahia dalana amo ia idau, Baibel be peroveta herevana amo Iehova Dirava ena nega duahia dalana ia gwauraia hedinarai hegeregerena ia vara.
[Footnotes]
a Baibel bona histori edia sivarai ese idia hamomokania Iesu Keriso be lagani 2 B.C. ai ia vara. Nega idia torea maoro totona, taunimanima momo be C.E. (Keristen Edia Nega), bona B.C.E. (Keristen Edia Nega Ia Do Mai Lasi Negana) idia torea, bona Watch Tower Society idia halasia buka bona magasin lalodiai deit iboudiai be unai maka amo idia toredia.
b Hereva ma haida do oi diba totona, namona be Gima Kohorona, October 1, 1992, rau 11, par. 8-11 oi itaia. Watchtower Bible and Tract Society ese unai magasin idia halasia.